KRATKI PREGLED

Crna Gora je republika sa mješovitim parlamentarnim i predsjedničkim sistemom vlasti i sa višepartijskim političkim sistemom. Glasači biraju i predsjednika i jednodomnu skupštinu na opštim izborima. Predsjednik predlaže mandatara za sastav vlade koji mora dobiti podršku u skupštini. Posmatračka misija Kancelarije za demokratske institucije i ljudska prava Organizacije za bezbjednost i saradnju u Evropi konstatovala je da su parlamentarni izbori 30. avgusta bili u cjelini transparentni i efikasni, ali je istaknuto da je vladajuća stranka stekla neprimjerenu prednost zloupotrebom položaja, državnih resursa i dominantne medijske pokrivenosti, što je podrilo kvalitet informacija dostupnih glasačima. Milo Đukanović, predsjednik Demokratske partije socijalista, izabran je 2018. godine za predsjednika države, osvojivši oko 54 % glasova u prvom krugu, za svoj drugi predsjednički mandat. Već je proveo šest mandata na poziciji premijera. Posmatrači Organizacije za bezbjednost i saradnju u Evropi, Evropskog parlamenta, te Parlamentarne skupštine Savjeta Evrope konstatovali su da su izbori održani na uredan način, uz nekoliko manjih nepravilnosti koje nijesu uticale na ishod. Uprkos protestima opozicije, izbori su generalno smatrani slobodnim i poštenim.

Policijske snage, u čiji sastav ulazi i granična policija, odgovorne su za održavanje unutrašnje bezbjednosti. Policijske snage su organizovane kao Uprava policije u sklopu Ministarstva unutrašnjih poslova koja odgovara direktoru policije, a preko njega ministru unutrašnjih poslova i premijeru. Vojska Crne Gore odgovorna je za spoljnu sigurnost i sastoji se od kopnenih snaga, mornarice i vazduhoplovnih snaga koje nadgleda Ministarstvo odbrane. Civilne vlasti zadržale su efektivnu kontrolu nad snagama bezbjednosti. Pripadnici snaga bezbjednosti počinili su određene zloupotrebe.

Značajna pitanja u vezi sa ljudskim pravima uključuju kredibilne izvještaje sljedećeg: navodnog mučenja od strane vlasti; ozbiljnih problema sa nezavisnošću sudstva; ozbiljnih ograničenja slobode izražavanja; ozbiljne korupcije u organima vlasti; krivična djela koja uključuju nasilje ili prijetnje nasiljem usmjerene na osobe sa invaliditetom, članove nacionalnih, rasnih ili etničkih manjinskih grupa; te krivična djela koja uključuju nasilje ili prijetnje nasiljem protiv lezbejki, gej, biseksualnih, transrodnih, kvir ili interpolnih osoba.

Nekažnjivost i dalje predstavlja problem, a vlasti nijesu uspjele da identifikuju, istraže, procesuiraju ili kazne zvaničnike koji su počinili zloupotrebe ljudskih prava.

Odjeljak 1. Poštovanje integriteta pojedinca

a. Proizvoljno lišavanje života i druga nezakonita ili politički motivisana ubistva

Tokom ove godine nije bilo izvještaja da su vlasti ili njeni predstavnici počinili proizvoljna ili nezakonita ubistva.

Dana 25. oktobra, specijalna tužiteljka Lidija Vukčević podigla je optužnicu protiv crnogorskog državljanina Slobodana Pekovića zbog sumnje da je 1992. godine u Foči, u jugoistočnoj Bosni, kao pripadnik vojske bosanskih Srba, ubio dva lica bošnjačke nacionalnosti i silovao civilno lice. Portparol Specijalnog državnog tužilaštva potvrdio je da je optužnica dostavljena sudu na dalje procesuiranje nakon što je Peković uhapšen 18. oktobra. Kako navode mediji, tužilaštvo Bosne i Hercegovine ustupilo je predmet crnogorskim pravosudnim organima nakon nekoliko mjeseci razmjene informacija. Peković, koji može biti pritvored do 30 dana, poricao je da je počinio zločin protiv čovječnosti u Foči. S tim u vezi, mediji su prenijeli izjavu specijalne tužiteljke Vukčević o tome da je od usvajanja Strategije za istraživanje ratnih zločina u Crnoj Gori 2015. godine, država procesuirala sedam slučajeva ratnih zločina počinjenih na teritoriji Hrvatske, Bosne i Hercegovine i Kosova. Nevladine organizacije (NVO) Akcija za ljudska prava i Građanska alijansa konstatovale su značajan nedostatak napretka u pogledu procesuiranja ratnih zločina, uprkos usvajanju ove strategije 2015. godine.

b. Nestanak

Nije bilo izvještaja o nestancima od strane ili u ime državnih organa.

c. Mučenje i drugo okrutno, nečovječno ili nehumano postupanje ili kažnjavanje

Iako je Ustavom i zakonom zabranjeno takvo postupanje, bilo je prijava navodnog mučenja osumnjičenih lica od strane policije, kao i prebijanja u zatvorima i pritvornim centrima širom zemlje. Država je krivično gonila neke službenike policije i zatvorske stražare optužene za prekoračenje ovlašćenja, ali je dolazilo do odlaganja u sudskim postupcima. Nevladine organizacije navele su da je jedan broj policijskih službenika za koje je utvrđeno da su prekršili pravila službe, uključujući i prekomjernu primjenu sile, ostao u službi. Institucija Zaštitnika ljudskih prava i sloboda je 2020. godine primila pritužbe o mučenju počinjenom od strane policije, te konstatovala da većina pritužbi vezanih za krivične postupke nije rezultirala strožim kaznama.

Dana 28. jula, na lokalnom novinskom portalu Vijesti objavljen je video snimak policijskog službenika na Cetinju koji lokalnog mještanina koji se nije opirao gazi po glavi i udara za vrijeme racije njegovog lokala. Policijski službenici koji su vršili raciju pripadnici su Sektora za borbu protiv kriminala, pri čemu su preko lica nosili maske i nijesu imali vidljive identifikacione oznake. Oštećeno lice je policiji podnijelo prijavu protiv ovog policijskog službenika. Dan nakon ovog incidenta, policija se oglasila saopštenjem u kojem je navela da postoje dokazi o tome da je jedan njen službenik prekoračio ovlašćenja, te da će se sprovesti odgovarajuća istraga.

Nevladina organizacija Akcija za ljudska prava je tokom jula izdala saopštenje za javnost, navodeći da su strani sudsko medicinski vještaci međunarodnog renomea izradili izvještaje o povredama Jovana Grujičića i Marka Boljevića. Ova dva lica su prijavila da su bila podvrgnuta mučenju od strane policije u maju 2020. godine, prilikom njihovog lišavanja slobode u sklopu istrage tzv. bombaških napada iz 2015. godine. Mete ovih napada bile su kafić Grand i kuća Duška Golubovića, bivšeg službenika Agencije za nacionalnu bezbjednost i sadašnjeg policijskog službenika. Osumnjičeni su lišeni slobode u maju 2020. godine, nakon čega su prijavili da su tom prilikom bili žrtve policijske torture. Jovan Grujičić, glavni osumnjičeni za bombaške napade, kasnije je oslobođen optužbi pred Osnovnim sudom; prijava protiv Benjamina Mugoše, prvobitno optuženog za učešće u napadima, odbačena je kada je izašlo na vidjelo da je u vrijeme napada bio u zatvoru. Treći osumnjičeni, lice M.B. je navodni svjedok koji je, po navodima, svjedočio o tome da su Mugoša i Grujičić izvršili napade prije odbacivanje prijave. Sva tri lica podnijela su zasebne prijave Osnovnom državnom tužilaštvu u Podgorici sa identičnim tvrdnjama o policijskoj torturi primjenom elektroškova na genitalije i butine, brutalnim prebijanjem bokserskim rukavicama i bejzbol palicama, te primjenom drugih svirepih metoda, poput prijetnji ubistvom i puštanja glasne muzike da zaguši njihove krike tokom ispitivanja koje je imalo za cilj da iznudi njihovo priznanje. Predmet je istraživalo državno tužilaštvo.

Strani sudsko medicinski vještaci zapazili su tokom ispitivanja Grujičića i Boljevića tragove torture u vidu ,,fizičkih i psiholoških simptoma“, te naveli da su isti ,,visoko konzistentni“ sa njihovim navodima da su mučeni u policiji udarcima, elektroškovima, ponižavanjem i zastrašivanjem. Akcija za ljudska prava obezbijedila je izradu ovih izvještaja u saradnji sa Međunarodnim savjetom za rehabilitaciju žrtava torture i Ekspertskom grupom nezavisnih forenzičara koja djeluje pod okriljem ovog savjeta.

U medijskim člancima i saopštenjima nevladinih organizacija takođe su se mogle naći konstatacije proizašle iz posjete Komiteta Savjeta Evrope za sprečavanje mučenja (CPT) iz 2017. godine, kada je ovo tijelo zabilježilo navode o zlostavljanju od strane policijskih službenika, uključujući ,,udarce, šamare, šutiranje, udarce palicama, udarce nanijete nestandardnim predmetima, te nanošenje elektroškova iz ručnih električnih uređaja za pražnjenje.” Većina ovih radnji navodno se dešavala ili u vrijeme lišavanja slobode ili tokom predistražne faze pritvora u cilju iznude priznanja.

U martu je Evropski sud za ljudska prava donio presudu u predmetu Baranin i Vukčević protiv Crne Gore, utvrđujući da je Crna Gora prekršila procesni aspekt zabrane mučenja, nečovječnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja (član 3 Evropske konvencije o ljudskim pravima) jer nije sprovela djelotvornu istragu zlostavljanja Momčila Baranina i Branimira Vukčevića od strane policijskih službenika iz 2015. godine. Podnosioci predstavke bili su žrtve prebijanja koje je počinilo više policijskih službenika u centru Podgorice nakon razbijanja protesta u organizaciji političke koalicije Demokratski front. Snimak ovog incidenta pojavio se i na internetu. Evropski sud za ljudska prava utvrdio je da nadležni organi, prevashodno tužilaštvo i policija, nijesu sproveli efikasnu i djelotvornu istragu radi identifikacije počinilaca i njihovog odgovarajućeg kažnjavanja.

Nekažnjivost je i dalje predstavljala problem u snagama bezbjednosti, posebno među policijskim i zatvorskim službenicima. Domaće nevladine organizacije iznosile su tvrdnje o postojanju korupcije; nedostatku transparentnosti; nedovoljnom kapacitetu nadzornih organa za sprovođenje objektivnih i pravovremenih istraga navoda o prekomjernoj upotrebi sile i zloupotrebi ovlašćenja; te uticaju vladajućih političkih stranaka na rad tužilaca i službenika u Upravi policije i Ministarstvu unutrašnjih poslova, kao faktorima koji doprinose nekažnjivosti. Uprkos postojanju više nezavisnih tijela za nadzor nad radom policije u Ministarstvu unutrašnjih poslova, skupštini i građanskom društvu, NVO i Savjet za građansku kontrolu rada policije primijetili su sveprisutnu nespremnost policijskih službenika da priznaju kršenje ljudskih prava ili zloupotrebu ovlašćenja koje su počinili oni sami ili njihove kolege. Kako bi se povećalo poštovanje ljudskih prava od strane snaga bezbjednosti, vlasti su ponudile brojne obuke na ovu temu, često u saradnji sa međunarodnim partnerima, kao i sastanke radnih grupa posvećenih promociji i zaštiti ljudskih prava u zemlji.

Prema domaćim NVO, vlasti su postigle mali napredak u rješavanju problema policijskog maltretiranja i drugih nedostataka u Odjeljenju za unutrašnju kontrolu Ministarstva unutrašnjih poslova. Ove organizacije navode nedostatak strogih kriterijuma za zapošljavanje i obuku policijskih službenika; odsustvo efikasnog nadzora od strane Odjeljenja za unutrašnju kontrolu; te potrebu da tužilaštvo sprovodi temeljnije i ekspeditivnije istrage slučajeva navodnog maltretiranja od strane policijskih službenika, kao područja u kojima postoje neprekidni problemi. NVO su takođe navele stalnu potrebu za sprovođenjem pravovremenih tužilačkih istraga.

Uslovi u zatvoru i pritvoru

Bilo je određenih izvještaja u vezi sa uslovima u zatvorskim i pritvorskim ustanovama koje izazivaju zabrinutost u pogledu ljudskih prava.

Fizički uslovi: Određeni uslovi u zatvorskim i pritvorskim jedinicama bili su loši usljed prenatrpanosti i u vezi sa pristupom zdravstvenoj zaštiti. CPT je u svom izvještaju objavljenom nakon posjete Crnoj Gori 2017. godine, naveo problematičan nivo prenatrpanosti zatvora, tj. manje od trikvadratna metra (32,3 kvadratne stope) prostora po zatvoreniku u ćelijama sa većim brojem zatvorenika u određenim odjeljenjima i pritvorenika zatvorenih u ćelije 23 sata dnevno, a da im se mjesecima ili godinama ne nude nikakve aktivnosti. CPT je primijetio da materijalni uslovi u policijskim stanicama koje je posjetio nijesu prikladni za zadržavanje lica do 72 sata zbog strukturnih nedostataka, kao što su loš nivo prirodne svjetlosti, neadekvatna ventilacija, loši higijenski uslovi, te neredovno snabdijevanje hranom. NVO su navele da zatvorenici koji su zavisnici od narkotika, imaju mentalnih problema ili neku drugu vrstu invaliditeta i dalje nailaze na poteškoće u dobijanju odgovarajućeg liječenja u pritvoru.

CPT je takođe naveo da je nivo ozbiljnog nasilja među zatvorenicima dugotrajan i konstantan problem u Istražnom zatvoru i Upravi za izvršenje krivičnih sankcija. Tokom ove godine prijavljeni su slučajevi nasilja u glavnom zatvoru u zemlji koji se pripisuju dugogodišnjem ,,ratu“ između dvije glavne organizovane kriminalne grupe u zemlji, kojima su zatvorske vlasti upravljale preduzimanjem preventivnih mjera, kao što je obezbjeđivanje odvojenih smještaja i sprečavanje međusobnog kontakta lica koji su članovi suprotstavljenih kriminalnih grupa, kao i drugim operativnim i taktičkim mjerama i radnjama, kao što je obezbjeđenje bliskog ličnog nadzora nad licima i sprovođenje nasumičnih periodičnih pretresa lica i smještaja. Česti su bili navodi o tome da zatvorski službenici sarađuju sa pripadnicima organizovanih kriminalnih grupa, uključujući one u zatvoru. Vlasti su procesuirale neke od ovih službenika.

Savjet za građansku kontrolu rada policije je tokom 2020. godine konstatovao loše uslove u pritvorskim prostorijama za pretkrivični postupak Centra bezbjednosti Nikšić. Pored neadekvatnog vodosnabdijevanja i oštećenih i prljavih dušeka, problem takođe predstavlja i prenatrpanost, budući da u njima ima samo sedam kreveta a devet pritvorenih lica. Prilikom drugih kontrola centara bezbjednosti Podgorica i Nikšić, ovaj savjet je konstatovao slične probleme u vezi sa prenatrpanošću i nedovoljno kapaciteta za pružanje osnovnih usluga pritvorenim licima.

Ministarstvo pravde, ljudskih i manjinskih prava navelo je da su sve zatvorske i pritvorske jedinice pristupačne osobama sa invaliditetom.

Administracija: Vlasti su sprovodile istrage vjerodostojnih navoda o zlostavljanju, ali su uglavnom to radile reagujući na medijske kampanje ili preporuke Zaštitnika ljudskih prava i sloboda. Rezultati ovih istraga generalno su bili dostupni javnosti.

Nezavisni monitoring: Vlasti su dozvoljavale posjete zatvorima nezavisnim nevladinim posmatračima, uključujući grupe za zaštitu ljudskih prava i medije, te međunarodna tijela kao što je CPT. Čak i kada su posmatrači dolazili uz najavu neposredno prije same posjete, zatvorska uprava im je dozvoljavala da razgovaraju sa zatvorenicima bez prisustva stražara.

Direktorat za izvršenje krivičnih sankcija u Ministarstvu pravde zabilježio je pozitivne radne odnose sa nevladinim organizacijama, uključujući i one koje su bile kritički nastrojene prema toj organizaciji.

Poboljšanja: Poboljšanja na fizičkim objektima, u broju zaposlenih i obukama stražara nastavljena su tokom cijele godine. Sudeći po navodima nevladinih organizacija, došlo je određenih unaprjeđenja u pogledu ishrane i zdravstvene zaštite, posjeta članova porodica, broja zaposlenih, te radnog okruženja. Takođe su preduzete dodatne mjere na rješavanju nedostataka koje je konstatovao CPT, što podrazumijeva i renoviranje odabranih prostorija u glavnom zatvoru i pritvorskim jedinicama, izgradnju zaštitne ograde, nabavku dodatnih nadzornih kamera, kao i izgradnju rekreativnog košarkaškog terena i pješačkih staza za zatvorenike.

Prema Izvještaju Evropske komisije o napretku Crne Gore za 2020. godinu, materijalni uslovi pritvora i dalje su loši, dok je pandemija COVID-19 na vidjelo iznijela značajne nedostatke. Pretrpanost istražnog zatvora u Podgorici nastavila je da se smanjuje. Vlada je nastavila sa programima u cilju rehabilitacije i sticanja vještina zatvorenika radi povećanja njihovih izgleda za zapošljavanje po izlasku iz zatvora, što obuhvata i programe obuke za rad na poljoprivrednom gazdinstvu. Ministarstvo pravde navelo je da je Uprava za izvršenje krivičnih sankcija obezbijedila vakcine za sve zatvorenike i stražare, te da je vakcinacija počela u martu.

Skupština je 2020. godine donijela zakon o amnestiji sa ciljem ublažavanja problema prenatrpanosti zatvorskog sistema i obezbjeđenja zaštite zatvorenika kojima prijeti pandemija COVID-19. Ovim zakonom predviđeno je skraćenje trajanja kazne zatvora za 15 procenata, kao i za 10 procenata za lica koja još nijesu započela izdržavanje kazne. Amnestija se ne odnosi na najteža krivična djela.

d. Proizvoljno hapšenje ili zatvaranje

Ustav i zakon zabranjuju proizvoljna hapšenja i pritvaranja, te predviđaju pravo svake osobe da ospori zakonitost svog hapšenja ili zatvaranja pred sudom. Vlada je uglavnom poštovala te zahtjeve. Pritvorenici imaju pravo na naknadu štete u slučaju neosnovanog pritvora, a Vlada se generalno pridržava ovog zahtjeva.

Postupak lišavanja slobode i postupanje u pritvoru

Za lišenje slobode potreban je sudski nalog ili ,,osnovana sumnja policije da je osumnjičeni počinio krivično djelo.” Policija je lišavanje slobode generalno obavljala uz sudski nalog, na osnovu dovoljno dokaza. Policija i tužioci mogu da zadrže osumnjičena lica do 72 sata prije nego što ih izvedu pred sudiju i optuže. Iako zakon zabranjuje prekomjerno odlaganje podizanja formalne optužnice protiv osumnjičenih i sprovođenja istražnog postupka, kašnjenja je ponekad bilo. Prilikom izvođenja lica pred sud, sudija donosi početnu odluku o zakonitosti pritvora i izvođenje pred sud uglavnom se vršilo u propisanom roku.

Sudovi su sve više koristili kauciju. Sudije takođe mogu da puste okrivljene bez kaucije i da ograniče njihovo kretanje, uvedu za njih obavezu javljanja ili da zadrže njihove pasoše ili druge dokumente kako bi spriječili njihov bijeg. Zakon omogućava pritvorenim licima da njihov advokat prisustvuje policijskom ispitivanju i sudskom postupku, a zadržana lica uglavnom su imala brz pristup advokatu. Iako je pravna pomoć trebalo da bude dostupna osobama kojima je potrebna, finansijske prepreke su ponekad ograničavale kvalitet i raspoloživost te pomoći. Nadležni organi moraju odmah da obavijeste porodicu, vanbračnog partnera ili nadležnu socijalnu ustanovu o hapšenju i obično su tako i postupali.

Proizvoljno hapšenje: Policija je nastavila da poziva svjedoke i osumnjičena lica na ,,informativne razgovore“ u policijske stanice, i često koristila ovu praksu da suzbije huliganstvo tokom fudbalskih utakmica ili da smanji učestvovanje na političkim skupovima opozicije.

Ovakva praksa uglavnom nije podrazumijevala zadržavanje osumnjičenih duže od šest sati, koliko je dozvoljeno zakonom, niti se obično završavala podnošenjem krivičnih prijava.

Pritvor u pretkrivičnom postupku: Sudovi su često izricali mjeru pritvora za lica okrivljena u krivičnom postupku do okončanja postupka. Zakon predviđa da inicijalno trajanje pritvora u pretkrivičnom postupku može biti do 30 dana, ali predviđa i mogućnost da ga tužioci produže za dodatnih pet mjeseci. U kombinaciji sa sudskim odlukama o produženju, organi mogu da okrivljeno lice zakonito drže u pritvoru do tri godine, od trenutka lišavanja slobode do završetka suđenja ili izricanja presude. Prosječno trajanje pritvora iznosilo je od 90 do 120 dana. Dužina pritvora obično je bila kraća od maksimalne kazne za navodno krivično djelo. Vlasti su navele da lica pritvorena u pretkrivičnom postupku u prosjeku čine oko 30 procenata zatvorske populacije. Policija se često oslanjala na produženi pritvor u pretkrivičnom postupku kao pomoćno sredstvo u istragama krivičnih djela. Zaostali krivični predmeti u sudovima takođe su doprinijeli produženom pritvoru. Sudovi su nastavili da postepeno smanjuju broj zaostalih predmeta.

e. Uskraćivanje pravičnog javnog suđenja

Ustav i zakoni predviđaju nezavisno pravosuđe. Iako je vlada izrazila podršku sudskoj nezavisnosti i nepristrasnosti, određene NVO, međunarodne organizacije i pravni eksperti tvrdili su da politički pritisak, korupcija i nepotizam utiču na tužioce i sudije. Postupak imenovanja sudija i tužilaca i dalje je bio donekle politizovan, iako zakon predviđa da Tužilački savjet bira tužioce, a Sudski savjet sudije.

Grupa država za borbu protiv korupcije Savjeta Evrope (GRECO) konstatovala je da i dalje postoje neriješena pitanja u pogledu jačanja nezavisnosti Sudskog savjeta od neprimjerenog političkog uticaja, što se odnosi i na učešće ministra pravde po službenoj dužnosti. GRECO je opisao kao ,,alarmantan” nedostatak napretka u sastavu i nazavisnosti Sudskog savjeta, tijela zaduženog za održavanje nezavisnosti i samostalnosti sudova. GRECO je izrazio posebnu zabrinutost zbog učešća ministra pravde po službenoj dužnosti u Sudskom savjetu, te odluke ovog savjeta da ponovo imenuje pet predsjednika sudova na najmanje treći mandat. Iako je postignut određeni napredak u davanju informacija javnosti u vezi sa disciplinskim postupcima protiv tužilaca, tijelo za praćenje borbe protiv korupcije kritikovalo je nedostatak sličnog napretka u preispitivanju disciplinskog okvira za sudije.

Skupština je u maju donijela izmjene i dopune Zakona o državnom tužilaštvu u dijelu koji se odnosi na tijelo koje bira tužioce. Navedenim izmjenama i dopunama promijenjen je sastav savjeta tako što je propisani broj tužilaca smanjen za jedan, a dodat je jedan predstavnik građanskog društva. Prema novom sastavu, Tužilački savjet ima 11 članova: četiri tužioca koje bira Konferencija državnih tužilaca; dva člana dolaze iz Ministarstva pravde, ljudskih i manjinskih prava i Vrhovnog državnog tužilaštva; četiri ,,ugledna pravnika” bira Skupština; a jednog predstavnika građanskog društva takođe bira Skupština. Venecijanska komisija Savjeta Evrope upozorila je da bi predložene izmjene mogle dovesti do veće politizacije Tužilačkog savjeta. Ovim amandmanima se takođe propisuje prestanak mandata prethodnih članova po formiranju savjeta u novom sastavu. Predsjednik Skupštine Aleksa Bečić je 5. avgusta proglasio novi Tužilački savjet u djelimičnom sastavu, odnosno šest članova ovog tijela, uprkos tome što Skupština nije izabrala nove članove iz redova uglednih pravnika ili predstavnika građanskog društva. Iako nije došlo do odabira novih članova među uglednim pravnicima, predsjednik Bečić je izjavio da proglašavanjem novog savjeta po automatizmu prestaje mandat svim prethodnim članovima ovog tijela, te da novi savjet u djelimičnom sastavu ima dovoljno članova za kvorum. Istaknute NVO, pravni eksperti, kao i druge političke stranke, među kojima i Demokratska partija socijalista, Ujedinjena reformska akcija i Demokratski front, iznijeli su kritike na račun formiranja savjeta u djelimičnom sastavu, pri čemu su neki od njih tvrdili da mandat članova izabranih iz redova uglednih pravnika nije okončan i nije mogao biti okončan sve do formiranja savjeta u punom sastavu. Venecijanska komisija je u mišljenju datom na nacrt Zakona o tužilaštvu obeshrabrila proizvoljno ukidanje mandata postojećih članova savjeta.

Neadekvatno finansiranje i nedostatak organizacije i dalje koče efikasnost sudova. Zakon predviđa pregovaranje o uslovima priznanja krivice, koje je dostupno za sva krivična djela, osim za ratne zločine i djela povezana sa terorizmom.

Sudski postupci

Ustav i zakoni propisuju pravo na pravično i javno suđenje, i pravosuđe je generalno sprovodilo to pravo, iako su mnoga suđenja odložena zbog pandemije COVID-19. Okrivljena lica po zakonu uživaju pretpostavku nevinosti. Nadležni organi su obavezni da pritvorena lica obavijeste o osnovama za izricanje pritvora. Okrivljena lica imaju pravo na pravično i javno suđenje bez nepotrebnog odlaganja, kao i da prisustvuju svom suđenju. Sudovi mogu neke sjednice zatvoriti za javnost kada svjedok koga štiti država daje iskaz i u drugim osjetljivim slučajevima. Suđenja maloljetnicima takođe su zatvorena za javnost.

Okrivljena lica imaju pravo da se pravovremeno posavjetuju sa advokatom u istrazi i sudskom postupku. Zakon propisuje da se advokat obezbjeđuje o javnom trošku kada je okrivljeni osoba sa invaliditetom ili je već u pritvoru, slabog materijalnog stanja ili kada optužnica povlači potencijalnu kaznu dužu od 10 godina zatvora, kada mu se sudi u odsustvu ili kada je lice uključeno u postupak postizanja sporazuma o priznanju krivice ili kada ih saslušavaju isključivo službenici policije ili uprave carina tokom faze preliminarne istrage, po odobrenju tužioca. Okrivljena lica imaju pravo na adekvatno vrijeme i sredstva za pripremu odbrane; imaju pravo na besplatno prevođenje od podizanja optužnice do okončanja žalbenog postupka; imaju pravo da se suoče sa svjedocima tužilaštva, da pozovu svoje svjedoke i da se brane ćutanjem. I odbrana i tužilaštvo imaju pravo na žalbu.

Sudstvo nije bilo u mogućnosti da obezbijedi da sva suđenja u krivičnim predmetima budu javna zbog nedostatka odgovarajućih prostorija. Nedostatak je uticao i na dužinu suđenja. Sistemske slabosti, kao što su politički uticaj i dugotrajni postupci, nedosljedna sudska praksa i relativno blaga politika izricanja kazne smanjili su povjerenje javnosti u efikasnost i nepristrasnost pravosuđa. Blage politike izricanja kazne takođe su obeshrabrile upotrebu sporazuma o priznanju krivice, jer su ostavljale malo manevarskog prostora tužiocima da pregovaraju o boljim uslovima, što je doprinijelo neefikasnosti u sprovođenju pravde.

Sudovi mogu suditi okrivljenim licima u odsustvu, ali po zakonu moraju ponoviti suđenje u slučaju naknadnog lišavanja slobode osuđenih lica.

Od 24. maja do kraja jula Advokatska komora je bila u štrajku u znak protesta zbog predloženih izmjena i dopuna Zakona o fiskalizaciji, što je dovelo do obustave rada sudova i odlaganja suđenja. Ovim zakonom propisano je izdavanje računa za proizvode i usluge u realnom vremenu, preko interneta i fiskalnog servisa. Advokati su se usprotivili ovim izmjenama, tvrdeći da bi na taj način povrijedili povjerljivu prirodu odnosa sa klijentima, budući da bi u njihovim računima bilo obavezno navesti konkretan razlog za pružanje usluge. Pomenutim izmjenama bi se takođe stvorila mogućnost da fiskalni inspektori dobiju uvid u zaštićenu dokumentaciju o klijentima tokom vršenja kontrola. Nekoliko nevladinih organizacija koje se bave pravosuđem, uključujući Udruženje pravnika Crne Gore, Evropsku asocijaciju za pravo i finansije, Akciju za ljudska prava, Centar za ženska prava, Centar za građansko obrazovanje, Udruženje mladih sa hendikepom Crne Gore, Komitet mladih pravnika Crne Gore, organizaciju Prima, Udruženje roditelja, ADAMAS, te Alijansu omladinskih radnika, izdalo je saopštenje za javnost u namjeri da ukaže na pogubne efekte štrajka po brzo rješavanje sudskih postupaka.

Politički zatvorenici i pritvorenici

Nije bilo izvještaja o političkim zatvorenicima ili pritvorenicima.

Zloupotreba međunarodnih instrumenata za sprovođenje zakona: Postojali su vjerodostojni navodi da je država pokušala da zloupotrijebi međunarodne alate za sprovođenje zakona u politički motivisane svrhe kao odmazdu nad određenim pojedincima koji se nalaze van zemlje.

U avgustu 2020. godine je Interpolova komisija za kontrolu međunarodnih potjernica usvojila žalbu odbjeglog biznismena Duška Kneževića i opozvala potjernicu izdatu za njim 2019. godine. Tokom 2019. i 2020. godine specijalni tužilac u zemlji podigao je šest optužnica protiv Kneževića za nekoliko krivičnih djela, uključujući organizovanje kriminalne grupe, pranje novca i utaju poreza. Specijalno družavno tužilaštvo je u julu podiglo optužnice protiv biznismena Kneževića i 12 drugih lica, među kojima i viceguvernera Centralne banke, zbog stvaranja kriminalne organizacije, zloupotrebe položaja u privrednom poslovanju, pranja novca i utaje poreza. Proces je na kraju godine i dalje bio u toku.

Knežević, koji je pobjegao u London, optužio je predsjednika Mila Đukanovića za korupciju, tvrdeći da je nalog za hapšenje izdat pod pritiskom kadra bliskog predsjedniku i njegovoj porodici koji su pokušavali da preuzmu Kneževićeve poslove i imovinu. Knežević je tvrdio da potjernice Interpola protiv njega nijesu u skladu sa zakonskim propisima te organizacije. Njegov pravni zastupnik Zdravko Đukić rekao je medijima da je ukidanje potjernice za Kneževićem dokaz da su optužnice protiv njega bile politički motivisane.

Tobi Kedmen, advokat sa sjedištem u Londonu, specijalizovan za krivično pravo, propise u oblasti ljudskih prava i izručenje, rekao je lokalnoj televiziji A1 da je Interpol takođe opozvao međunarodnu crvenu potjernicu protiv britansko-izraelskog političkog savjetnika Arona Šaviva, koga je zastupao. Crnogorsko tužilaštvo optužilo je Šaviva za pomaganje u navodnom pokušaju puča 2016. godine u zemlji. Tokom 2020. godine, nakon saslušanja argumenata i odbrane i tužilaštva, Interpol je, prema Kedmenu, zaključio da je crvena potjernica za Šavivom koju je raspisala Crna Gora predstavljala „zloupotrebu procesa“ i da je bila „politički motivisana“.

Građanski sudski postupci i pravni lijekovi

Ustav i zakoni predviđaju nezavisno pravosuđe u parničnim predmetima i građani su imali pristup sudovima kako bi podnosili tužbe radi nadoknade štete zbog povrede ljudskih prava zagarantovanih Ustavom. Iako su strane pokretale parnice navodeći povredu ljudskih prava i ponekad ih dobijale, percepcija da je sistem podložan nepotizmu, korupciji i političkom uticaju dovela je do visokog stepena nepovjerenja građana. Kako tvrde NVO, sudovi su u većini predmeta ili odbacili parnice koje uključuju tvrdnje o povredama ljudskih prava ili su po njima postupali sporo. Kada su domaći sudovi donosili odluke koje su se odnosile na ljudska prava, Vlada ih je uglavnom poštovala. Iz institucije Zaštitnika ljudskih prava i sloboda konstatovano je da je tokom godine zabilježen porast broja kršenja prava građana od strane pravosudnih organa, što se odnosi i na kršenja prava na pretpostavku nevinosti, a zabilježen je porast i u pogledu broja pritužbi na rad tužilaštva.

Nakon što iscrpe sva druga dostupna i djelotvorna pravna sredstva, građani se na navodno kršenje ljudskih prava mogu žaliti Ustavnom sudu. Veliki broj ustavnih žalbi podnijetih Ustavnom sudu odnosili su se na takva kršenja. Ustavni sud je nadležan da ispita navodne povrede ustavnih i ljudskih prava. Ukoliko utvrdi da je došlo do povrede, Ustavni sud ukida presudu nižeg suda i upućuje predmet odgovarajućem sudu ili drugom organu da ispravi nastalu povredu. Nevladine organizacije i neka regulatorna tijela izrazili su nezadovoljstvo radom Ustavnog suda, tvrdeći da dugotrajni postupci koji prethode ukidanju presude krše pravo građana na suđenje u kratkom roku. Ustavni sud nije funkcionisao u punom sastavu, zbog čega je bilo otežano donošenje odluka mišljenjem većine. Za povrede ustavom zaštićenih ljudskih prava postojali su i upravni pravni lijekovi. U slučajevima zloupotrebe policijskih ovlašćenja, građani su mogli upućivati pritužbe Savjetu za građansku kontrolu rada policije, koji zatim može da daje preporuke za djelovanje direktoru policije ili ministru unutrašnjih poslova. Institucija Zaštitnika ljudskih prava i sloboda je primijetila, čak i prije operativnih kašnjenja prouzrokovanih pandemijom COVID-19, da je dugotrajnost suđenja, posebno onih koja se smatraju visokim prioritetom, umanjila povjerenje građana u sudski sistem. Ovo je posebno izraženo u sporovima koji se odnose na zasnivanje ili prestanak radnog odnosa ili pravo na zarade i druge prihode. Ova institucija je bila takođe ovlašćena da djeluje u određenim pojedinačnim slučajevima.

Nakon iscrpljivanja nacionalnih pravnih lijekova, pojedinci se, bez obzira na svoje državljanstvo, mogu žaliti zbog navodnog kršenja Evropske konvencije o ljudskim pravima od strane države Evropskom sudu za ljudska prava. Vlada se tradicionalno pridržavala svih odluka Evropskog suda za ljudska prava.

Oduzimanje i restitucija imovine

Vlada ima na raspolaganju zakone i mehanizme, ali nevladine organizacije i zagovaračke grupe izvijestile su da Vlada nije postigla značajan napredak u rješavanju zahtjeva iz doba Holokausta, uključujući i strane državljane. Jevrejska populacija prije Drugog svjetskog rata je procijenjena na oko 30 osoba bez identifikovane sinagoge ili zajedničke imovine. Postoji jedan zahtjev za restituciju u vezi sa imovinom iz perioda Holokausta, koji se odnosi na palate porodice Marasi, koju je Jevrejsko žensko društvo iz Beograda 1925. godine kupilo i koristilo kao ljetovalište za djecu. Ovaj objekat je nacionalizovalo narodnooslobodilačko vijeće Opštine Kotor 1956. godine. Na kraju godine postupak je i dalje bio u toku.

Zakon o restituciji je posljednji put izmijenjen 2007. godine i država nije donijela nijedan zakon koji se odnosi na restituciju nakon usvajanja Terezinske deklaracije 2009. godine, niti bilo kakve posebne odredbe za imovinu bez nasljednika iz doba Holokausta. Donošenje zakona o vraćanju vjerske imovine ili imovine zajednice bi imalo minimalan uticaj na jevrejsku zajednicu, s obzirom na njenu malu veličinu i odsustvo identifikovane predratne imovine jevrejske zajednice. Svako takvo zakonodavstvo bi se uglavnom odnosilo na imovinu konfiskovanu od Srpske pravoslavne i Rimokatoličke crkve tokom komunističke ere.

Za dodatne informacije u vezi sa povraćajem imovine iz doba Holokausta i srodnim pitanjima, pogledajte izvještaj Ministarstva inostranih poslova SAD Kongresu o Zakonu o pravdi danas za žrtve koje nijesu dobile nadoknadu (JUST), na linku https://www.state.gov/reports/just-act – report-to-congress/.

Veliki broj zahtjeva za restituciju privatne i vjerske imovine konfiskovane tokom komunističkog perioda i dalje je bio neriješen. I fizička lica, NVO i Srpska pravoslavna crkva su kritikovali Vladu zbog kašnjenja u rješavanju ovog problema.

f. Proizvoljno ili nezakonito zadiranje u privatnost, porodični život ili prepisku

Ustav i zakon zabranjuju takve aktivnosti bez sudskog naloga ili ukoliko to nije pravno neophodno, a zabranjuju i policiji da vrši pretres stana ili da sprovodi tajne operacije ili operacije praćenja bez naloga. Zakon zahtijeva da Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB) i policija dobiju sudsko ovlašćenje za prisluškivanje. Slično tome, odlukom Ustavnog suda iz 2018. neke odredbe Zakonika o krivičnom postupku u vezi sa mjerama tajnog nadzora proglašene su neustavnima, te da sve zahtjeve sada mora odobriti sud.

Nije bilo zvaničnih izvještaja o tome da vlasti nijesu poštovale te uslove u pogledu fizičkog pretresa i pretresa imovine. Ipak, aktivisti za ljudska prava, kao što su NVO MANS i Institut alternativa, su i dalje tvrdili da su vlasti vršile nezakonito prisluškivanje i praćenje.

Dana 27. maja, jedna od stranaka na vlasti, Demokrate, objavila je krišom napravljeni snimak razgovora između Tamare Nikčević, novinarke javnog emitera Radio Televizije Crne Gore (RTCG), i njenog gosta, koji je nastao prije uključivanja u program. Demokrate su potom podnijele krivičnu prijavu protiv Nikčević zbog navodne zloupotrebe službenog položaja novinarke državne televizije radi iznošenja kritičkih stavova o Demokratama. Nekoliko nevladinih organizacija uputilo je kritike Demokratama zbog objavljivanja snimka nastalog bez dozvole.

Dana 25. februara, Specijalno policijsko odjeljenje podnijelo je krivičnu prijavu protiv bivšeg direktora Agencije za nacionalnu bezbjednost Dejana Peruničića i bivšeg agenta ove agencije Srđana Pavićevića zbog zloupotrebe službenog položaja, nezakonitog snimanja i praćenja više tadašnjih lidera opozicije, mitropolita Srpske pravoslavne crkve, kao i dva novinara kritički nastrojena prema bivšim vlastima, Petra Komnenića (TV Vijesti) i Nevenke Bošković Ćirović (RTCG), vršeno od januara do septembra 2020.

Odjeljak 2. Poštovanje građanskih sloboda

a. Sloboda izražavanja, uključujući slobodu štampe i drugih medija

Ustav propisuje slobodu izražavanja, uključujući i slobodu medija, i Vlada je generalno poštovala ta prava. Međutim, medijska scena je i dalje bila obilježena neriješenim napadima na novinare, političkim uplitanjem u rad javnog servisa, politički pristrasnim medijskim izvještavanjem, te poplavom dezinformacija i sadržaja koji izazivaju etničke podjele iz medija u Srbiji.

Sloboda izražavanja: Za razliku od 2020. godine, tokom koje je došlo do naglog porasta broja novinara, političkih aktivista i građana koji su bili pritvarani i novčano kažnjavani zbog objavljivanja dezinformacija, ,,lažnih vijesti“ ili uvredljivih komentara – uglavnom na društvenim medijima i na račun državnih funkcionera – tokom ove godine je zbog objava u društvenim medijima procesuiran značajno manji broj lica.

Dana 28. aprila, Viši sud u Podgorici osudio je Aleksandra Jovanovića iz Nikšića na godinu zatvora zbog izazivanja etničke, vjerske i rasne mržnje postavljanjem komentara o Srbima na društvenim medijima. Istog dana, kako su izvijestili mediji, Viši sud u Podgorici osudio je drugo lice iz Nikšića, Stefana Kovačevića, na sedam mjeseci zatvora zbog toga što je na svom nalogu na društvenim medijima postavio članak koji sadrži govor mržnje protiv pripadnika islamske vjeroispovijesti.

Sloboda izražavanja štampe i drugih medija, uključujući i onlajn medije: Dok su nezavisni mediji bili aktivni i generalno izražavali širok spektar političkih i društvenih stavova, medijski regulatori su tokom godine bili suočeni sa sve više zahtjeva da ograniče reemitovanje materijala iz Srbije kojim se podstiče mržnja i netolerancija.

Digitalni forenzički centar (DFC) Atlantskog saveza Crne Gore saopštio je 16. septembra da su od oktobra 2020. godine, mediji sa sjedištem u Srbiji objavili ukupno 15.825 članaka sa ključnom riječju Crna Gora, pri čemu se 9.698 ovih članaka direktno odnosilo na Crnu Goru i njena unutrašnja politička pitanja. U svom izvještaju DFC navodi da ,,ekstremno senzacionalistički i zapaljiv način, često kršeći novinarsku etiku i moralni kodeks…dovodi do ozbiljnih predrasuda o Crnoj Gori, njenim građanima i institucijama.”

Opozicione stranke su u više navrata tokom godine apelovale na Agenciju za elektronske medije (AEM) da zabrani reemitovanje programa nekoliko tabloidnih televizijskih stanica iz Srbije zbog, kako tvrde, širenja govora mržnje. Nakon što je televizija Happy 30. avgusta emitovala emisiju ,,Da li će pasti krv u Crnoj Gori?” o ustoličenju mitropolita Srpske pravoslavne crkve, opozicione stranke i Ministarstvo javne uprave, digitalnog društva i medija pozvale su agenciju da zabrani emitovanje programa te televizije.

Savjet AEM-a je 15. septembra zatražio od Regulatornog tijela za elektronske medije u Srbiji da pokrene proceduru za utvrđivanje odgovornosti emitera televizijskih programa Happy TV i Pink TV kanala, sa sjedištem u Srbiji, zbog kršenja profesionalnih i etičkih standarda novinarstva. Agencija za elektronske medije je navela da su ovi mediji kontinuirano emitovali sadržaj kojim se podstiče na mržnju, netoleranciju i diskriminaciju prema pripadnicima crnogorske nacionalnosti. Agencija je takođe dodala da su ove televizijske kuće koristile pogrdno, uvredljivo ili uznemiravajuće izražavanje, negirajući nacionalni identitet Crnogoraca, upozorivši da će, ako se ova kršenja nastave, nakon 15 dana ograničiti reemitovanje spornih programa na teritoriji Crne Gore. Nije bilo zvaničnih reakcija regulatora u Srbiji, niti je agencija preduzimala ikakve naknadne mjere.

Nasilje i uznemiravanje: Nasilje nad novinarima i njihovo uznemiravanje i dalje su predstavljali problem. Pojačane političke tenzije u zemlji predstavljale su rizik za novinare koji su bili mete fizičkih i verbalnih napada prilikom izvještavanja ili komentarisanja u vezi sa izbornim skupovima, političkim i vjerskim okupljanjima i protestima. Nerasvijetljeni napadi iz prethodnih godina doprinosili su atmosferi zastrašivanja medija.

Dana 20. marta, grupa od pet ili šest opozicionih demonstranata uputila je prijetnje, a zatim i fizički napala novinara TV Vijesti Seada Sadikovića. Policija je lišila slobode dvoje od ovih lica, a osnovno državno tužilaštvo je protiv njih podiglo optužni prijedlog. U Osnovnom sudu u Bijelom Polju je 19. novembra počelo suđenje Edinu Dizdareviću (18) i i Nerminu Omeroviću (21), dvojici napadača optuženih za vrijeđanje i fizički napad na Sadikovića.

Kolumnisti privatne radio stanice Antena M, Draganu Bursaću, istaknutom kritičaru Srpske pravoslavne crkve, 25. maja je prijećeno smrću na društvenim medijima. Sa istog profila, slične prijetnje upućene su i radio stanici Antena M i njenom glavnom i odgovornom uredniku Darku Šukoviću. Mediji su izvijestili o tome da je 4. juna policija uhapsila Srđana Mišovića, državljanina Bosne i Hercegovine nastanjenog u Crnoj Gori, zbog sumnje da je uputio prijetnje ovim novinarima, a tužilaštvo je pokrenulo istragu njegovih aktivnosti. Osnovni sud u Kotoru je 25. oktobra izrekao Mišoviću uslovnu zatvorsku kaznu od četiri mjeseca, koja se neće izvršiti ako on za vrijeme od dvije godine ne učini novo krivično djelo.

Učesnici demonstracija protiv vlasti ponekad su verbalno napadali ili opstruirali novinare koji su pokušavali prići demonstracijama, uključujući i novinarku TV Vijesti Ljubicu Milićević i njene kolege 24. avgusta, drugu ekipu TV Vijesti sa novinarkom Danijelom Lasicom, kao i ekipu televizije N1, 5. septembra, na dan ustoličenja metropolita Srpske pravoslavne crkve Joanikija.

Novinarka RTCG Tanja Šuković i kamerman Dragan Tomašević podnijeli su 1. septembra krivičnu prijavu protiv nekoliko sveštenika Srpske pravoslavne crkve zbog toga što su ih sprečavali da snime grupu građana na Cetinju koji su održavali performans u znak protesta na ulazu Cetinjskog manastira. Šuković je izjavila za medije da su sveštenici bili agresivni i da su je vrijeđali (kao Crnogorku) zbog njene etničke pripadnosti. Srpska pravoslavna crkva je odgovorila da ekipa RTCG nije imala dozvolu da snima na crkvenom posjedu.

Osuđujući niz napada i prijetnji upućenih novinarima, NVO Akcija za ljudska prava navela je da je u prvih šest mjeseci ove godine zabilježeno 14 slučajeva verbalnih i fizičkih napada, prijetnji, uvreda i omalovažavanja novinara i drugih medijskih radnika, najčešće dok su obavljali novinarske zadatke. NVO Centar za građansko obrazovanje je 2. novembra izvijestio o 17 napada ili prijetnji protiv novinara i novinarskih ekipa zabilježenih u prvih 10 mjeseci ove godine. Ova NVO je to okarakterisala kao zabrinjavajući trend intenziviranih prijetnji i napada na novinare i medije.

Predsjednik Vlade Zdravko Krivokapić i potpredsjednik Dritan Abazović su 27. maja, na 17-tu godišnjicu ubistva Duška Jovanovića, urednika dnevnog lista Dan, saopštili da je ponovo pokrenuta istraga i da će slučaj konačno biti riješen. Od novembra javnosti nijesu dostavljane nove informacije u vezi sa ovom istragom.

Napredak nije ostvaren ni u rasvjetljavanju ranjavanja istraživačke novinarke Olivere Lakić do kojeg je došlo 2018. godine u Podgorici. Iako su se u medijima javile spekulacije o navodnom napretku do kojeg je došlo ove godine, a policija je 2019. godine saopštila da je riješila slučaj, pritom identifikujući vođu i osam članova kriminalne grupe, nije došlo do podizanja formalnih optužnica u ovom predmetu.

Cenzura ili ograničavanje sadržaja: Nezavisni i proopozicioni mediji žalili su se na nepravedan tretman i ekonomski pritisak vladinih ministarstava i agencija. Neprofesionalno ponašanje novinara, u kombinaciji sa niskim zaradama i političkim pritiskom, doprinijelo je samocenzuri i pristrasnom izvještavanju o događajima.

Propisi o kleveti: Ne postoji zakonom definisana krivična odgovornost za klevetu, ali su se mediji suočavali sa optužbama za klevetu u parničnom postupku.

Apelacioni sud je 29. marta potvrdio presudu Višeg suda u Podgorici iz 2020. godine kojom je istraživački novinar Jovo Martinović osuđen na godinu zatvora za posredovanje u švercu narkotika. Martinović, nezavisni istraživački novinar koji je izvještavao o organizovanom kriminalu, proveo je 14 mjeseci u istražnom zatvoru od 2015. do 2017. godine i zbog toga neće izdržavati dodatno vrijeme. Tokom 2019. godine Viši sud je osudio Martinovića na 18 mjeseci zatvora zbog učestvovanja u međunarodnom lancu krijumčarenja droge, ali je Apelacioni sud ukinuo presudu u septembru i vratio slučaj na ponovno suđenje. Martinović je tvrdio da je njegov kontakt sa osuđenim kriminalcima bio isključivo u kontekstu njegovog rada, izvještavanja o organizovanom kriminalu. Martinović je odluku Apelacionog suda nazvao politički motivisanom. Dvanaest domaćih i međunarodnih medijskih organizacija, uključujući Reportere bez granica i Međunarodnu federaciju novinara, osudilo je ovakvu sudsku odluku i izrazilo žaljenje što Apelacioni sud ,,nije iskoristio priliku da oslobodi međunarodno nagrađivanog novinara i uputi poruku podrške istraživačkom novinarstvu u Crnoj Gori.”

Aktivnosti na širenju slobode izražavanja, uključujući i medije: U julu 2020. godine Skupština je usvojila dva nova zakona o medijima, opšti zakon o medijima i zakon o javnom emiteru u cilju unapređenja transparentnosti RTCG. Nevladina organizacija Medija centar tvrdila je da, uprkos tome što je tadašnja Vlada izjavila namjeru da smanji politički uticaj na javnog emitera, način na koji zakon definiše ulogu Skupštine u procesu imenovanja i razrješenja Savjeta RTCG, uključujući omogućavanje poslanicima Skupštine da glasaju o kandidatima predloženim od strane nevladinih organizacija, pokazuje da su vlasti željele da zadrže kontrolu nad RTCG.

Skupština je ignorisala pritužbe NVO Medija centar na račun mehanizma za izbor članova ovog savjeta, pa je 11. juna izabrala devet novih članova Savjeta RTCG. Od četiri prijavljena kandidata 6. avgusta je pomenuti savjet za generalnog direktora RTCG izabrao građanskog aktivistu Borisa Raonića. Medija centar je naveo da je četiri od devet članova savjeta u sukobu interesa sa Raonićem, što su Raonić i članovi savjeta demantovali.

Internet slobode

Vlasti nijesu ograničavale ili ometale pristup internetu ili cenzurisale sadržaj na internetu, i nije bilo zvaničnih izvještaja da je vlast pratila privatnu komunikaciju na internetu bez odgovarajućih zakonskih ovlašćenja.

Akademske slobode i kulturna dešavanja

Nije bilo ograničavanja akademskih sloboda ili kulturnih dešavanja od strane vlasti.

b. Sloboda mirnog okupljanja i udruživanja

Ustav i zakon predviđaju slobodu udruživanja, i vlasti su uglavnom poštovale to pravo.

Sloboda mirnog okupljanja

Ustav i zakon predviđaju slobodu mirnog okupljanja i udruživanja, i vlasti su uglavnom poštovale to pravo. Bilo je vjerodostojnih izvještaja da je Vlada selektivno ograničavala slobodu mirnog okupljanja zajedno sa izdavanjem zdravstvenih mjera od strane Ministarstva zdravlja kako bi spriječila širenje COVID-19 proizvoljnim hapšenjima, pritvorima i novčanim kaznama (vidjeti odjeljak 1.d.) Javni skupovi na odstojanju manjem od 50 metara (164 stope) od objekata Vlade su zabranjeni.

Policija je tvrdila da je zabranila okupljanja koja bi narušavala javni red i mir, koja bi prouzrokovala širenje virusa COVID-19 i otežavala saobraćaj. U nekim slučajevima vlasti su ponudile demonstrantima druge lokacije za proteste. U nekoliko slučajeva policija je privodila demonstrante na ispitivanje i protiv njih pokretala prekršajne postupke.

Nekoliko NVO, među kojima i Građanska alijansa, tvrdilo je da je tokom ustoličenja mitropolita Srpske pravoslavne crkve 5. septembra policija upotrijebila nesrazmjernu silu protiv demonstranata, između ostalog i suzavac i šok bombe, što prevazilazi dozvoljena sredstva za kontrolu okupljene mase. Osim toga, po nepotvrđenim izvorima, policija je koristila gumene metke. Akcija za ljudska prava navela je da sve pritužbe treba istražiti, a sve one koji su prekršili zakon procesuirati, bilo da se radi o demonstrantima ili policijskim službenicima. Ova organizacija je ukazala da događaji u vezi sa ustoličenjem mitropolita predstavljaju značajan rizik po mir zbog pogoršavanja nacionalnih i vjerskih podjela za političke svrhe. Kako navodi ova NVO, nije došlo do ljudskih žrtava, a država je pretežno uspjela da obezbijedi poštovanje ljudskih prava na slobodu vjeroispovijesti ili uvjerenja i slobodu mirnog okupljanja.

Vlasti su ponekada neujednačeno primjenjivale zdravstvene mjere. Više nevladinih organizacija kritikovalo ih je zbog objavljivanja zbunjujućih i nedosljednih informacija o ograničenjima okupljanja u otvorenim i zatvorenim prostorima radi sprečavanja širenja COVID-19. Tako je, na primjer, 26. septembra došlo do kršenja epidemioloških mjera od strane premijera i nekoliko ministara, političara, te drugih javnih ličnosti, tokom jednog vjerskog obreda, između ostalog i time što pomenuta lica nijesu nosila maske niti se držala na udaljenosti od drugih. Na nedosljednu primjenu zdravstvenih mjera ukazao je i Savjet za građansku kontrolu rada policije tokom 2020. godine.

c. Sloboda vjeroispovijesti

Pogledati Izvještaj Stejt departmenta o međunarodnim vjerskim slobodama https://www.sta te.gov/religiousfreedomreport/.

d. Sloboda kretanja i pravo napuštanja zemlje

Ustav i zakoni predviđaju slobodu kretanja u zemlji, putovanja u inostranstvo, emigraciju i repatrijaciju, a vlasti su uglavnom poštovale ova prava. Među uvedenim ograničenjima nastalim zbog zaštite javnog zdravlja od COVID-19 bile su i povremene zabrane međugradskog saobraćaja i druga ograničenja kretanja, protiv čega je jedan broj građana protestovao.

e. Status i tretman interno raseljenih lica

Statistika Ministarstva unutrašnjih poslova pokazuje da je u periodu od 2009. do septembra 2021. godine ukupno 15.258 raseljenih lica iz bivše Jugoslavije podnijelo zahtjev za rješavanje statusa prebivališta. Od toga je riješeno 15.123 zahtjeva; 11.781 lice je dobilo status stalnog boravka, 616 lica je dobilo status privremenog prebivališta, dok za 135 zahtjeva još uvijek nije donijeta odluka. Pojedincima sa privremenim boravkom i dalje treba pomoć da bi stekli stalno prebivalište jer još uvijek moraju da nabave lične dokumente, kao što su izvodi iz matične knjige rođenih i državljanstva, kako bi dobili pasoš.

Ona lica čiji su zahtjevi za status „stranca sa stalnim boravkom” bili u proceduri u Ministarstvu unutrašnjih poslova i dalje su zadržala status raseljenih lica ili interno raseljenih lica. Pojedina lica koja su imala pravo da podnesu zahtjev suočavali su se sa teškoćama u pribavljanju neophodnih dokumenata, posebno u pogledu regulisanja prethodno neprijavljenog rođenja djece i plaćanja taksi potrebnih za dobijanje dokumenata.

U aprilu je Vlada najavila izmjenu kriterijuma za sticanje crnogorskog državljanstva prijemom, kao i izmjene i dopune Zakona o registrima prebivališta i boravišta. Predloženim amandmanima vezanim za prebivalište i boravište predviđena je obaveza lica koja privremeno borave u inostranstvu da odjave svoje prebivalište u zemlji. Štaviše, ukidanje registra o privremenom boravištu doživljeno je kao prelazni korak ka brisanju iz biračkog spiska i gubitku prava glasa. Ove inicijative momentalno su naišle na protivljenje, a neki mediji su ih nazvali pokušajem ,,demografskog inženjeringa“ kojim se državljanstvo navodno nudi hiljadama građana a prebivalište oduzima hiljadama Crnogoraca koji privremeno žive u inostranstvu.

Nakon oštre reakcije opozicije, manjinskih stranaka i dijaspore, vlasti su obustavile odluku o izmjeni uslova za sticanje državljanstva, a pripremile novi nacrt izmjena i dopuna zakona koji će se uputiti Skupštini na razmatranje.

Uz podršku Visokog komesara UN-a za izbjeglice (UNHCR) Vlada je, zajedno sa Vladom Kosova, nastavila da pomaže raseljenim Romima i balkanskim Egipćanima u pribavljanju ličnih dokumenata u skladu sa sporazumom Crne Gore i Kosova o kasnijoj registraciji lica rođenih izvan bolničkog sistema. Do kraja 2019. godine oko 1.400 osoba dobilo je pomoć kroz ovu saradnju, dok njima oko 40 potrebni su i dalje kosovski dokumenti da bi mogli steći status stalnog boravka u Crnoj Gori. Ovaj postupak, koji je podržao UNHCR, omogućio je registraciju onih lica koja su rođena u Crnoj Gori ili Kosovu, posebno djece Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana.

Pandemija COVID-19 usporila je saradnju Crne Gore Gore i Kosova. Tokom godine nije bilo organizovanih povrataka interno raseljenih lica na Kosovo.

Uslovi za interno raseljena lica i raseljena lica iz jugoslovenskih ratova su varirali. Pristup zapošljavanju, zdravstvenoj zaštiti i službama socijalne zaštite je ponekad bio ograničen zbog jezičke barijere, nedovoljnih programa integracije, nepostojanja dokumentacije ili nejasnih i nekonzistentnih administrativnih postupaka. Prema navodima studije UNHCR-a o sredstvima za život pokrenute u 2018. godini, mnoga lica su i dalje ugrožena i žive ispod granice siromaštva, i potrebna im je pomoć da se osamostale. Pandemija COVID-19 dodatno je uticala na izglede za život izbjeglica iz bivše Jugoslavije, posebno Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana. U aprilu, više od godinu od početka pandemije, pristup hrani i higijenskim paketima i dalje je predstavljao najhitniju potrebu izbjeglica iz bivše Jugoslavije.

Zajedno sa Hrvatskom, Srbijom i Bosnom i Hercegovinom, Crna Gora je bila članica Regionalnog programa za stanovanje, podržanog od strane međunarodnih donatora, koji je radio na iznalaženju trajnih rješenja za 6.000 raseljenih lica i interno raseljenih lica u zemlji. Raseljena i interno raseljena lica nastavila su da žive u uslovima koji ne zadovoljavaju osnovne standarde, da se muče sa plaćanjem stanarine u privatnom smještaju, suočavaju sa problemima u nastojanju da obezbijede održiva sredstva za život ili plaše izbacivanja iz nelegalno zaposjednutih prostora poznatih kao neformalni kolektivni centri, uglavnom u primorskim opštinama.

Ograničen pristup zaposlenju podstakao je mnoga raseljena lica da se počnu baviti djelatnostima na sivom tržištu. Lošim ekonomskim izgledima posebno su bili pogođeni Romi, Aškalije, balkanski Egipćani i interno raseljena lica sa Kosova u urbanim sredinama, zbog njihovog niskog nivoa školovanja i pismenosti, visoke stope nezaposlenosti i drugih prepreka punoj integraciji u društvo. Visoka stopa nezaposlenosti je uticala i na sve stariju populaciju širom zemlje.

Iako zakon za strance sa stalnim boravkom predviđa ista prava za njih kao i za državljane, sa izuzetkom prava glasa, raseljena lica i interno raseljena lica iz bivše Jugoslavije su ponekad imala ograničen pristup zapošljavanju, obrazovanju, vlasništvu nad imovinom i specijalizovanoj medicinskoj pomoći zbog teškoća u pribavljanju zvanične dokumentacije.

Vlada je nastavila da podstiče raseljena lica i interno raseljena lica da se vrate u zemlje porijekla, ali je repatrijacija bila praktično nepostojeća usljed želje mnogih raseljenih lica i interno raseljenih lica da ostanu, zbog straha od odmazde u zemlji porijekla i nedostatka sredstava, ili zbog izgubljene veze sa mjestom ili zemljom porijekla. Tokom prvih osam mjeseci, situacija se pogoršala zbog ograničenja kretanja zbog suzbijanja širenja COVID-19 i srodnih zdravstvenih problema.

f. Zaštita izbjeglica

Vlada je sarađivala sa UNHCR-om i drugim humanitarnim organizacijama u pružanju zaštite i pomoći izbjeglicama, povratnicima, tražiocima azila, licima bez državljanstva i drugim srodnim licima.

Pristup azilu: Zakon omogućava davanje izbjegličkog statusa ili statusa supsidijarne zaštite i Vlada je uspostavila sistem za pružanje zaštite izbjeglicama. Za upravljanje mješovitim migracionim kretanjima vlasti nijesu efikasno koristile metode kao što su prioritizacija ili ubrzane procedure. Posmatrači su konstatovali da su pažnja i spremnost da se bavi povećanim mješovitim prilivom migranata i dalje ostali usredsređeni na aspekte granične kontrole, pošto su vlasti prijavile 2.351 ilegalni prelazak granice tokom prvih osam mjeseci, što predstavlja porast u odnosu na 2020. godinu.

Tokom prvih osam mjeseci, u zemlji su nastavljena tranzitna kretanja migranata i izbjeglica duž zapadnobalkanske rute, kao i manji broj zahtjeva za dobijanje azila. Po podacima iz avgusta, od ukupno 2.328 lica koja su prilikom prelaska granice izjavila da namjeravaju da podnesu zahtjev za azil, to je uradilo njih 190 (8 procenata). Granice su i dalje bile otvorene za tražioce azila.

Po evidenciji UNHCR-a, od 1. januara do 31. oktobra, 3.313 lica bilo je vraćeno sa granice u Albaniju. Ova organizacija je takođe evidentirala oko 191 lice koje je vraćeno u zemlju na granici sa Bosnom i Hercegovinom, Srbijom ili Hrvatskom. Dva objekta namijenjena za smještaj tražilaca azila – jedan u Spužu, koji u potpunosti finansira država, a drugi na Božaju koji djelimično finansira država – generalno govoreći bili su dovoljni za smještaj svih tražilaca azila.

Zbog kašnjenja u obradi zahtjeva nastalih zbog pandemije COVID-19, Direkcija za azil Ministarstva unutrašnjih poslova u saradnji sa UNHCR-om pokrenula je rješavanje zahtjeva za dobijanje azila koji su podnijeti prije više od šest mjeseci. Tokom prvih osam mjeseci organi su održali 41 intervju, dok je 2020. ukupan broj ovih intervjua bio 56. Od ukupnog broja zahtjeva, na kraju avgusta je 55 tražilaca azila aktivno ispunilo svoje zahtjeve; zahtjevi su bili na čekanju od dva do 31 mjeseca. Iako je rok za odlučivanje po zahtjevima šest mjeseci, isti se može produžiti do 21 mjeseca. Od 190 zahtjeva za azil, odobreno je samo njih 10 (5,2 procenta); neadekvatno dalje praćenje prijava značajno je doprinijelo ovoj cifri.

Pristup osnovnim uslugama: Kada započne postupak azila, tražioci azila su imali pravo pristupa besplatnim zdravstvenim i obrazovnim uslugama za maloljetnike u skladu s međunarodnim standardima, iako su barijere, uključujući i jezičke i kulturne razlike, ponekad ograničavale praktični pristup. Od septembra 2020. godine, tražioci azila koji borave u zemlji duže od devet mjeseci mogli su da dobiju JMBG broj, što će im omogućiti da se registruju u Zavodu za zapošljavanje i postanu zakonito zaposlena lica. Međutim, ovaj sistem je funkcionisao samo u malom broju opština. UNHCR je i dalje nastojao da u saradnji sa Ministarstvom unutrašnjih poslova obezbijedi izdavanje ličnih karata barem onim tražiocima azila koji ispunjavaju uslove za rad. Mnoge izbjeglice suočavale su se sa poteškoćama u pribavljanju dokumenata, a time i u pristupanju uslugama poput zdravstvene zaštite, usljed jezičkih barijera. Tokom cijele godine, lica koja su nedavno priznata kao izbjeglice i dalje su nailazila na probleme u Ministarstvu unutrašnjih poslova prilikom dobijanja identifikacionih dokumenata nakon što su stekla ovaj status, čime je bio ograničen njihov pristup pravima i davanjima iz socijalne i ekonomske zaštite.

Trajna rješenja: Put ka državljanstvu postoji, ali je obavezno dostavljanje dokaza da se podnosilac zahtjeva odrekao državljanstva svoje zemlje porijekla. Vlada je pružila podršku za dobrovoljni povratak ili reintegraciju raseljenih lica iz zemalja bivše Jugoslavije. Oni koji su izabrali mogućnost integracije, a ne povratak u zemlju porijekla, imali su pristup osnovnim uslugama i naturalizaciji u zemlji. Naturalizovani građani imali su pravo da glasaju dvije godine nakon naturalizacije.

Privremena zaštita: Vlada je takođe pružala međunarodnu (supsidijarnu) zaštitu pojedincima koji se ne kvalifikuju kao izbjeglice. Tokom prvih deset mjeseci, organi nijesu odobrili nijedan od 231 zahtjeva za supsidijarnu zaštitu, dok je 11 lica dobilo status izbjeglice.

g. Lica bez državljanstva

Po podacima iz kraja avgusta, 423 lica bila su suočena sa rizikom da će ostati bez državljanstva ili da će se naći u sličnoj situaciji. Vlada je od 2009. godine ovaj problem rješavala pojednostavljenim procedurama za dobijanje dokumenata za izbjeglice iz bivše Jugoslavije. Reformama iz 2015. i 2019. godine unaprijeđeni su postupci upisa u matičnu knjigu rođenih, uključujući i za djecu koju su majke napustile ili čije majke nijesu imale lična dokumenta.

Odjeljak 3. Sloboda učestvovanja u političkom procesu

Zakon daje građanima mogućnost da izaberu vlast tajnim glasanjem na slobodnim i poštenim periodičnim izborima, na osnovu opšteg i jednakog prava glasa.

Izbori i političko učešće

Nedavni izbori: Parlamentarni izbori u zemlji održani su u avgustu 2020. godine. Izbori su bili konkurentni i odvijali su se u visoko polarizovanom okruženju oko pitanja religije i nacionalnog identiteta. Kancelarija za demokratske institucije i ljudska prava (ODIHR) izjavila je da su izbori u cjelini bili transparentni i efikasni, ali je naglasila da je vladajuća stranka stekla neprimjerenu prednost zloupotrebom položaja i državnih resursa i dominantnim medijskim izvještavanjem. ODIHR je takođe utvrdio da Državna izborna komisija nije u potpunosti ispunila svoju regulatornu ulogu, ostavljajući mnoge aspekte povezane sa registracijom glasača neadresiranim i propustivši da pruži jasne preporuke za zaštitu zdravlja glasača i za omogućavanje mobilnog glasanja glasača u karantinu. ODIHR je dalje primijetio da su se izbori održali usljed zabrinutosti zbog nedosljednog vladinog pridržavanja ustava, uključujući raspisivanje vanrednih izbora bez skraćivanja mandata skupštine; uvođenje ograničenja vezanih za pandemiju na javnim okupljanjima i skupovima, a da skupština ne proglasi vanredno stanje; i pokretanje krivičnog postupka i hapšenje nekoliko poslanika bez prethodnog oduzimanja imuniteta od strane skupštine.

Evropska mreža organizacije za praćenje izbora i posmatrači ODIHR-a primijetili su da je izborni dan bio miran, ali su identifikovali nekoliko slučajeva manjih nepravilnosti koje nijesu uticale na izborni proces. Za razliku od prethodnih parlamentarnih izbora 2016. godine, sve stranke su prihvatile izborne rezultate. ODIHR je utvrdio da je nedostatak nezavisnog izvještavanja o kampanjama dodatno podrivao kvalitet informacija dostupnih glasačima. Na izborima održanim u avgustu 2020. godine, opozicione stranke osvojile su većinu mjesta u skupštini po prvi put nakon 30 godina.

U državi su održani predsjednički izbori 2018. godine. U svom završnom izvještaju posmatračka misija OSCE/ODIHR je konstatovala da su poštovane osnovne slobode, iako je kandidat kojeg je predložila vladajuća stranka imao institucionalnu prednost. Kandidati su slobodno vodili kampanju, a mediji su omogućili učesnicima da predstave svoje stavove. Tehničkim aspektima izbora adekvatno je upravljano, iako su posmatrači primijetili da su transparentnost i profesionalnost Državne izborne komisije i dalje problematični. Izborni dan je protekao u miru i uredno, uz nekoliko prijavljenih slučajeva proceduralnih nepravilnosti.

Apelacioni sud je 5. februara prihvatio žalbe 13 okrivljenih lica i ukinuo presudu Višeg suda u Podgorici u predmetu neuspjelog pokušaja državnog udara iz 2016. godine, te vratio postupak Višem sudu.

Političke partije i političko učešće: Političke partije su mogle slobodno da se formiraju i djeluju. Najveći konstituent vladajuće većine, Demokratski front (DF), i najveća opoziciona stranka, Demokratska partija socijalista (DPS), povremeno su se odlučivali za bojkot skupštine.

Dana 30. januara, policija je kratko zadržala, a zatim protjerala iz zemlje osam državljana Srbije zbog neposjedovanja važeće dozvole za privremeni boravak i rad. Ovih osam lica, od kojih su četvoro navodno članovi Srpske napredne stranke, angažovala je crnogorska stranka Nova srpska demokratija (NOVA), glavni konstituent koalicije DF, radi unapređenja organizacije stranke i obrade baze članstva uoči izbora u Nikšiću održanih 14. marta.

Neki mediji su izvijestili o navodnoj bliskoj vezi između protjeranih lica i predsjednika Aleksandra Vučića i agenata srpske agencije za bezbjednost i optužili ih za intenzivno učešće u izborima u Nikšiću. Da potkrijepe ove navode, mediji su naglasili prethodnu zapljenu novca i računara iz Srbije, koji je navodno trebalo da posluže kao podrška prosrpskim strankama na izborima.

Dana 25. februara, Nik Đeljošaj, predsjednik Opštine Tuzi sa većinskim stanovništvom albanske etničke pripadnosti, optužio je Vladu da ovoj opštini ,,politički“ nameće COVID-19 ograničenja na osnovu nacionalnog identiteta. Konkretne mjere, uključujući zatvaranje ugostiteljskih objekata, a izrečene samo za Tuzi, podrazumijevale su zabranu demonstracija protiv Vlade u organizaciji Albanske alternative, stranke predsjednika opštine. Vlada je optužila Đeljošaja za pozivanje na neposlušnost i politizaciju zdravstvenog pitanja putem organizovanja protesta, dok su opozicione stranke i manjinske etničke stranke izrazile podršku rukovodstvu Tuzi, kriveći organe vlasti za gubitak kontrole nad pandemijom. U međuvremenu je policija podnijela krivičnu prijavu protiv Đeljošaja i dva službenika lokalne komunalne policije zbog pozivanja na otpor prema mjerama.

Opozicione stranke osudile su brojna otpuštanja u državnim organima kao politički motivisana i sprovedena sa ciljem zapošljavanja članova vladajućih stranaka na ta radna mjesta.

Učešće žena i pripadnika manjinskih grupa: Nijedan zakon formalno ne ograničava učešće žena ili manjina u političkom procesu, i žene i manjine jesu učestvovale u tom procesu. Stranke etničkih Bošnjaka i Albanaca imale su pritužbe na neadekvatnu zastupljenost u vladi. Zakon nalaže da najmanje 30 odsto kandidata političke stranke budu žene, koje su imale 27 odsto (22 od 81) poslaničkih mjesta u Skupštini, što je porast u odnosu na prethodni saziv sa 22 procenta poslanica (18 poslaničkih mjesta). U novoj Vladi žene su bile na četiri od 12 ministarskih mjesta. Međutim, od ukupno 24 lokalne samouprave, žene su predsjednice u samo dvije opštine.

Najveće manjinske grupe u zemlji (tj. Srbi, Bošnjaci i Albanci) imale su predstavnike u Skupštini; Romi, Aškalije i balkanski Egipćani i dalje nijesu bili zastupljeni. Na parlamentarnim izborima iz avgusta 2020. godine, dvije hrvatske izborne liste nijesu prešle izborni cenzus potreban za osvajanje mjesta u Skupštini. Iako zakon predviđa zastupljenost manjinskih stranaka koje osvoje manje od 3 procenta glasova ili čine manje od 15 procenata stanovništva, zakon se ne odnosi na romsku zajednicu. Krajem 2019. godine, Demokratska romska stranka postala je prva romska politička stranka osnovana u zemlji. Zakonom je takođe propisana pozitivna diskriminacija prilikom raspodjele mjesta na opštinskom nivou za manjine koje čine 1,5 do 15 procenata stanovništva. Na opštinskom nivou Romi, Aškalije i balkanski Egipćani nijesu bili politički zastupljeni.

Odjeljak 4. Korupcija i nedostatak transparentnosti u Vladi

Zakon predviđa krivične kazne za korupciju od strane zvaničnika, ali vlasti nijesu djelotvorno sprovodile te odredbe, te je korupcija i dalje predstavljala problem. Na izborima 2020. godine, ključna pitanja bila su korupcija i nizak nivo povjerenja u institucije vlasti. Brojna su izvještavanja medija i NVO o tome da je nova vlast nastavila sa starim obrascima, te da javnost smatra da je korupcija u praksama zapošljavanja na osnovu ličnih odnosa ili političke pripadnosti endemska pojava u Vladi i drugim djelovima javnog sektora, kako na lokalnom tako i na državnom nivou, a naročito u oblastima zdravstvene zaštite, visokog obrazovanja, pravosuđa, carine, političkih stranaka, policije, vojske, urbanizma, građevinarstva i zapošljavanja.

Agencija za spriječavanje korupcije (ASK) ojačana je kroz kontinuirane aktivnosti na jačanju kapaciteta i tehničku pomoć tokom cijele godine, ali su domaće nevladine organizacije kritikovale nedostatak transparentnosti agencije i opisivale periodične sastanke radnih grupa sa njima kao kozmetičke i površne. Evropska komisija je primijetila kontinuirane probleme koji se odnose na nezavisnost, prioritete, selektivan pristup i kvalitet donijetih odluka agencije.

Organi zaduženi za borbu protiv korupcije su konstatovali da je saradnja i razmjena informacija među njima neodgovarajuća; njihov kapacitet je poboljšan ali je i dalje ostao ograničen. Politizacija, male plate i nedostatak motivacije i obuke državnih službenika predstavljali su plodno tlo za korupciju.

Korupcija: Većina prijava građana o korupciji upućenih ASK odnosila se na javnu upravu, privatni sektor i pravosuđe. Kako navodi NVO Mreža za afirmaciju nevladinog sektora (MANS), organizacija za praćenje oblasti korupcije, nekažnjivost za korupciju i upotreba zakona rađenih po mjeri kao sredstava za postizanje i održavanje zarobljavanja države uobičajeni su u zemlji. Analiza organizacije MANS pokazuje da sudovi imaju tendenciju izricanja blažih kazni za korupciju na visokom nivou od onih za administrativnu korupciju. MANS takođe smatra da sudovi imaju blaži stav prema korupciji na visokom nivou u javnom sektoru, koja uzrokuje višemilionske gubitke u državnom budžetu, nego prema korupciji u privatnom sektoru, gdje je manja šteta po državne finansije. Analizirani slučajevi korupcije pokazuju da javni funkcioneri na visokom nivou imaju povoljniji tretman pred sudom od ostalih optuženih osoba. To u velikoj mjeri ide u korist javnih funkcionera, kojima se čak izriču samo uslovne kazne kad za to nema pravne osnove. Glavni nedostaci u pravosudnom sistemu takođe se odnose na nedovoljno transparentnosti i slobodan pristup informacijama.

Tokom 2019. godine, u incidentu poznatom pod imenom ,,afera koverta” biznismen Duško Knežević, do tada blizak vladajućoj DPS eliti, objelodanio je video snimak iz 2016. godine na kojem se vidi da bivšem gladonačelniku Podgorice i bivšem visokom funkcioneru DPS-a Slavoljubu Stijepoviću navodno predaje koverat sa 97.000 eura (112.000 američkih dolara) za finansiranje izborne kampanje DPS-a. Kasnije je utvrđeno da se radilo o sumi od 47.000 eura (54.000 američkih dolara). U martu je Viši sud po drugi put odbacio optužnicu protiv Stijepovića, uz obrazloženje da on nije znao odakle potiče novac koji je dobio od Kneževića, koji je optužen za pranje novca i korupciju, te da nije svjesno planirao da učini krivično djelo. Vladajuće stranke, uključujući Demokratski front i Demokrate, kritikovale su odluku suda, naglašavajući da ista pokazuje potrebu za hitnim promjenama u tužilaštvu i sudstvu. MANS je samostalno tražio od Specijalnog tužilaštva da objavi predlog optužnice protiv Stijepovića, na osnovu koje je sud donio ovu odluku koju je MANS nazvao ,,skandaloznom.” U junu je Apelacioni sud ukinuo ovo rješenje i naložio Višem sudu ponovni postupak kontrole optužnice protiv Stijepovića, nakon čega je 24. septembra Viši sud potvrdio optužnicu protiv njega.

U julu je policija raspisala međunarodnu potjernicu za bivšim direktorom Uprave za nekretnine, Draganom Kovačevićem, nakon što je u februaru pobjegao iz Crne Gore. U istrazi Specijalnog državnog tužilaštva za organizovani kriminal, korupciju, ratne zločine, terorizam i pranje novca (SDT), Kovačević je identifikovan kao organizator kriminalne organizacije preko koje je, kako tvrde iz ovog tužilaštva, prisvajao vrijedne parcele na obali mora u vrijednosti od preko 660.000 eura (759.000 američkih dolara). SDT je podiglo optužnicu protiv Kovačević, osam drugih lica i jednog preduzeća. Oni se terete za višestruka krivična djela, uključujući stvaranje kriminalne organizacije; zloupotrebu službenog položaja; zloupotrebu službenog položaja putem podstrekavanja; protivpravno zauzimanje zemljišta; iznudu putem podstrekavanja; iznudu u saizvršilaštvu; zloupotrebu položaja u privrednom poslovanju u sticaju sa krivičnim djelom falsifikovanja isprave; utaju poreza i doprinosa.

Korupcija u policiji i neprimjeren uticaj vlasti na ponašanje policije i dalje su predstavljali problem. Nekažnjavanje je i dalje ostalo problem u snagama bezbjednosti, smatrale su NVO Akcija za ljudska prava i Mreža za afirmaciju nevladinog sektora (MANS). Ove organizacije su navele da ne postoji jasan mehanizam za istraživanje slučajeva nekažnjivosti. Takođe je postojalo rasprostranjeno mišljenje da su lične veze uticale na sprovođenje zakona. Niske plate su ponekad doprinijele korupciji i neprofesionalnom ponašanju službenika policije.

Posmatrači ljudskih prava nastavili su izražavati zabrinutost zbog kašnjenja u istragama (čak i uzimajući u obzir teško operativno okruženje zbog COVID-a 19) i malog broja krivičnih gonjenja zaposlenih u snagama bezbjednosti optuženih za kršenje ljudskih prava. Policija nije dostavila informacije o broju žalbi za kršenje ljudskih prava protiv snaga bezbjednosti, niti o istragama žalbi. Tužilaštvo koje je nadležno za istrage takvih zloupotreba rijetko je osporavalo zaključke policije da je njena upotreba sile bila razumna.Posmatrači ljudskih prava tvrdili su da građani nerado prijavljuju kršenje zakona od strane policije zbog straha od odmazde.

Grupe za praćenje su tvrdile da je kontinuirana policijska praksa da podiže protivtužbe protiv pojedinaca koji su prijavili policijsko zlostavljanje obeshrabrivala građane da prijavljuju ove slučajeve i uticala na druge policijske službenike da prikrivaju odgovornost za kršenje zakona. Spoljno tijelo za nadzor policije, Savjet za građansku kontrolu rada policije, izjavilo je da je identifikacija policajaca koji su počinili navodne zloupotrebe problematična, jer su službenici nosili maske i nijesu bili voljni da priznaju ličnu odgovornost. Iako su dio uniforme, maske su doprinijele de facto nekažnjavanju, jer policajci koji su vršili zlostavljanja nijesu mogli biti identifikovani, a njihove jedinice i komandanti nijesu bili voljni da identifikuju svoje pripadnike.

Odjeljak 5. Stav vlasti po pitanju međunarodnih i nevladinih istraga o navodnim kršenjima ljudskih prava

Više domaćih i međunarodnih organizacija za ljudska prava je djelovalo uglavnom bez ograničenja od strane vlasti, i moglo da istražuje i objavljuje svoje zaključke o slučajevima vezanim za ljudska prava. Vladini zvaničnici su uglavnom bili raspoloženi za saradnju i imali razumijevanja za stavove međunarodnih grupa, ali su neke domaće NVO smatrale da je ta saradnja neujednačena i primijetili da je Vlada selektivno ignorisala njihove zahtjeve za dobijanje informacija u skladu sa Zakonom o slobodnom pristupu informacijama. Evropska komisija je u svom Izvještaju o napretku Crne Gore za 2020. godinu navela da je porastao broj informacija koje javne institucije označavaju stepenom tajnosti i kojima uskraćuju pristup javnosti, čime se ograničava pristup nevladinih organizacija i javnosti odlukama o ključnim javnim politikama. U izvještaju takođe stoji da ovo pitanje treba rješavati kao prioritetno, što podrazumijeva i preispitivanje pravnog okvira, kako bi se obezbijedilo da građansko društvo može da istinski nadzire rad u oblastima ključnih javnih politika.

Državni organi za zaštitu ljudskih prava: Zaštitnik ljudskih prava i sloboda djeluje u okviru institucije Zaštitnika ljudskih prava i sloboda sa ciljem sprječavanja mučenja i drugih vidova surovog, nečovječnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja, kao i diskriminacije. Institucija Zaštitnika ljudskih prava i sloboda može da sprovodi istragu o navodnim povredama ljudskih prava od strane države i može da vrši obilazak, bez prethodne najave, svih institucija kao što su zatvori i prostorije za pritvor. Može da ima uvid u sva dokumenta, bez obzira na njihov stepen tajnosti, koja se odnose na pritvorena ili osuđena lica, kao i da razgovara sa osuđenim ili pritvorenim licima bez prisustva službenog lica. Ova institucija ne može da preduzima radnje po pritužbama koje se odnose na sudske postupke koji su u toku, osim ukoliko se pritužba ne odnosi na odlaganja, očigledne povrede postupka ili činjenicu da se odluka suda ne izvršava. Zaštitnik ljudskih prava i sloboda može da predlaže nove zakone, može da zatraži od Ustavnog suda da ocijeni da li je određeni zakon suprotan Ustavu ili obavezama iz međunarodnih sporazuma, može da daje ocjenu oko pitanja vezanih za ljudska prava na zahtjev nadležnog organa, može se baviti opštim pitanjima od značaja za zaštitu i promociju ljudskih prava i sloboda i može da sarađuje sa drugim organizacijama i institucijama koje se bave ljudskim pravima i slobodama. Kada ustanovi da je došlo do povrede ljudskih prava od strane neke državne institucije, zaštitnik ljudskih prava i sloboda može da predloži korektivne mjere, uključujući i otpuštanje sa posla počinioca, te da ocijeni kako institucija sprovodi korektivne mjere. Neispunjavanje zahtjeva za preduzimanjem korektivnih mjera koji je dostavio zaštitnik ljudskih prava i sloboda u propisanom roku kažnjivo je novčanom kaznom od 500 do 2.500 eura (575 do 2.880 dolara).

Vlada i sudovi su u principu sprovodili preporuke zaštitnika ljudskih prava i sloboda, mada često sa zakašnjenjem. Zaštitnik ljudskih prava i sloboda je radio bez miješanja vlasti ili političkih partija i imao dobru saradnju sa NVO.

Skupština ima stalno radno tijelo, Odbor za ljudska prava i slobode, od 13 članova, kao i stalno radno tijelo, Odbor za rodnu ravnopravnost, takođe od 13 članova. Novo Ministarstvo pravde, ljudskih i manjinskh prava, formirano 2020. godine, radilo je na svojim administrativnim kapacitetima, ali je, po mišljenju nevladinih organizacija, razrješenje ministra do kojeg je došlo u junu, negativno uticalo na rezultate ovog ministarstva. Nevladine organizacije su takođe navele poteškoće prilikom identifikacije adekvatnih kontakt lica na radnom nivou u samom ministarstvu i cjelokupnoj Vladi.

Odjeljak 6. Diskriminacija i društvene zloupotrebe

Žene

Silovanje i nasilje u porodici: Ova djela su zabranjena zakonom, i vlasti su uglavnom sprovodile zakon. U većini slučajeva zakonska kazna predviđena za silovanje, uključujući i silovanje od strane supružnika, iznosi od jedne do 10 godina zatvora, mada zakon dozvoljava niže kazne u slučajevima kada postoje izuzetno olakšavajuće okolnosti ili značajan nedostatak dokaza. Stvarne kazne su uglavnom bile blage, u prosjeku tri godine. Sudije su često koristile upitne metode, uključujući forsiranje sučeljavanja između žrtve i počinioca, kako bi procijenili kredibilitet žrtvi. NVO su izrazile bojazan o bezbjednosti sudnica gdje su žrtve često primoravane da se sretnu sa zlostavljačima. U više od jednog navrata, kako NVO Sigurna ženska kuća saopštava, počinilac je napao žrtvu nasilja u porodici u sudnici tokom ročišta i pred sudijom. Ova organizacija naglašava problem vezan za veoma male sudnice u kojima žrtva i počinilac sjede veoma blizu jedno drugom bez policijske zaštite.

Nasilje u porodici se najčešće kažnjava novčanom kaznom ili jednogodišnjom zatvorskom kaznom. Prema podacima UNICEF-a, 42 procenta žena u Crnoj Gori doživjelo je nasilje od strane intimnog partnera, dok je samo 12 procenata njih nasilje i prijavilo nadležnim organima. Kako navode NVO, žrtve porodičnog nasilja su i dalje imale poteškoća u procesuiranju njihovih slučajeva u pravosudnom sistemu, što je promovisalo atmosferu nekažnjavanja nasilnika. Ovaj problem je postao još složeniji zbog dodatnih ograničenja koja su bila na snazi za tužioce i sudove zbog pandemije COVID-19. U nekim slučajevima policija je brzo odbacila navode o porodičnom nasilju, posebno za mlade parove napominjući da će se njihovi problem riješiti vremenom. Čak i kada su njihovi slučajevi došli do suda i kada bi dobile presudu u njihovu korist, žrtve su primijetile da su kazne izrečene počiniocima bila blage, i da su tu uglavnom preovladavale uslovne i novčane kazne. Dugotrajna suđenja, ekonomska zavisnost, društvene norme i nedostatak alternativnih stambenih rješenja često su prisiljavali žrtve i počinioce da nastave da žive zajedno.

Takođe je prijavljeno da je reakcija policije nestandardna, jer službenici često savetuju žene da „oproste” svojim napadačima ili da „ne naštete njihovom (napadačevom) izgledima za posao.” Slučajevi u kojima su počinioci ujedno bili i javni zvaničnici su ostali problematični. Kada je u pitanju slučaj policajca koji je napao i povrijedio ženu u noćnom klubu 2019. godine, Osnovno državno tužilaštvo se izjasnilo da u njegovim radnjama nema elemenata krivične odgovornosti, optužnica nije podignuta, pa je policija protiv njega podnijela prekršajnu prijavu. Odgovori drugih institucija su takođe bili problematični. Prema tvrdnjama NVO, centri za socijalni rad preduzimaju sve više aktivnosti da žrtve i zlostavljače drže na okupu kako bi sačuvali porodičnu strukturu ili su plaćali jednokratnu pomoć za kiriju, umjesto da žrtve smještaju u licencirana skloništa i pružaju im ostalu potrebnu pomoć, uključujući i psihološku i pravnu.

Dana 30. septembra, 19-togodišnju ženu ubio je njen nevjenčani suprug, pritom teško ranivši njenog oca. Njen suprug se predao policiji nakon protesta u Tuzima organizovanih u znak podrške za porodicu žrtve i u cilju vršenja pritiska na organe nadležne za istragu, a ovom apelu se pridružio i premijer. Na kraju godine ostalo je nejasno da li je došlo do podizanja optužnice za ovo ubistvo. Žrtva je u avgustu prijavila svog supruga, od kojeg je bila rastavljena, zbog konstantnog uznemiravanja i prijetnji. Policija je reagovala podnošenjem prijave protiv njega zbog prijetnji upućenih njegovoj supruzi. Međutim, Osnovno državno tužilaštvo u Podgorici je utvrdilo nepostojanje elemenata krivičnog djela i uputilo predmet Sudu za prekršaje koji je oslobodio ovo lice.

Dana 21. oktobra, muškarac je ubio svoju suprugu u porodičnoj kući u Petnjici, nakon čega je izvršio samoubistvo. Kako je saopšteno iz policije, u ovom incidentu je teško povrijeđena njihova 15-togodišnja kćerka. Mjesec dana kasnije, ministar unutrašnjih poslova priznao je da su u konkretnom slučaju pripadnici policije napravili propust. Ministar je pojasnio da je sin žrtve nekoliko mjeseci prije ubistva prijavio nasilje među roditeljima centru za socijalni rad koji je prijavu proslijedio policiji. Uprkos tome, policija nije izašla na lice mjesta, odlučivši umjesto toga da telefonom razgovara sa suprugom žrtve, te da razgovor ne obavi sa žrtvom ili njenom djecom. Na osnovu ovog razgovora, policija je zaključila da nema razloga da izlazi na lice mjesta i da je situacija mirna. Predmet je bio zatvoren sve dok se nije desilo ubistvo nakon nekoliko mjeseci. Na kraju godine u toku je bio interni postupak za utvrđivanje odgovornosti policijskih službenika koji su se bavili ovim slučajem.

U julu je predsjednik Milo Đukanović pomilovao Tomaša Boškovića, osuđenog u junu na 30 dana zatvora zbog toga što je tri godine nezakonito sprečavao svoju bivšu suprugu da održava kontakt sa maloljetnom djecom. Bivša supruga bila je žrtva nasilja u porodici. Predsjednik je potpisao odluku o pomilovanju u skladu sa mišljenjem rukovodioca Ministarstva pravde i ljudskih prava i ministra unutrašnjih poslova. NVO koje se bave zaštitom ljudskih prava i zaštitom od nasilja u porodici i nasilja nad ženama izrazile su oštar protest protiv odluke predsjednika da pomiluje osuđivanog porodičnog nasilnika Tomaša Boškovića, koji, kako smatraju, kontinuirano zloupotrebljava svoja roditeljska prava, ne poštuje zakon i sudske odluke i radi protiv interesa svoje maloljetne djece kojima već tri godine nastoji da onemogući kontakt sa majkom. Ovom odlukom, tvrde NVO, predsjednik je ohrabrio protivpravno ponašanje i nepoštovanje sudskih odluka na štetu djece, a obeshrabrio sve roditelje koji se bore da ostvare kontakt sa svojom djecom u skladu sa sudskim odlukama. Ove organizacije takođe tvrde da su ovom odlukom vlasti počinile nečuvenu institucionalnu diskriminaciju žena i djece žrtava nasilja i prekršile pravno obavezujuće međunarodne standarde, u prvom redu standarde Konvencije o pravima djeteta i Istanbulske konvencije.

Nasilje u porodici i dalje je predstavljalo stalan i široko prisutan problem. Zakonom je žrtvama omogućeno da dobiju izricanje zabrane prilaska počinioca. Kada žrtva i nasilnik žive zajedno, organi mogu nasilnika da izmjeste iz objekta stanovanja, bez obzira na prava vlasništva. Tome se rijetko pribjegavalo, a NVO saopštavaju da, zbog mjera ograničenja koje je Ministarstvo zdravlja nametnulo zbog pandemije COVID-19, žene provode više vremena sa nasilnicima. Nasilje u porodici predstavljalo je ozbiljan problem u svim zajednicama.

Prema izjavama NVO i zaštitnika ljudskih prava i sloboda, žene žrtve nasilja u porodici su se često žalile da državni centri za socijalni rad nijesu na adekvatan način odgovorili na njihove molbe za pomoć. NVO su izvijestile da državne institucije nijesu pružale fizičku zaštitu žrtvama.

Vlada je u saradnji sa jednom NVO otvorila besplatnu telefonsku liniju za žrtve porodičnog nasilja. NVO SOS telefon Nikšiću, koja rukovodi radom ove telefonske linije, izvijestila je o konstantnom porastu broja slučajeva nasilja od porodice koji se bilježi od 2019. godine, koji je izazvan i većim procentom prijavljenih slučajeva i ekonomskim i psihološkim stresom nastalim zbog pandemije COVID-19. Od januara do maja, ova organizacija je u svoje sklonište primila 38 mogućih žrtava nasilja u porodici (i žena i djece), što je za 55 procenata veći broj od onog u istom periodu prethodne godine. Vlasti su promovisale korišćenje SOS telefona u Nikšiću, a UNDP je razvio mobilnu aplikaciju „Budi sigurna“ kao alat za pomoć žrtvama porodičnog nasilja. NVO su nastavile da izvještavaju da su, uprkos određenom napretku, posebno u zakonu, vladine agencije neadekvatno reagovale kako bi spriječile nasilje u porodici i pomogle žrtvama da se oporave.

Prema tvrdnjama NVO, usljed restriktivnih mjera zbog COVID-a-19, vlasti nijesu uspjele da se blagovremeno bave nasiljem u porodici, zbog čega su žrtve imale ograničenu podršku. NVO Centar za ženska prava izjavila je da su nasilnici često oduzimali telefone žrtvama i da nijesu sve žrtve mogle da koriste digitalne alate, što je ograničavalo prijavljivanje. Iz nevladine organizacije Sigurna ženska kuća, navedeno je da je kriza izazvana pandemijom COVID-19 izložila žene koje žive sa nasilnim partnerima još većoj kontroli i nasilju. Prema rezultatima koje je ova organizacija dobila u radu sa fokus grupama, žene uglavnom ne prijavljuju nasilje zbog straha od zlostavljača, neizvjesnosti zbog pandemije, nedovoljno porodične podrške, te nepovjerenja u institucije države. Više od dvije trećine žena koje su učestvovale u fokus grupama smatra da loši ekonomski uslovi, izolacija, kao i osjećaj neizvjesnosti doprinose porastu nasilja u porodici tokom pandemije.

Tokom 2020. godine nevladine organizacije su izvijestile da je policija u Nikšiću odbila da prihvati žalbu i poziv za pomoć Romkinje, žrtve nasilja u porodici koja je tražila sigurno utočište u policijskoj stanici, uprkos tome što je bila u pratnji radnika iz NVO Centar za romske inicijative. Žrtva, koja je bila i žrtva trgovine ljudima, ilegalno je ušla u Crnu Goru u decembru 2019. godine nakon što je izbjegla prisilni brak na Kosovu, zatim bila prisiljena na brak sa muškarcem u Baru, a zatim sa muškarcem u Herceg Novom. U oba braka bila je žrtva nasilja u porodici, uključujući i to da su joj bila oduzeta lična dokumenta. Nakon što je pobjegla kod poznanika u Nikšiću, tu je porodični prijatelj pokušao da je siluje. Tokom boravka u Nikšiću, žrtvu je Centar za romske inicijative savjetovao da podnese policiji prijavu za pretrpljeno nasilje. Budući da je žrtva sa Kosova, policija je odbila da postupi bez prethodnog dobijanja dozvole zdravstveno-sanitarnog inspektora zbog ograničenja usljed virusa COVID-19. Inspektor je tražio od žrtve i radnika NVO koji su je pratili da budu u samoizolaciji 14 dana, a taj period je kasnije produžen na 28 dana. Budući da je bila bez doma i bez mogućnosti da pronađe smještaj, zbog zahtjeva da se samoizoluje, žrtva je noć provela ispred policijske stanice sa svojom bebom nakon čega se vratila nasilniku jer je rizikovala da dobije krivičnu prijavu zbog kršenja epidemioloških mjera. Centar za romske inicijative ostao je u kontaktu sa žrtvom i nastavio je da se u njeno ime zalaže kod policije, koja se konačno sredinom aprila 2020. godine složila da joj dozvoli smještaj u skloništu koje vodi NVO. Odjeljenje za borbu protiv trgovine ljudima Ministarstva unutrašnjih poslova preuzelo je ovaj slučaj, a u junu 2020. godine je prebačena u sklonište za žrtve trgovine ljudima. Nadležni organi su slučaj istraživali kao slučaj trgovine ljudima, a ne nasilja u porodici; pred Višim sudom u Podgorici vođen je postupak protiv jednog muškarca zbog trgovine ljudima u vezi sa konkretnim slučajem.

Druge štetne tradicionalne prakse: Dječiji brak i dalje nastavlja da bude problem u romskim zajednicama (vidjeti pododjeljak Dječji, rani i prisilni brak). Iako nelegalna, u mnogim romskim zajednicama, praksa plaćanja tradicionalne „cijene nevjeste” od nekoliko stotina do nekoliko hiljada eura za djevojke i žene koje se prodaju ili kupuju od strane porodica preko granice, sa Kosova ili iz Albanije dovelo je do bojazni u pogledu trgovine ljudima. Postojao je potencijal za „ponovnu udaju”, neke djevojke su vraćane porodicama, ponovo prodavane, a novac je predavan porodici bivšeg supruga. Ove prakse su rijetko prijavljivane, i policija je rijetko intervenisala, smatrajući da je takva praksa „tradicionalna”. Ovakve prakse su dovele do toga da se djevojke ispisuju iz škola po stopi mnogo većoj od one za dječake, što ograničava njihovu pismenost i sposobnost da izdržavaju sebe i svoje porodice, suštinski zarobljavajući ih u ovakvim situacijama.

Seksualno uznemiravanje: Seksualno uznemiravanje nije po zakonu definisano kao krivično djelo. Prema Centru za ženska prava, seksualno uznemiravanje, uključujući ulično uznemiravanje žena često se dešavalo, ali vrlo malo žena je to prijavljivalo. Javna svijest o ovom problemu je ostala na veoma niskom nivou. Žrtve su oklijevale da prijave uznemiravanje usljed straha od osvete poslodavca i nedostatka informacija o pravnim lijekovima. Uhođenje ili predatorsko ponašanje sa fizičkim zastrašivanjem je po zakonu kažnjivo novčanom kaznom ili zatvorskom kaznom u trajanju do tri godine.

Reproduktivna prava: Nije bilo izvještaja o prisilnim abortusima ili prisilnoj sterilizaciji od strane organa vlasti. Sterilizacija je i dalje preduslov za pravno prepoznavanje rodnog identiteta transrodnih osoba. Iako je građanima bila dostupna besplatna zdravstvena zaštita, troškovi zdravstvenih usluga predstavljali su prepreku u pristupu redovnim prenatalnim pregledima za lica koja nemaju crnogorsko državljanstvo i lica bez ličnih isprava. Zbog niskog nivoa obrazovanja i loših uslova života, pripadnice romske i balkansko-egipćanske populacije rijetko su se obraćale ginekologu, akušeru, odnosno drugom ljekaru, i istima su usluge savjetovanja o planiranju porodice i ginekološke usluge bile najmanje pristupačne. U nastojanju da unaprijedi poznavanje reproduktivnih prava među pripadnicima zajednice Roma i balkanskih Egipćana, Centar za romske inicijative organizovao je niz fokus grupa radi izrade ciljanog akcionog plana za unapređenje reproduktivnog zdravlja Roma i balkanskih Egipćana. Romkinje i balkanske Egipćanke koje su mogle doći do ovih usluga često su saopštavale da su doživjele diskriminaciju u postupanju prema njima, što uključuje i verbalno uznemiravanje. Žene koje ne pripadaju ovim zajednicama takođe su iznosile da su bile izložene verbalnom uznemiravanju prilikom pristupanja uslugama vezanim za reproduktivno zdravlje. Nevladine organizacije tvrde da se ova vrsta uznemiravanja često nije prijavljivala zbog neadekvatnih mehanizama podrške za žrtve. U zavisnosti od lokacije, jedan ginekolog zadužen je za 5.000 do 8.000 žena, što utiče na pristupačnost rutinskih usluga zdravstvene zaštite tokom trudnoće i po rođenju djeteta.

Uprkos nepostojanju zakonskih prepreka kontracepciji, u izvještaju tijela UNFPA za 2020. godinu navodi se da je u zemlji donijeto samo 37 procenata zakonskih i podzakonskih propisa neophodnih za obezbjeđenje punog i jednakog pristupa uslugama kontracepcije. Kako su navele nevladine organizacije, uz nedovoljno javno dostupnih informacija i odgovarajućih programa edukacije, ekonomski položaj i nepristanak partnera sprečavaju žene da koriste kontracepciju.

Vlasti su obezbijedile pristup uslugama seksualnog i reproduktivnog zdravlja za žrtve seksualnog nasilja, ali to ne podrazumijeva hitnu kontracepciju. Nevladine organizacije su navele da ove usluge često nijesu prilagođene žrtvama seksualnog nasilja, te da lica koja obavljaju preglede ponekada nemaju neophodno stručno znanje za izradu valjanog forenzičkog izvještaja. Žrtve često čekaju do sedam dana da budu pregledane, pri čemu ne postoji specijalizovani centar za podršku žrtvama seksualnog nasilja.

Diskriminacija: Zakon za žene predviđa isti zakonski status i ista prava kao i za muškarce. Sva imovina stečena u braku je zajednička imovina. Vlada je donekle efikasno sprovodila ove zakone. Međutim, NVO SOS je konstatovala da je ženama bilo teško da štite svoja imovinska prava u brakorazvodnim parnicama zbog široko rasprostranjenog vjerovanja da imovina pripada muškarcima. Ponekad bi žene ustupale svoju naslijeđenu imovinu i pravo nasljeđivanja muškim rođacima zbog tradicije i pritiska od strane njihovih porodica. Posljedica ovih faktora je bila da su muškarci često favorizovani u raspodjeli vlasništva nad imovinom, što je ponekad ograničavalo opcije žena u slučajevima nasilja u porodici ili razvoda. Žene su se i dalje suočavale sa diskriminacijom u pogledu zarada i pristupa penzionim beneficijama (vidjeti odjeljak 7.d.).

Direkcija za rodnu ravnopravnost radila je na informisanju žena o njihovim pravima, a Skupština ima odbor za rodnu ravnopravnost. Vlada je usvojila Strategiju o rodnoj ravnopravnosti za period 2017-2021. godine. Vlada je 2020. godine objavila Indeks rodne ravnopravnosti za Crnu Goru, jedan od niza indeksa koji mjere nejednakosti u državama članicama EU i zemljama u procesu pristupanja EU. Korišćenjem ljestvice od nula do 100, indeksom se mjeri rad, novac, znanje, vrijeme, moć, zdravlje i nasilje. Najveća nejednakost između muškaraca i žena zabilježena je u kategoriji moći (35,1), zatim vremena (52,7), znanja (55,1), novca (59,7) i rada (65,2). Najveća jednakost zabilježena je u zdravstvu (86,9).

Sutkinje koje su se, u skladu sa zakonom na snazi, morale penzionisati dvije godine prije svojih muških kolega, žalile su se na ovu odluku Sudskog savjeta tvrdeći da su diskriminisane. Tokom cijele godine političarke su bile mete javnih mizoginih uvreda, povremeno i prijetnji smrću, upućivanih na internetu i od strane javnih ličnosti. Tako je, na primjer, ministarka prosvjete, nauke, kulture i sporta, Vesna Bratić, u aprilu predstavljena seksističkom i vulgarnom karikaturom sa tadašnjim vladikom Joanikijem. Domaće NVO osudile su ovaj incident, navodeći da izrugivanje i posramljivanje kojem je izložena ministarka Bratić zbog svoje rodne pripadnosti nema i ne može imati bilo kakvo opravdanje, te da ista predstavlja brutalni mizogini napad na ličnost Bratić, čija je jedina namjera da povrijedi, uvrijedi i ponizi.

Prema tvrdnjama romskih NVO, polovina Romkinja starosti između 15 i 24 godine je nepismena. Romkinje su često konstatovale da se suočavaju sa dvostrukom diskriminacijom, na osnovu pola i etničkog porijekla.

Biranje pola djeteta sa predrasudom prema određenom polu: Iako je zabranjeno zakonom, zdravstveni radnici su naveli da je bilo selektivnog biranja pola, što je rezultiralo odnosom između dječaka i djevojčica na rođenju od 110:100. Vlada se nije aktivno bavila ovim problemom.

Sistemsko rasno ili etničko nasilje i diskriminacija

Određena izvještavanja medijskih kuća sa sjedištem u Srbiji, popularnih među crnogorsko-srpskim stanovništvom u zemlji, doprinijela su podizanju tenzija između etničkih grupa. Tabloidne televizijske stanice, portali, kao i onlajn mediji, nastavili su da intenzivno izvještavaju o Crnoj Gori i njenim unutrašnjim političkim dešavanjima tokom godine, pritom često koristeći zapaljivu i etnički ostrašćenu terminologiju, zloupotrebljavajući etničke i nacionalne razlike i dezinformacije, posebno prilikom izvještavanja o lokalnim izborima u Nikšiću 14. marta i Herceg Novom 9. maja, te o ustoličenju mitropolita Srpske pravoslavne crkve Joanikija, održanom 5. septembra.

Nakon ustoličenja mitropolita Srpske pravoslavne crkve 5. septembra na Cetinju, došlo je do porasta etničkih tenzija između Crnogoraca i Srba. Kako je navela NVO Građanska alijansa, ovaj događaj je produbio već postojeće podjele u crnogorskom društvu.

Romi, Aškalije i balkanski Egipćani i dalje su činili najranjivije žrtve diskriminacije, uglavnom uslijed predrasuda i ograničenog pristupa socijalnim uslugama zbog neposjedovanja neophodne dokumentacije. Zakon o državljanstvu i prateća podzakonska akta sticanje državljanstva otežavaju licima koja ne posjeduju lične identifikacione isprave ili onima koja nijesu rođena u bolnici. Pristup uslugama zdravstvene zaštite, uključujući i porođaj, i dalje je predstavljao izazov za pripadnike ovih zajednica zbog njihovog neposjedovanja zdravstvene knjižice.

Kako je navedeno iz Fonda za obrazovanje Roma, stopa siromaštva među Romima, Aškalijama i balkanskim Egipćanima i dalje je bila viša nego kod opšte populacije. Brojni Romi, Aškalije i balkanski Egipćani nastanjeni su u divljim naseljima, često bez snabdijevanja komunalnim uslugama, uslugama zdravstvene zaštite ili kanalizacije. Nevladine organizacije su saopštile da je više romskih naselja bilo bez snabdijevanja vodom, zbog čega je, na primjer, romska zajednica na Vrelima Ribničkim bila u nemogućnosti da poštuje epidemiološke preporuke. NVO Mladi Romi navela je da je jedan od najvećih problema sa kojima se suočava romska zajednica koja živi u divljim naseljima rizik od izbacivanja, naročito na jugu zemlje. Iz NVO Centar za afirmaciju romske i egipćanske populacije saopštili su da se romska i balkansko-egipćanska populacija, a naročito djeca, suočavaju sa diskriminacijom tokom školovanja, problemima nastalim zbog neriješenog pravnog statusa, nedovoljno šansi za zaposlenje, te lošim stambenim uslovima (vidjeti i odjeljak 6, Djeca, pododjeljak o obrazovanju). Albanci i Bošnjaci u južnoj i sjevernoistočnoj regiji takođe su se često žalli na diskriminaciju i ekonomsko zanemarivanje od strane državnih organa.

Dana 11. februara, Hadži Ismailova džamija u Nikšiću oskrnavljena je grafitima ,,Srebrenica,” ,,Turci,” i ,,Nikšić biće Srebrenica.” Hadži Ismailova džamija je jedina džamija za muslimansko stanovništvo u Nikšiću koje broji oko 1.500 članova. Vlada, NVO i druge vjerske grupe osudile su ispisivanje ovih grafita.

Nacionalni savjeti Srba, Bošnjaka, Albanaca, Muslimana, Hrvata i Roma, koji funkcionišu uz podršku Vlade, zastupali su interese ovih grupa. Nevladine organizacije, posmatrači zainteresovani za pravna pitanja i mediji nastavili su da optužuju vlasti za nezakonito prisvajanje sredstava iz fonda za finansiranje nacionalnih savjeta.

Iz Ministarstva pravde, ljudskih i manjinskih prava saopšteno je da je Vlada nastavila da obezbjeđuje smještaj za marginalizovane grupe, među kojima i Rome. Tokom godine je Vlada usvojila novu Strategiju za socijalnu inkluziju Roma i balkanskih Egipćana za 2021-2025. godinu i prateći Akcioni plan za 2021. godinu. Prethodna strategija Vlade dovela je do određenog unapređenja u pogledu broja romske djece koja pohađaju školu, pristupa zdravstvenoj zaštiti, te pristupa stambenom zbrinjavanju.

Djeca

Upis u matične knjige rođenih: Djeca dobijaju državljanstvo od svojih roditelja i, pod određenim okolnostima, rođenjem na teritoriji zemlje, primanjem u državljanstvo ili na druge načine navedene u međunarodnim sporazumima koji regulišu sticanje državljanstva. Upis u matične knjige rođenih, koji je obaveza roditelja, je neophodan da bi dijete dobilo potrebna dokumenta i dobilo svoje državljanstvo. Rođenje svakog djeteta u bolnicama i zdravstvenim institucijama automatski se registrovalo. Djeca Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana ponekad se nijesu rađala u bolnicama pa su njihovi roditelji u mnogo manjem broju registrovali rođenja svoje djece nego druge grupe, uglavnom zbog nedovoljne svijesti o značaju matičnih evidencija, kao i zbog neposjedovanja ličnih isprava roditelja. Za djecu romskih i egipćanskih roditelja koja nijesu bila upisana u matične knjige rođenih bilo je teško da ostvare pristup uslugama državnih ustanova kao što su zdravstvena zaštita, socijalna davanja i obrazovanje. Od ukupnog broja romske i egipćanske djece koja su pohađala osnovnu školu, 10% nije bilo upisano u matične knjige.

Obrazovanje: Zakon predviđa besplatno, obavezno osnovno obrazovanje za svu djecu. Srednje obrazovanje je besplatno, ali nije obavezno. Upis u srednje obrazovanje započinje u uzrastu od 14 ili 15 godina. NVO su izvijestile da završetak osnovnog obrazovanja predstavlja jedan od najosjetljivijih trenutaka za romsku i bakansko-egipćansku djecu, a posebno za ove djevojčice, jer bez nadzora pohađanja škole djeca su prepuštena roditeljima i podložna „tradicionalnim“ brakovima. Prema podacima UNICEF-a, tokom 2020. godine, pandemija COVID-19 dovela je do socioekonomske krize, a djeca su postala podložnija siromaštvu, nasilju i isključivanju iz društva, te manje sposobna da stiču znanje, budući da su škole bile zatvorene a obrazovanje se odvijalo u digitalnom formatu. Prema UN-ovoj brzoj socijalnoj procjeni uticaja COVID-19, koju su zajednički sproveli UNICEF i UNDP, u aprilu i junu 2020. godine, najsiromašnija domaćinstva u zemlji su sve manje bila u mogućnosti da zadovolje najosnovnije potrebe djece, što se naročito odnosilo na romsku i egipćansku djecu, djecu sa invaliditetom, i djecu izbjeglice i migrante. Polovina romske i balkansko-egipćanske djece prestala je da pohađa osnovnu školu, a samo je 3 procenta ove djece završilo srednju školu. UNICEF je konstatovao da su podaci o djeci sa invaliditetom nedovoljni da bi se mogla izvršiti procjena njihovog pohađanja škole i pristupa školovanju.

Kako su navele nevladine organizacije, iako je došlo do porasta broja romske djece koja pohađaju školu, ona su i dalje bila suočena sa ograničenjima u obrazovanju. Iz NVO Mladi Romi saopšteno je da je njihovo istraživanje pokazalo da je prosječna školska ocjena romske djece bila 2,23 od maksimalnih 5 – što je tek dovoljno za prolazak – čime su smanjene njihove šanse za kasniji nastavak obrazovanja. Stopa upisa se za romske đake osnovnih škola neznatno povećala u školskoj 2019-20. u odnosu na 2018-19. godinu, u poređenju sa višom stopom nataliteta. Zabilježen je konstantan nedostatak podataka o ukupnom broju romske djece koja bi trebalo da budu upisana u obrazovni sistem, naročito u obavezno osnovno obrazovanje. Školske godine 2019-20. u osnovne škole ukupno je upisano 1.803 romske i egipćanske djece (u poređenju sa 1.793 upisanih 2018- 19. godine), u srednje škole upisano je samo 142 djece, a njih 13 je pohađalo srednju školu. Iz NVO Pihren Amenica saopšteno je da romska djeca trpe dodatnu nepovoljnost zbog prelaska na onlajn nastavu zbog pandemije COVID-19, budući da nemaju sve porodice struju ili računare koji su potrebni za onlajn učenje.

Zlostavljanje djece: Kazne za zlostavljanje djece se kreću od godine zatvora za nasilje bez upotrebe oružja do 12 godina za radnje koje rezultiraju smrću žrtve; međutim stroge kazne su se rijetko viđale, norma su bile uglavnom kraće zatvorske kazne, uslovne kazne ili čak male novčane kazne.

Ministarstvo zdravlja je saopštilo da zlostavljanje djece i dalje ostaje problem, dok je svako treće dijete bilo izloženo emocionalnom zlostavljanju, a svako četvrto dijete je bilo žrtva fizičkog zlostavljanja. Mnoga djeca, posebno srednjoškolci, su bila izložena alkoholu, drogama i nasilju. Zaštitnik ljudskih prava i sloboda je konstatovao da su djeca žrtve seksualnog zlostavljanja obično bile djevojčice od 14 do 16 godina. Zlostavljači su uglavnom bili bliski rođaci te djece i zlostavljanje se obično dešavalo kod kuće. Veoma mali broj prijavljenih slučajeva seksualnog nasilja nad djecom izazvao je bojazan zbog identifikacije žrtava. Kako bi se pozabavila problemom zlostavljanja djece, Vlada je, zajedno s UNICEF-om, izradila Strategiju za ostvarivanje prava djeteta 2019-2023. Strategija je utvrdila sveobuhvatan pristup „cjelokupne Vlade“ poboljšanju uslova za ostvarivanje dječijih prava u svim oblastima obuhvaćenim Konvencijom UN-a o pravima djeteta i njenim opcionim protokolima.

Vlasti su krivično gonile zlostavljanje djece kada su imale slučajeve sa dovoljno dokaza, i Vlada je radila na podizanju javne svijesti o značaju prijavljivanja slučajeva zlostavljanja djece. Ustanove i psihoterapijska pomoć za djecu koja su patila zbog nasilja u porodici bili su neadekvatni, a nije bilo ni centara za bračno ili porodično savjetovanje. Vlasti su ponekad maloljetne žrtve nasilja u porodici smještale u dječju popravnu ustanovu Centar za djecu i mlade „Ljubović“ ili u sirotište Dječji dom u Bijeloj.

U septembru je Osnovni sud u Podgorici osudio muškarca na maksimalnu kaznu od dvije godine zatvora zbog produženog krivičnog djela nedozvoljene polne radnje na štetu 12-togodišnje djevojčice. Ovo lice je bilo u pritvoru od početka aprila, što je produženo po izricanju presude; očekuje se da vrijeme provedeno u pritvoru bude uračunato u njegovu zatvorsku kaznu.

U aprilu je više hiljada građana protestovalo u Podgorici zbog izuzetno niskih kazni za krivična djela polnih radnji na štetu djeteta. Zakonom je predviđeno da se počinilac kažnjava novčanom kaznom ili kaznom zatvora do dvije godine za nedozvoljene polne radnje sa djetetom; kaznom zatvora od dvije do deset godina , ako je uslijed ovog djela nastupila teška tjelesna povreda lica ili ako je djelo počinilo više lica ili na naročito svirep ili naročito ponižavajuć način. Ako je uslijed ovog djela nastupila smrt djeteta učinilac će se kazniti zatvorom od tri do petnaest godina.

Dječji, rani i prisilni brakovi: Minimalna starosna dob za zakonito stupanje u brak je, u većini slučajeva, 18 godina, ali se osoba može vjenčati već sa 16 godina starosti, uz odobrenje suda ili roditelja. Ugovaranje prisilnih brakova kažnjava se zatvorom od šest mjeseci do pet godina, ali osuđujuće presude bile su rijetke, uglavnom usljed nedostatka dokaza ili lošeg razumijevanja zakona.

Dječji brakovi su predstavljali ozbiljan problem, naročito u zajednicama Roma i balkanskih Egipćana. Kako je saopšteno iz UNICEF-a, 32 procenta romskih djevojčica i svaki šesti romski dječak uzrasta od 15 do 19 godina bili su u braku. I dalje je bilo izvještaja da su maloljetne djevojčice prodavane u „tradicionalne” ili „ugovorene” brakove bez njihovog pristanka, uključujući i brakove sa osobama iz zemalja okruženja. Ovi brakovi generalno nijesu ispunjavali kriterijume neophodne za zakonske, dokumentovane brakove. Kao takve, bilo ih je teško pratiti i regulisati, bez obzira na zakonitost.

Vlada je 2020. godine pokrenula kampanju „Djeca su djeca“ kako bi podigla svijest o štetnim efektima dječjih brakova u romskoj i balkansko-egipaćanskoj zajednici i objasnila primjenjive propise i postupke za zaštitu djece od ugovorenih brakova. Kampanju su realizovali Ministarstvo unutrašnjih poslova, Ministarstvo rada i socijalnog staranja i Uprava policije u saradnji sa NVO Centar za romske inicijative i bila je usredsrijeđena na rad sa članovima romske i balkansko-egipćanske zajednice u Podgorici, Nikšiću, Tivtu i Beranama.

Običaj kupovanja ili prodaje djevice-nevjeste i dalje postoji u zajednicama Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana. Nevjeste za koje se ispostavilo da nijesu bile djevice prije braka suočavale su se sa teškim posljedicama, uključujući nasilje od strane mladoženjine porodice, svoje porodice i cjelokupne zajednice.

Vlada je sprovela određene mjere u cilju sprječavanja brakova među maloljetnicima, uključujući sprovođenje obaveznog obrazovanja u školama.

Seksualna eksploatacija djece: Zakon zabranjuje komercijalnu seksualnu eksploataciju, prodaju, nuđenje ili posredovanje u prostituciji i država je djelimično sprovodila zakon. Seksualna punoljetnost se stiče sa 18 godina. Postoji zakonska odredba o krivičnom djelu seksualnog odnosa punoljetnog lica sa osobom ispod zakonski određene granice punoljetstva. Seksualna aktivnost sa maloljetnim licem kažnjava se sa do tri godine zatvora. Plaćanje maloljetnom licu za seksualnu aktivnost kažnjava se zatvorskom kaznom od tri mjeseca do pet godina. Osoba za koju se ustanovi da je podsticala maloljetno lice na prostituciju može se kazniti novčanom kaznom ili kaznom zatvora od jedne do deset godina.

Dječja pornografija je nezakonita, a kazne se kreću od šest mjeseci zatvora za objavljivanje dječje pornografije do osam godina zatvora za korišćenje djece u proizvodnji dječje pornografije.

Međunarodne otmice djece: Crna Gora je potpisnica Haške konvencije o građanskopravnim aspektima međunarodne otmice djece iz 1980. godine. Pogledati Godišnji izvještaj Stejt departmenta o međunarodnoj otmici djece od strane roditelja na https://travel.state.gov/content/travel/en/International-Parental-Child – Abduction/for-providers/legal-reports-and-data/reported-cases.html.

Antisemitizam

Procijenjeno je da je jevrejska zajednica imala oko oko 400 do 500 pripadnika. Nije bilo izvještaja o antisemitskim djelima.

Trgovina ljudima

Pogledati izvještaj Stejt departmenta Izvještaj o trgovini ljudima na https://www.state.gov/trafficking-in-persons-report/.

Osobe sa invaliditetom

Osobe sa invaliditetom nijesu imale jednak pristup obrazovanju, uslugama zdravstvene zaštite, javnim objektima i prevozu kao i druga lica. Ustav i zakon zabranjuju diskriminaciju osoba sa tjelesnim, senzornim, intelektualnim ili mentalnim hendikepom. Vlada je sprovodila Strategiju za integraciju osoba sa invaliditetom za period 2016-2020, ali NVO tvrde da to nije sprovodila efikasno. Tokom godine, mreža od deset NVO koje rade sa osobama sa invaliditetom nastavila je da koordiniše i vrši monitoring implementacije vladine strategije. NVO Udruženje mladih sa hendikepom je navelo da iako je Ministarstvo rada i socijalnog staranja nadgledalo registar osoba sa invaliditetom koji je napravljen u skladu sa strategijom, bilo je problema sa konsolidovanjem informacija o osobama sa invaliditetom koje su prikupljane od strane različitih državnih institucija i uključivanjem novih podataka osoba koje ranije nijesu bile prijavljene ni u jednoj instituciji. Informacije od organa vlasti i komunikacija sa istima nijesu bili obezbijeđeni u pristupačnim formatima.

Vlasti su generalno primjenjivale u praksi uslov da novi javni objekti moraju imati pristup za osobe sa invaliditetom, ali većina javnih objekata, uključujući zgrade i javni prevoz, bili su stariji i nijesu imali odgovarajući pristup. Iako izborno zakonodavstvo izričito propisuje da biračka mjesta moraju biti pristupačna osobama sa invaliditetom, kako navode nevladine organizacije, oko 65% biračkih mjesta je ostalo nepristupačno tokom parlamentarnih izbora 2020. godine. Pored toga, 17% glasačkih mjesta nije imalo obrasce za glasačke listiće prilagođene za osobe sa oštećenjem vida. Bilo je i pojedinačnih slučajeva zloupotrebe glasanja putem opunomoćenika. Nakon što je Ustavni sud proglasio neustavnom odredbu o poslovnoj sposobnosti kao preduslovu za pravo glasa, sve građane lišene pravne sposobnosti Ministarstvo unutrašnjih poslova je vratilo na birački spisak, na incijativu Udruženja mladih sa hendikepom. Zbog nepristupačih biračkih mjesta nekoliko osoba sa invaliditetom pokrenulo je sudske postupke za utvrđivanje diskriminacije, pri čemu je, kako navodi ova NVO, došlo do određenih unapređenja u pogledu pristupačnosti glasačkih mjesta koja su korišćena tokom lokalnih izbora u Nikšiću i Herceg Novom, nakon aktivnosti javnog zagovaranja koje je u tu svrhu sprovelo građansko društvo.

Prilikom određenih projekata renoviranja postojećih zgrada organa uprave vodilo se računa o pristupačnosti za osobe sa invaliditetom, kao što je slučaj sa postavljanjem centralnog lifta u Ministarstvu vanjskih poslova koje je završeno u januaru 2020. Plenarna sala Skupštine je nakon renoviranja pristupačnija, što obuhvata i postavljanje lifta i dovoljno prostora za kolica. Uprkos zakonskoj zaštiti, osobe sa invaliditetom su često oklijevale u pokretanju sudskih postupaka protiv pojedinaca ili institucija za koje se smatralo da povrijeđuju njihova prava. Razlog za tu nespremnost posmatrači vide u nedostatku povjerenja u pravni sistem zbog negativnih ishoda u ranijim sudskim sporovima ili, kako tvrdi zaštitnik ljudskih prava i sloboda, nedovoljnoj osviješćenosti o ljudskim pravima i mehanizmima zaštite koji se odnose na invaliditet. Sudski postupci zbog diskriminacije koje je iniciralo NVO Udruženje mladih sa hendikepom protiv Ministarstva finansija, Doma zdravlja u Podgorici, Crnogorskog fonda za solidarnu stambenu izgradnju i Centara za socijalni rad u Podgorici, Tivtu i Budvi nastavili su se tokom godine, pri čemu su tri ovakva postupka okončana presudom u korist lica sa invaliditetom.

Kako navode nevladine organizacije, Savjet za brigu o licima sa invaliditetom, kojim predsjedava ministar rada i socijalnog staranja, a koje ima nadležnost za politike kojima se štite prava osoba sa invaliditetom, nije se sastajao tokom godine. NVO Udruženje mladih sa hendikepom navelo je da je neodržavanje sjednica ovog tijela dovelo do nedovoljno institucionalnih mehanizama putem kojih bi osobe sa invaliditetom aktivno sarađivale sa Vladom, te samim tim, i isključivanja ovih lica iz procesa odlučivanja.

Prema tvrdnjama nevladinih organizacija, servisi za djecu sa mentalnim smetnjama i fizičkim invaliditetom na lokalnom nivou i dalje su bili neadekvatni. Primarni pružaoci ovih servisa bila su udruženja roditelja djece sa smetnjama u razvoju. Zakon dozvoljava roditeljima ili starateljima osoba sa invaliditetom da rade pola radnog vremena, ali poslodavci poslodavci nijesu poštovali ovo pravo.

Vlada je ulagala napore da omogući djeci sa smetnjama u razvoju da pohađaju škole i univerzitete, ali kvalitet obrazovanja koje su sticala i objekti koji je trebalo da ih prime i dalje su bili neadekvatni na svim nivoima. U zemlji postoje tri modela obrazovanja za djecu sa smetnjama u razvoju: redovne škole, posebna odjeljenja u redovnim školama i resursni centri (javne obrazovne ustanove koje djeci sa smetnjama u razvoju pružaju neophodne akademske i društvene alatke, obuku i podršku), kojih je u zemlji bilo tri. Zakoni koji regulišu obrazovanje takođe predviđaju osnivanje posebnih komisija od strane opština koje će pružati smjernice u obrazovnom procesu za djecu sa smetnjama u razvoju. Takva se uputstva ne odnose na drugu djecu. NVO Udruženje mladih sa hendikepom Crne Gore izjavilo je da su posljednja dva modela jednaka segregaciji učenika sa invaliditetom, što se prema zakonu smatra oblikom diskriminacije. Monitoring obrazovanja djece i mladih osoba sa invaliditetom ove NVO pokazao je da su ih komisije često upućivale na ograničeni broj osnovnih i srednjih škola i da nijedno dijete sa invaliditetom nije poslato u gimnaziju (prestižnu pripremnu školu za studente koji će nastaviti obrazovanje nakon sekundarnog obrazovanja), što ova NVO smatra neprihvatljivim.

Nevladine organizacije su takođe tvrdile da asistencija kod kuće i slični servisi nijesu bili obezbjeđeni za porodice i roditelje djece sa smetnjama u razvoju. Pandemija COVID-19 dodatno je zakomplikovala školovanje djece s invaliditetom, od kojih su mnoga ostala bez odgovarajuće nastavne pomoći. Nekim roditeljima djece sa smetnjama u razvoju nije bilo obezbjeđeno plaćeno odsustvo.

Osobe sa invaliditetom često su smještane u institucije ili su ohrabrivane da idu u institucije, što je održavalo stigmatizaciju. Osobe sa fizičkim invaliditetom takođe su nailazile na poteškoće u pribavljanju kvalitetnih medicinskih pomagala za unapređenje njihove mobilnosti preko zdravstvenog i socijalnog osiguranja.

Društvena stigma protiv osoba oboljelih od HIV-a i AIDS-a

Nevladine organizacije Juventas i Crnogorska fondacija za HIV su izjavile da su lica sa HIV-om/AIDS-om stigmatizovana i izložena diskriminaciji, iako je veći dio te diskriminacije nedokumentovan. Posmatrači su smatrali da su strah od diskriminacije, društveni tabui u vezi sa seksom i nedostatak privatnosti u pogledu zdravstvenih kartona obeshrabrili mnoge ljude da se testiraju na HIV. Nevladine organizacije su saopštile da su se pacijenti često suočavali sa diskriminacijom od strane medicinskog osoblja i da su bili neadekvatno liječeni. Usljed COVID-19 pandemije, ljudima je bilo otežano ili nemoguće dobiti pristup testiranju i liječenju za HIV, koje je bilo dostupno samo u Podgorici, a medicinsko osoblje nije uspjelo da obezbijedi adekvatno liječenje.

Nasilje, kriminalizacija i druge povrede prava zasnovane na seksualnoj orjentaciji i rodnom identitetu

Zakon zabranjuje podsticanje na mržnju na osnovu seksualne orijentacije kao i diskriminaciju na osnovu seksualne orijentacije i rodnog identiteta. Prilikom gonjenja počinilaca zločina iz mržnje, motivi izazvani anti-LGBTQI+ (lezbejke, gej, biseksualci, transrodne osobe, kvir, ili interpolne osobe) stavovima uzimaju se kao otežavajuća okolnost.

Tokom prvih osam mjeseci, NVO LGBT Forum progres podnijela je više od 60 prijava policiji zbog onlajn diskriminacije, govora mržnje i verbalnog zlostavljanja, uključujući i komentare na društvenim mrežama, tražeći da se podignu optužnice protiv onih koji su iznosili takve komentare. Prema tvrdnjama ove NVO, ukupan broj prijava podnijetih u prvoj polovini godine bio je donekle manji u odnosu na isti period 2020. ili 2019. godine, ali je primijećen značajan porast broja onlajn slučajeva mržnje i govora mržnje usmjerenih protiv različitih zajednica i grupa na osnovu njihove nacionalnosti, etničke pripadnosti i vjeroispovijesti, što odgovara porastu tenzija i podjela u društvu koji je bio prisutan tokom cijele godine.

Prema tvrdnjama nevladinih organizacija, kao rezultat ograničenja kretanja povezanih s kovidom, mnoge LGBTQI+ osobe vratile su se u svoja primarna prebivališta gdje su doživjele porast mržnje, zlostavljanja, diskriminacije i odbacivanja od strane članova porodice. Mnoge od njih su tražile psihosocijalnu i pravnu podršku. Jedan LGBTQI+ centar je bio otvoren tokom druge polovine 2020. i tokom 2021. godine. Ovaj centar je vodila nevladina organizacija, a rad istog se finansirao isključivo iz malih vanrednih grantova i fondova, bez podrške Vlade.

Svaka policijska stanica imala je službenika čije dužnosti su uključivale praćenje poštovanja prava LGBTQI+ osoba. Tokom godine „tim povjerenja” između policije i nevladinih organizacija LGBTQI+ osoba nastavio je da radi na unapređivanju komunikacije između policije i ove zajednice. Vlada je takođe formirala Nacionalnu mrežu kontakt osoba koja se sastoji od predstavnika lokalnih zajednica za promociju LGBTQI+ prava na lokalnom nivou.

Tokom godine, nacionalni tim, koji je oformilo Ministarstvo pravde, ljudskih i manjinskih prava radi praćenja realizacije Nacionalne strategije za unapređenje kvaliteta života LGBTI osoba u Crnoj Gori 2019-2023, radio je na povećanju kapaciteta institucija uključenih u zaštitu pojedinaca od diskriminacije, a naročito u pravosudnom sistemu. Zbog pandemije COVID-19, ovaj tim se mogao sastati samo dva puta, ali je isti vršio koordinaciju i bio informisan o svim tekućim aktivnostima. NVO Spektra je saopštila da će se sa realizacijom većine planiranih aktivnosti nastaviti naredne godine, opet zbog kašnjenja nastalih zbog COVID-19. Nevladine organizacije Juventas i Queer of Montenegro izvijestile su da su sarađivale sa ovim timom kako bi pomogle lokalnim vlastima da naprave i odobre lokalne akcione planove za borbu protiv homofobije i transfobije, i kako bi poboljšale kvalitet života LGBTQI+ lica. Vlada nije obezbijedila sredstva za rad LGBTQI+ skloništa u 2022. godini, iako je nacionalnom strategijom za 2019-23. godinu predviđeno potpuno finansiranje skloništa tokom perioda pokrivenog strategijom.

Iz NVO Spektra saopšteno je da je transrodnim ženama i muškarcima u zemlji bilo onemogućeno da dobiju hormonsku terapiju tokom prethodne četiri godine, što je dovelo do značajnih rizika po njihovo fizičko i mentalno zdravlje. Pandemija COVID-19 dodatno je zakomplikovala naručivanje hormonskih terapija iz susjednih zemalja. Iz Spektre je takođe navedeno da je u zdravstvenom sistemu od početka pandemije bilo periodičnih nestašica testosterona, što je rezultiralo neposrednom prijetnjom po zdravlje i dobrobit transrodnih osoba. Ova organizacija tvrdi da je pomenuta situacija predstavljala kršenje osnovnih ljudskih prava zagarantovanih ustavom i zakonima kojima se reguliše pristup zdravstvenoj zaštiti i zdravstvenom osiguranju.

Odjeljak 7. Prava radnika

a. Sloboda udruživanja i pravo na kolektivno pregovaranje

Zakon pruža pravo radnicima, uključujući i pripadnike oružanih snaga, da osnuju i pridruže se nezavisnim sindikatima, da kolektivno pregovaraju i da organizuju štrajkove u skladu sa zakonom. Da bi sindikat zastupao radnike u kolektivnom pregovaranju na nivou preduzeća, najmanje 20% zaposlenih u tom preduzeću moraju biti članovi sindikata. Da bi djelovao kao predstavnik radnika za pojedinačni sektor, grupu, ili privrednu granu, najmanje 15% od ukupnog broja zaposlenih u tom sektoru, grupi ili privrednoj grani moraju biti članovi tog sindikata. Zakon zabranjuje diskriminaciju protiv članova sindikata ili onih koji žele da se organizuju u sindikat i propisuje vraćanje na posao radnika koji su otpušteni zbog sindikalnih aktivnosti.

Tokom 2020. godine na snagu je stupio novi Zakon o radu koji ima za cilj jačanje zaštite prava zaposlenih, povećanje fleksibilnosti na tržištu rada i suzbijanje neformalne ekonomije kroz niz novih mjera. Po novom zakonu poslodavci imaju obavezu da se konsultuju sa sindikatom (ili predstavnicima zaposlenih) i obavijeste Zavod za zapošljavanje o konsultacijama u slučajevima kolektivnog otpuštanja (odnosno u slučajevima otpuštanja najmanje 20 zaposlenih tokom perioda od 90 dana); svi poslodavci imaju obavezu da u ugovore o radu unesu referencu na kolektivne ugovore koji se primjenjuju kod poslodavca; i svi kolektivni ugovori poslodavaca moraju biti registrovani u Ministarstvu rada i socijalnog staranja.

Vlada je uglavnom sprovodila zakon. Kazne za kršenje zakona su bile srazmjerne onim iz drugih zakona koji su se odnosili na uskraćivanje građanskih prava.

Iako je Vlada generalno poštovala slobodu udruživanja, poslodavci su često zastrašivali radnike uključene u aktivnosti sindikata. Prema tvrdnjama Unije slobodnih sindikata Crne Gore, radnici u trgovinskom sektoru su bili zastrašivani prilikom osnivanja njihovog sindikata, a spadaju u kategoriju radnika čija prava su bila najugroženija.

Radnici su ostvarivali svoje pravo da se pridružuju sindikatima i uključuju u kolektivno pregovaranje, iako ne uvijek bez uplitanja poslodavca.

Bez obzira na to što je dozvoljeno zakonom, kolektivno pregovaranje je i dalje bilo rijetko. Vlada je nastavila da bude jedna od strana u kolektivnim pregovaranjima na nacionalnom nivou. Samo je sindikat sa najvećim registrovanim članstvom na svakom nivou imao pravo da pregovara, da dogovara rješavanje kolektivnih radnih sporova i da učestvuje u drugim državnim tijelima.

Pravo na štrajk je ograničeno za državane službenike čije odsustvo sa posla ugrožava javne interese, nacionalnu bezbjednost, bezbjednost lica i imovine, ili funkcionisanje Vlade. Međunarodni posmatrači su konstatovali da niz zanimanja za koje je štrajk zabranjen prevazilazi međunarodne standarde. Poslodavci mogu jednostrano da odrede minimum procesa rada ukoliko pregovori sa sindikatima ne dovedu do postizanja sporazuma.

Rukovodstvo i lokalni organi su često blokirali pokušaje da se organizuju štrajkovi proglašavajući ih nezakonitim, navodeći kao razlog nedostatak zakonski propisane prethodne najave, koje se kreću od dva do deset dana, u zavisnosti od okolnosti. Postojali su izvještaji od strane zaposlenih, kako u privatnom tako i u javnom sektoru, o tome da su poslodavci prijetili ili na drugi način zastrašivali radnike koji su se uključivali u sindikalno organizovanje ili u druge legalne aktivnosti sindikata. U nekim slučajevima, privatni poslodavci su smanjivali plate zaposlenima ili su ih otpuštali zbog sindikalnih aktivnosti.

Radnicima u privatizovanim preduzećima ili u preduzećima u stečaju su se dugovale neizmirene zarade i otpremnine. U nekim slučajevima, radnici nijesu mogli da naplate svoja potraživanja, i pored pravosnažnih sudskih presuda donesenih u njihovu korist. Više lokalnih uprava nije plaćalo svoje zaposlene ponekad i mjesecima. Sindikati su naveli da radnici uglavnom nijesu upoznati sa svojim pravima i da se plaše osvete u slučaju pokretanja žalbe.

b. Zabrana prislinog ili prinudnog rada

Zakon zabranjuje sve oblike prisilnog ili prinudnog rada, i vlasti su uložile napore da istraže ili identifikuju žrtve prisilnog rada u formalnoj ekonomiji. Zakonske kazne za krivična djela povezana sa prisilnim radom su bile srazmjerne kaznama za druga teška krivična djela.

Bilo je izvještaja o romskim djevojčicama primoranim na kućno ropstvo i o djeci natjeranoj da prosjače, uglavnom od strane svojih porodica (vidjeti odjeljak 7.c.). Migranti iz zemalja okruženja su bili izloženi prisilnom radu tokom ljetnje turističke sezone, iako u manjoj mjeri tokom godine zbog pandemije virusa COVID-19. Nije bilo prijavljenih sudskih postupaka ili osuđujućih presuda.

Takođe pogledati izvještaj Stejt Departmenta o Trgovini ljudima na https://www.state.gov/trafficking-in-persons-report/.

c. Zabrana dječjeg rada i minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa

Zakon zabranjuje najgore oblike dječijeg rada. Zvanični minimalni uzrast za zasnivanje radnog odnosa je 15 godina. Djeca mlađa od 18 godina ne mogu da rade na poslovima koji podrazumijevaju teški fizički rad; prekovremeni rad; noćni rad, rad pod zemljom ili pod vodom; ili poslove koji „mogu štetno uticati na njihovo zdravlje ili život ili mogu povećati rizik za njihovo zdravlje i život,“ iako zakon dozvoljava zaposlenima starosne dobi između 15 i 18 godina da rade noću u određenim okolnostima. Vlada je generalno sprovodila ova ograničenja u formalnoj ekonomiji, ali ne i u sivoj ekonomiji.

Kazne za kršenje zakona bile su srazmjerne kaznama za druga teška krivična djela. Inspekcija rada je istraživala poštovanje odredbi zakona o dječjem radu samo kao dio opšteg režima inspekcije rada. Inspekcija rada izvijestila je da je mali broj slučajeva dječjeg rada utvrđen na neformalnim radnim mjestima. U tim slučajevima, Inspekcija rada izrekla je novčane kazne, a inspektori su poslodavcima naložili da pribave potrebnu dokumentaciju kako bi se ispunili zakonski uslovi koji dozvoljavaju rad djece. Vlada nije prikupljala posebne podatke o dječijem radu.

Mnogi roditelji i rođaci primoravali su djecu Rome, Aškalije i balkanske Egipćane da od ranog uzrasta doprinose prihodima porodice. Djeca su bila uključena u prosjačenje na raskrsnicama, na uglovima ulica, od vrata do vrata, i u restoranima i kafićima, ili preturanje po kantama za smeće. Iako su mnoga od te djece bila iz Crne Gore, veliki procenat njih starosne dobi od sedam do 16 godina, je bio iz zemalja okruženja, uglavnom sa Kosova i iz Srbije. Policija bi djecu koju uhvati uglavnom vraćala njihovim porodicama.

U selima, djeca su uglavnom radila u porodičnom biznisu i u poljoprivredi. Djeca Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana su radila uglavnom tokom ljeta, obično su prala vjetrobranska stakla, tovarila kamione, sakupljala predmete kao što je staro gvožđe, prodavala stare novine i dodatnu opremu za automobile, ili su pomagala svojim roditeljima kao najamna radna snaga. Mnoga interno raseljena romska, aškalijska i balkansko egipćanska djeca bila su primorana da se bave prosjačenjem ili fizičkim radom. Policija je tvrdila da je prosjačenje više porodična praksa, nego velika organizovana aktivnost, ali ovu tvrdnju osporava nekoliko NVO. Prosjačenje je bilo lako primjetno, naročito u Podgorici i na primorju tokom ljeta. Tokom akcije nazvane „Prosjak” iz 2020. godine, policija je identifikovala djecu prisiljenu na prosjačenje i procesuirala njihove roditelje protiv kojih je pokrenut prekršajni postupak. Djeca su vraćena svojim porodicama.

I pored akcije „Prosjak”, policija je rijetko podizala optužnice protiv punoljetnih počinilaca. Vlasti su žrte prisilnog dječjeg rada zatečene bez staratelja smještale u Centar za djecu i mlade „ Ljubović”. Nakon napuštanja tog centra, većina djece je opet nastavljala da se bavi prisilnim prosjačenjem. Romske NVO su pokušavale da podignu nivo svijesti u vezi sa tim problemom i sugerisale su da Vlada nije obezbijedila dovoljno resursa za rehabilitaciju djece koja prosjače i žive na ulici.

Djeca su bila izložena komercijalnoj seksualnoj eksploataciji (pogledati odjeljak 6, Djeca, i odjeljak 7.b.). Takođe pogledati Nalaze o najgorim oblicima dječjeg rada Ministarstva rada SAD na https://www.dol.gov/agencies/ilab/resources/reports/child-labor/f indings.

d. Diskriminacija u pogledu zapošljavanja i zanimanja

Zakon zabranjuje diskriminaciju po osnovu rase, boje, pola, vjeroispovijesti, političke ili neke druge pripadnosti, nacionalnosti, državljanstva, invaliditeta, seksualne orijentacije, rodnog identiteta, godina starosti, jezika, trudnoće, bračnog statusa, društvenog statusa ili porijekla, članstva u političkim i sindikalnim organizacijama ili zdravstvenog stanja, uključujući pozitivan status na HIV i druge prenosive bolesti. Vlada nije djelotvorno sprovodila zakone i propise kojima se zabranjuje diskriminacija, a bilo je i primjera diskriminacije po ovim osnovama. Kazne za kršenje zakona nijesu srazmjerne kaznama za druga krivična djela povezana sa uskraćivanjem građanskih prava.

Osobe sa invaliditetom suočavale su se sa značajnom diskriminacijom u zapošljavanju, uprkos postojanju programa pozitivne diskriminacije koji su obezbjeđivali značajne finansijske podsticaje za poslodavce da zaposle osobe sa invaliditetom. Iako Zavod za zapošljavanje nije pratio stopu zapošljavanja osoba sa invaliditetom, iz ove institucije je saopšteno da osobe sa invaliditetom čine 25,6 % ukupnog broja nezaposlenih lica. Pored toga, NVO Udruženje mladih sa hendikepom je izvjestilo da je u zemlji zaposleno oko 3,021 osoba sa invaliditetom. Zagovornici prava ovih osoba su ukazivali na to da je programa obuke za osobe sa invaliditetom bilo premalo da bi značajnije doprinijeli njihovoj ekonomskoj integraciji. Ni državne institucije niti privatni poslodavci nijesu zaposlili veći broj osoba sa invaliditetom. NVO su izvjestile da su poslodavci radije birali da plate novčane kazne nego da zaposle osobu sa invaliditetom.

Skupština je 2020. godine usvojila niz amandmana na Zakon o penzijskom i invalidskom osiguranju, od kojih je jedan promijenio prethodnu obaveznu starosnu dob za odlazak u penziju za muškarce i žene sa 67 na 66 za muškarce i 64 za žene, što je izazvalo negodovanje zbog rodno zasnovane diskriminacije. Pred Ustavnim sudom pokrenut je postupak na inicijativu Udruženja sudija Crne Gore koje osporava ove amandmane, tvrdeći da se istima krši Ustav i međunarodni međunarodni ugovori, koji propisuju ravnopravnost žena i muškaraca. Žene su, povremeno, takođe bile izložene diskriminaciji zbog svog bračnog statusa, trudnoće ili fizičkog izgleda. Poslodavci nijesu poštovali sve svoje zakonske obaveze prema trudnicama, a ponekad su im smanjivali nivo odgovornosti ili su ih otpuštali nakon što bi se vratile sa porodiljskog odsustva. Nesrazmjeran udio žena bio je zaposlen na poslovima sa nižim nivoom odgovornosti u odnosu na muškarce. Poslodavci su rjeđe unaprijeđivali žene nego muškarce. Pojedini oglasi za radna mjesta za žene sadržali su eksplicitno diskriminatorske kriterijume za zapošljavanje, kao što su godine i fizički izgled. Poslodavci su povremeno kršili pravo žena na četrdesetočasovnu radnu sedmicu, plaćeni prekovremeni rad, plaćeno odsustvo i porodiljsko odsustvo. Društvena očekivanja u pogledu obaveza žena prema porodici smanjila su njihove mogućnosti da nađu zaposlenje i da napreduju na radnom mjestu. Ipak, sve više žena je radilo u stručnim oblastima, a brojne žene bavile su se profesijama kao što su pravo, nauka i medicina. Žene su činile manje od 9% zaposlenih u vojsci i policiji. Žene nijesu na isti način kao i muškarci mogle raditi noću.

Prema navodima Unije slobodnih sindikata, postojalo je rodno zasnovano nasilje, uznemiravanje i diskriminacija na radnom mjestu, ali većina žrtava bila je obeshrabrena da prijavljuje incidente zbog nekoliko sistemskih problema. Veoma je malo zaposlenih žena prepoznalo određena ponašanja kao rodno zasnovano nasilje i uznemiravanje, a često im je bilo vrlo teško procijeniti da li je u pitanju rodna diskriminacija. Čak i kada su slučajevi rodno zasnovanog nasilja, uznemiravanja i diskriminacije bili jasni, brojne žrtve nijesu htjele da prijave kršenja zbog veoma malo primjera uspješnog gonjenja i straha od odmazde.

NVO Centar za ženska prava objavila je 2019. godine studiju u kojoj je 34% ispitanica reklo da je na poslu doživjelo barem jedan oblik seksualnog uznemiravanja. Svaka deseta ispitanica rekala je da joj je kolega ili pretpostavljeni predložio seks s njima, a 6% je reklo da su se sa takvim navođenjima na seksualne radnje suočavale više puta.

Pored toga, 5% ispitanica reklo je da su bile prisiljene na seksualni odnos sa svojim kolegom ili nadređenim. U 71% slučajeva ispitanice su izjavile da je osoba koja je počinila seksualno uznemiravanje bila na višoj poziciji od njih. Otprilike polovina ispitanica koje su na poslu doživjele seksualno uznemiravanje rekla je da je nekome ispričala za incidente, dok je druga polovina rekla da nikome nije ispričala zbog srama ili straha od gubitka posla.

Zakon ne nalaže jednaku zaradu za rad jednake vrijednosti. Ženama nije dozvoljeno da rade u istim privrednim djelatnostima kao i muškarci, jer je Vlada odredila neke poslove kao previše opasne da bi u njima radile žene, a žene nijesu smjele raditi iste noćne sate kao i muškarci. Žene su se takođe suočile sa diskriminacijom u pristupu penzijskim naknadama, jer zakonska dob u kojoj muškarci i žene mogu da se penzionišu i dobiju pristup punim i djelimičnim penzijskim naknadama nijesu bili jednaki.

Kao dio zdravstvenih mjera zbog COVID-a-19, Vlada je odlučila da zatvori vrtiće i škole, a roditelji djece mlađe od 11 godina imali su pravo na plaćeno odsustvo. Međutim, u praksi privatni poslodavci nijesu poštovali ove mjere i roditelji su morali da zamijene slobodne dane za praznike ako su tražili plaćeno odsustvo. Sindikati i nevladine organizacije izvijestili su da, iako je Vlada djelimično subvencionisala jednu isplatu, zaposleni nijesu dobili puni iznos. Zaposleni, posebno žene, često nijesu prijavili takva kršenja zbog rizika od gubitka posla.

Bošnjaci, koji čine 9% stanovništva države, tradicionalno čine 6% zaposlenih u javnoj upravi. Romi, raseljena lica, izbjeglice i radnici migranti suočavali su se sa diskriminacijom u zapošljavanju. Radnici migranti su obično dolazili iz Srbije, Bosne i Hercegovine, Sjeverne Makedonije i Albanije da rade na gradilištima i u poljoprivredi. Bilo je i primjera diskriminacije neprijavljenih domaćih i stranih radnika.

Osnovni sud u Podgorici je 2020. godine presudio da je između 2009. i 2019. godine Ministarstvo odbrane počinilo teške oblike diskriminacije u produženom trajanju i ponavljanja diskriminacije Sindikata odbrane i vojske Crne Gore.

Sud je zabranio sve daljnje diskriminatorne radnje protiv Sindikata. U obrazloženju kazne sudija je naznačio da su Ministarstvo i Generalštab Vojske sistematski diskriminisali predsjednika Sindikata i njegove članove zbog obavljanja radnih aktivnosti vezanih za Sindikat. Zaštitnik ljudskih prava i sloboda je 2018. godine izdao mišljenje sa preporukama da diskriminator preduzme odgovarajuće mjere za uklanjanje nejednakog tretmana u roku od 30 dana.

e. Prihvatljivi uslovi rada

Propisi o zaradi i radnom vremenu: Prema navodima Nacionalnog zavoda za statistiku, minimalna mjesečna zarada je bila malo iznad vladinog utvrđenog praga apsolutnog siromaštva. Značajan dio radne snage, posebno u ruralnim oblastima i u neformalnom sektoru, zarađivao je manje od minimalne zarade.

Zakon ograničava prekovremeni rad na 10 sati nedjeljno, i ukupno radno vrijeme ne može biti duže od 48 sati nedjeljno u prosjeku u period od 4 mjeseca, međutim sezonski radnici su često radili mnogo duže od toga. Tokom 2020. godine na snagu su stupili novi propisi o radu koji pružaju novu zaštitu zaposlenima u pogledu potrebnog prekovremenog rada, noćnog rada i trajanja ugovora o radu na određeno vrijeme.

Vlada nije efikasno sprovodila zakone o minimalnoj zaradi i prekovremenom radu, iako su kazne za kršenje zakona srazmjerne onima za druga slična krivična djela.

Brojni radnici, posebno žene koje rade u trgovini, ugostiteljstvu i u uslužnom sektoru, imali su neplaćeni prekovremeni rad, a poslodavci su ih ponekad prisiljavali da rade za vjerske praznike bez nadoknade ili da se odreknu prava na nedjeljni i godišnji odmor. Poslodavci ponekad nijesu isplaćivali minimalnu zaradu, ostale naknade za zaposlene ili uplaćivali obavezne doprinose u penzioni fond. Zaposleni često nijesu prijavljivali ove povrede svojih prava zbog straha od posljedica. Uobičajena je bila praksa da se radniku formalno isplati minimalna zarada, zbog čega poslodavac treba da plati manje iznose za obavezne doprinose, a onda da mu se isplati ostatak u gotovini. Takođe je bila uobičajena praksa da radnici potpišu kratkoročne ugovore o radu ili da imaju dugotrajne „probne” periode umjesto da potpišu stalne ugovore kao što je predviđeno zakonom.

Upravni i sudski postupci su bili predmet dugih odlaganja i žalbi, a ponekad su za njihovo rješavanje bile potrebne godine. To je rezultiralo povećanjem broja lica koja su rješenja tražila kroz alternativno rješavanje sporova. Većina sporova koje je rješavala Agencija za mirno rješavanje radnih sporova odnosila se na optužbe protiv državnih institucija zbog kršenja zakona u pogledu prekovremenog rada, noćnog rada, praznika, doprinosa za socijalno osiguranje i drugih administrativnih propisa.

Zaštita i zdravlje na radu: Vlada je odredila standarde za zaštitu na radu koji su bili važeći i prikladni za glavne djelatnosti. Propisi zahtijevaju od poslodavaca da obezbijede i upotrebljavaju sigurnosnu opremu, da vrše analizu procjene rizika, i da prijave sve smrtne slučajeve na radnom mjestu ili ozbiljne povrede u roku od 24 sata.

Inspekcija rada je nadležna za sprovođenje odredbi zakona koje se odnose na zaradu, radno vrijeme i zaštitu na radu. Broj inspektora rada bio je dovoljan da bi se sprovelo poštovanje propisa u formalnoj ekonomiji. Resursi, korektivne radnje i istrage nijesu bile odgovarajuće da uspješno prepoznaju, sprovode mjere ili spriječe kršenja u sivoj ekonomiji. Unija slobodnih sindikata izvijestila je da je približno 40.000 osoba zaposleno u neformalnoj ekonomiji. Kazne za kršenje standarda zaštite na radu bile su generalno srazmjerne kaznama za druga slična krivična djela u formalnom sektoru. Inspektori rada imaju zakonsko ovlašćenje da zatvore preduzeće dok ne otkloni nedostatke ili da novčano kazne vlasnike koji iznova krše propise, iako se ovo pravo rijetko koristilo u praksi. Inspektori rada imaju ovlašćenja da vrše nenajavljene inspekcije.

U djelatnosti kod kojih je postojao najveći rizik od povreda spadali su građevinarstvo, energetika, drvoprerada, transport i teška industrija. Tokom ove godine život su izgubila dva radnika elektro struke zaposlena u državnoj kompaniji za distribuciju električne energije, jedan u Danilovgradu, a drugi u Baru. Ova kompanija je potvrdila da su radnici poginuli na radu, dok su otklanjali kvar na električnoj mreži. Mediji su naveli da je pad sa velike visine bio uzrok smrti tri od četiri građevinska radnika 2020. godine; pad je takođe bio uzrok najmanje jedne trećine teških povreda na gradilištima širom zemlje. Većina povrijeđenih radnika bila je iz inostranstva.

Najčešći razlozi za povrede na gradilištima odnosili su se na neobezbijeđene lokacije za rad na visini i nedovoljnu upotrebu zaštitne opreme. Najčešće navođeni uzroci koji dovode do opasnih uslova na radu, bile su blage kazne za kršenje propisa o zaštiti na radu, nekorišćenje zaštitne opreme, nedovoljna informisanost i osposobljenost za dati posao, neadekvatna zdravstvena zaštita radnika i zastarjela ili neadekvatno održavana oprema.

Od U.S. Embassy in Podgorica | 6 Maj, 2022 | Teme: Ambasada SAD Podgorica, Izvještaji, Ljudska prava, Vijesti