Kratak pregled

Crna Gora je republika sa mješovitim parlamentarnim i predsjedničkim sistemom vlasti i sa višepartijskim političkim sistemom. I predsjednik i jednodomni parlament (Skupština) biraju se na opštim izborima. Predsjednik nominuje mandatara vlade, koji mora dobiti podršku u Skupštini. Dana 7. aprila održani su predsjednički izbori, koje je Organizacija za bezbjednost i saradnju u Evropi (OEBS), putem ogranične posmatračke misije, opisala kao profesionalno i efikasno sprovedene. Međutim, u OEBS-ovom konačnom izvještaju konstatuje se nedovoljno jasna linija razdvajanja između državnih i partijskih aktivnosti. Sa relativno tijesnim rezultatom i s obzirom na činjenicu da su oba kandidata proglasila pobjedu tokom izborne noći, odluka koju je donijela Državna izborna komisija da odloži objavljivanje preliminarnih rezultata dovela je do javne nesigurnosti i pokrenula sumnje među građanima u pogledu integriteta izbornog procesa. Nadležni organi su održavali djelotvornu kontrolu nad snagama bezbjednosti u većini slučajeva. Snage bezbjednosti su tokom godine počinile određene zloupotrebe ljudskih prava.

Sveprisutna korupcija – koju karakterišu nepotizam, političko favorizovanje i slaba kontrola nad sukobom interesa u svim granama vlasti – predstavljala je najozbiljniji problem u oblasti ljudskih prava u zemlji. Drugi najveći problem bila je društvena diskriminacija i nasilje nad manjinama, uključujući i lezbijsku, gej, biseksualnu i transrodnu  (LGBT) zajednicu, kao i etničke manjine Roma, Aškalija  i Egipćana, što je za posljedicu imalo stigmatizaciju ovih populacija. Treći najznačajniji problem predstavljalo je ugrožavanje slobode izražavanja stvoreno stalnim uzemiravanjem novinara i neuspjehom u rješavanju nekoliko ranijih slučajeva nasilja i prijetnji novinarima i kritičarima vlade.

Ostali problemi vezani za ljudska prava uključivali su zlostavljanje lica u policijskom pritvoru; pretrpane i oronule zatvore i pritvorske jedinice koje povremeno dovode u pitanje zdravlje ljudi; slučajeve dugotrajnog pritvora u pretkrivičnom postupku; nadzor od strane vlade bez sudskog naloga kojim su povrijeđena prava građana na privatnost; ograničavanje slobode okupljanja; neriješeni zakonski status hiljada izbjeglica iz sukoba na Balkanu 90-tih godina prošloga vijeka; tenzije između vjerskih grupa oko pitanja imovine i statusa; nekoliko slučajeva vandalskog ponašanja u odnosu na vjerske simbole i imovinu; odbijanje dozvola boravka i viza pojedinim svještenicima Srpske pravoslavne crkve; odbijanje pristupa informacijama u posjedu vlade; dječije brakove kod Roma; diskriminaciju osoba sa invaliditetom; i trgovinu ljudima. Prijavljeni su i slučajevi kršenja prava radnika od strane poslodavaca i slučajevi dječijeg rada.

Vlada je preduzela određene korake na sudskom gonjenju i kažnjavanju relativno niže rangiranih službenih lica optuženih za korupciju, bilo u službama bezbjednosti ili u drugim organima. Ipak, mnogi posmatrači su optuživali više vladine službenike za koruptivne radnje za koje prolaze nekažnjeno. Tokom godine nije bilo krivičnog gonjenja visoko pozicioniranih političara ili zvaničnika vlade.

Dio 1. Poštovanje integriteta pojedinca, koje ne dozvoljava:

a. Proizvoljno ili nezakonito lišavanje života

Nije bilo izvještaja da su vlasti ili njeni predstavnici počinili proizvoljna ili protivzakonita ubistva. Odjeljenje unutrašnje kontrole u okviru Uprave policije zaduženo je za razmatranje ubistava koja izvrše pripadnici policije i utvrđivanje njhove opravdanosti (pogledati dio 1.c.).

Viši sud u Bijelom Polju je 22. novembra osudio četiri policijska službenika u rasponu od dvije do tri godine zatvora. Službenici su optuženi za pokušaj ubistva u novembru 2007. godine nakon što su pucali na tri osumnjičena lica koja su pokušavala da umaknu policiji. Sud je oslobodio preostala tri službenika policije.

Nastavljeno je suđenje pred Višim sudom u Bijelom Polju protiv dva policijska službenika kojima se na teret stavlja ubistvo Miroslava Šoškića 2008. godine dok je bježao pred policijom, navodno da izbjegne pretres u potrazi za drogom. Policija je tvrdila da se Šoškić utopio, ali su ekshumacija i dodatna obdukcija pokazale da je možda preminuo od fizičkih povreda.

Vlasti su tokom godine nastavile da procesuiraju tri slučaja navoda o ratnim zločinima protiv nekoliko pojedinaca, prvenstveno niže i srednje rangiranih policijskih službenika i vojnih lica koja su učestvovala u ratovima na Balkanu u periodu od 1991. do 1999. godine. Dok su neke žrtve i članovi njihovih porodica dobile kompenzaciju, druga poravnanja i plaćanja vezana su za završetak krivičnog postupka tokom godine. Apelacioni sud je potvrdio odluku Višeg suda u Podgorici da oslobodi devet bivših policijskih službenika optuženih za hapšenje i deportaciju 83 bosanskih izbjeglica 1992. godine, od kojih su većinu ubile snage bosanskih Srba tokom rata. Odvojeno od toga, na ponovljenom suđenju Viši sud u Podgorici osudio je četvoricu bivših vojnika i rezervista Jugoslovenske narodne armije na ukupno 12 godina za ratne zločine počinjene u logoru za ratne zarobljenike u Morinju 1991. i 1992. godine.

Viši sud u Bijelom Polju je 30. decembra oslobodio osam bivših vojnika i oficira Jugoslovenske vojske za ubistvo 15 albanskih izbjeglica sa Kosova u Kaluđerskom Lazu u blizni Rožaja u aprilu 1999. godine.

b. Nestanak

Nije bilo izvještaja o nestancima i politički motivisanim otmicama ili kidnapovanjima.

c. Mučenje i drugo okrutno, nečovječno ili ponižavajuće postupanje ili kažnjavanje

Ustavom i zakonom zabranjeno je takvo postupanje, ali postoje navodi da policija povremeno tuče i uznemirava osumnjičena lica, posebno tokom lišenja slobode i ispitivanja. Iako zakon zabranjuje da policija upotrebljava silu za pribavljanje dokaza, bilo je nekoliko navoda da je policija koristila takve metode.

Tokom godine tužilaštvo je podiglo optužnice protiv niza službenika zbog zlostavljanja lica u policijskom pritvoru. Tu spada i policijski službenik Božidar Jauković koga je sud 4. marta osudio na četiri mjeseca zatvora zbog prekoračenja ovlašćenja i nanošenja tjelesnih povreda Slavku Peroviću, bivšem lideru političke partije, u junu 2012. godine. Jauković je 12. marta pronađen mrtav u svom stanu. Policija je njegovu smrt proglasila samoubistvom.

Nevladina organizacija (NVO) Građanska alijansa navela je da nadležne institucije, prvenstveno državno tužilaštvo, nijesu sprovele blagovremene i efikasne istrage navodnih kršenja ljudskih prava od strane policijskih službenika. Ipak, bilo je izvještaja i zapažanja da su nadležni organi preduzimali korake na kažnjavanju službenika osumnjičenih za takvo ponašanje. U slučajevima u kojima su preduzete mjere, takvi službenici su otpušteni, suspendovani ili novčano kažnjeni.

U skladu sa zakonom o unutrašnjim poslovima usvojenim u julu 2012. godine, ministar unutrašnjih poslova jedini je zadužen za preduzimanje disciplinskih mjera i kažnjavanje policijskih službenika. Tokom godine, ministar unutrašnjih poslova je otpustio šest službenika, suspendovao 134, novčano kaznio 44, a ukorio dva. Među kažnjenima nalazi se i sedam policijskih službenika iz Berana optuženih za pucanje na Zorana Vasovića, Nedjeljka Pekovića i Zlatibora Vrhovca, te tri policijska službenika optužena za prebijanje Aleksandra Pejanovića u prtivoru 2009. godine.

Tokom prvih devet mjeseci, Odjeljenje unutrašnje kontrole nad radom policije primilo je 41 prigovor na postupanje policije od strane građana. Odjeljenje unutrašnje kontrole prihvatilo je šest prigovora za dalje istraživanje. Tokom istog perioda, Odjeljenje unutrašnje kontrole je takođe istražilo i 34 prethodno prijavljena slučaja navodnog lošeg postupanja policije i ustanovilo da je 10 među njima bilo opravdano.

Grupe koje prate rad policije tvrdile su da je policija nastavila praksu pokretanja protivtužbi protiv osoba koje su prijavile zlostavljanje od strane policije, vršenja pritiska na žrtve i uticaja na druge policijske službenike da zataškaju njihovu odgovornost za počinjena kršenja. Široko je rasprostranjeno mišljenje među posmatračima da djelimično i zbog toga građani nijesu prijavljivali loše postupanje policije.

Uslovi u zatvoru i pritvoru

Zatvori i prostorije za pritvor u pretkrivičnom postupku generalno su bile u oronulom stanju, a Istražni zatvor u Podgorici i neka zatvorska odjeljenja su bili i ozbiljno pretrpani. Kritičari su izvještavali da su, dok se renovirala pritvorska jedinica, miris hemikalija i prašina od građevinskog materijala uticali na pritvorena lica, koji su obično držani u parovima u prostorijama ne većim od veličine ormana. Posjetioci su prijavljivali postojanje uslova koji su često predstavljali prijetnju po zdravlje, a prijavljivano je i da su stražari zlostavljali osuđena i pritvorena lica. Tokom godine nastavljena su poboljšanja, a u posebnom izvještaju o stanju u zatvorima koji je u martu objavila Kancelarija zaštitnika ljudskih prava i sloboda (ombudsman) konstatovan je značajan pad broja pritužbi za zlostavljanje.

Fizički uslovi: Iako je brojka od 1.068 lica koja su se u septembru nalazila u zavorskim i pritvorskim jedinicama ispod njihovog maksimalnog kapaciteta od 1.100 lica, distribucija osuđenih i pritvorenih lica za posljedicu je imala pretrpanost pojedinih kapaciteta. Od ukupne populacije od 1.068 lica, 720 je osuđenih, a 348 pritvorenih lica. Uslovi za žene isti su kao i uslovi za muškarce. Bilo je 12 osuđenih i 14 žena u istražnom zatvoru. Dva maloljetna lica su bila u zatvoru i jedno u pritvoru. Osuđena i pritvorena lica imala su pristup pijaćoj vodi i redovne obroke.

Mediji su izvještavali o pritužbama osuđenih i pritvorenih lica u vezi sa zlostavljanjem, neodgovarajućim uslovima u zatvoru, neprimjerenim ponašanjem zatvorskog osoblja, pretrpanošću, nedostatkom zdravstvene zaštite, ukidanjem prava na posjete, ograničenjem paketa usluga njege i nedostatkom rekreativnih aktivnosti. Zvaničnici zatvora su odbacili takve navode kao neosnovane.

Tokom prvih devet mjeseci desila su se dva opšta i nekoliko pojedinačnih štrajkova glađu u oba zatvora u zemlji. Od 11. do 22. februara otprilike 600 osuđenih lica je stupilo u štrajk glađu zbog odlaganja donošenja zakona o amnestiji. Od 16. do 27. jula pitanje zakona o amnestiji potaklo je još jedan štrajk glađu u kome je učestvovalo 290 osuđenih lica.

Dva postojeća zatvora u zemlji, u Podgorici i u Bijelom Polju, nijesu imala kapacitete da ponude zaposlenje svim osuđenim licima. Otprilike 348 osuđenih lica moglo je da radi u okviru zatvorskih programa. Samo ona osuđena lica koja su radila imala su pravo na odsustvo.

U prvih devet mjeseci, zatvorske vlasti su izrekle disciplinske mjere za 16 stražara zbog povrede raznih pravila i protokola rada, u odnosu na osam koliko ih je bilo 2012. godine.

Iako osuđena lica imaju zakonsko pravo na bračne posjete, u zatvoru u Bijelom Polju nijesu postojale prostorije za takve posjete. Pritvorena lica nemaju pravo na bračne posjete.

U martu je Kancelarija zaštitnika ljudskih prava i sloboda objavila poseban izvještaj o uslovima u zatvoru i pritvoru u kome se opisuje značajna pretrpanost u većini soba i prostorija za izolaciju u istražnom zatvoru, često sa po dva ili više pritvorenih lica smještenih  u prostorije nedovoljne veličine koje su namijenjene za to da budu samice.  U izvještaju je konstatovano da ne postoje prostorije u istražnom zatvoru koje bi bile primjerene za smještaj osoba sa invaliditetom ili za posebne vjerske obrede za vjernike. Toaleti ne zadovoljavaju standarde. Pojedina pritvorena lica islamske vjeroispovijesti su se žalila da im nadležni organi nijesu obezbjeđivali hranu u skladu sa njihovom vjerom. Zaštitnik je takođe konstatovao da prostorije za zadržavanje u policiji u opštinama na sjeveru zemlje nemaju odgovarajuće grijanje. Nadležni organi  su tvrdili da zatvorenici imaju razuman pristup posjetama, pravo na praktikovanje sopstvene vjere i odgovarajuće režime ishrane.

Tokom prvih 11 mjeseci nije prijavljeno da je ijedna osoba preminula na izdržavanju kazne ili u istražnom zatvoru. Pet zatvorenika i dvije osobe u pritvoru su se povrijedile pod nepoznatim okolnostima. Nepostojanje odgovarajućih kapaciteta za liječenje alkoholičara i zavisnika od narkotika navelo je upravu zatvora u Spužu da mnoge takve pacijente smješta u psihijatrijsku bolnicu u Dobroti, koja je loše opremljena za postupanje sa forenzičkim pacijentima. Novi propisi nalažu da sva osuđena i pritvorena lica moraju biti podvrgnuta testovima na droge.

Administracija: U novembru je ministar pravde potpisao memorandum o saradnji kojim se omogućilo licima osuđenim za lakša djela da se opredijele za društveno koristan rad umjesto služenja zatvorske kazne. Komisija za uslovni otpust, na čijem je čelu ministar pravde, ima ovlašćenje da odobrava uslovni otpust zatvorenicima koji su odslužili dvije trećine kazne, te da prati osuđena lica na uslovnom otpustu. Tokom 2012. godine, komisija je primila 547 zahtjeva, a odobrila 292 uslovna otpusta.  Nije bilo dostupnih informacija o stanju zatvorskih evidencija. Uprava zatvora održavala je ugovore o saradnji sa nekoliko NVO i Kancelarijom zaštitnika.

Pojedinačni zatvori nijesu imali svoje ombudsmane, ali su vlasti dozvoljavale posjetiocima i pritvorenim licima da podnose pritužbe sudskim organima i Kancelariji zaštitnika, generalno bez cenzure, i da traže da vlasti istraže vjerodostojne navode u pogledu nehumanih uslova. Tokom 2012. godine, Kancelarija zaštitnika je primila 46 takvih pritužbi, od kojih se većina odnosila na ponašanje zatvorskog osoblja i uprave. Kutije za pritužbe koje su postavljene na više lokacija u zatvoru omogućavale su zatvorenim i pritvorenim licima da dostavljaju svoje pritužbe.

Kao što je to bio slučaj i ranije, nekoliko porodica osuđenih ili pritvorenih lica je tvrdilo tokom godine da je došlo do ozbiljnog kršenja prava zatvorenika, uprkos postojećim zaštitnim mjerama. Vlasti su često sprovodile istrage vezano za kredibilne optužbe za nehumane uslove, ali su obično istrage realizovane tek nakon medijskih kampanja ili preporuke ombudsmana. Nevladine organizacije i aktivisti koji se bave zaštitom ljudskih prava često su kritikovali rezultate takvih istraga.

Nezavisni monitoring: Vlada je dozvoljavala kontrolne posjete nezavisnih posmatrača iz nevladinih organizacija, uključujući i grupe za zaštitu ljudskih prava i medije, kao i Međunarodni komitet Crvenog krsta i Komitet  Savjeta Evrope za sprječavanje torture (CPT. Tokom godine realizovane su i posjete lokalnih nevladinih organizacija i Evropske komisije. Neke posjete su izvršene uz najavu neposredno pred samu posjetu, a posmatračima je dozvoljeno da razgovaraju sa zatvorenicima bez prisustva stražara.

Predstavnici Kancelarije zaštitnika ljudskih prava i sloboda redovno su vršili obilazak zatvora bez prethodne najave i sastajali se sa pritvorenim i osuđenim licima.

Poboljšanja: Vlasti su nastavile da unapređuju zatvorski sistem tokom godine. U zatvoru u Spužu renovirana su kupatila, prijemno odjeljenje i 11 prostorija za izdržavanje kraćih kazni. Napravljena je i nova jedinica istražnog zatvora sa dvije prostorije za maloljetnike, izgrađena posebna prostorija za osobe sa invaliditetom sa pristupnim i pješačkim stazama, te popravljeno vodosnabdijevanje i elektroinstalacije. Bilo je navoda, međutim, da su zbog radova na rekonstrukciji hemikalije i prašina od građevinskih radova ulazili na određene spratove objekta i, kako je izviješteno, ugrožavali zdravlje pritvorenih lica. Pretrpanost istražnog zatvora u Podgorici značajno je smanjena. U zatvoru u Bijelom Polju, vlasti su renovirale zajedničke prostorije za osuđena lica. Ministarstvo pravde, koje prati uslove u zatvorima i pritvorskim jedinicama, povećalo je broj osoblja. U okviru jednog twinningprojekta koji finansira EU, vlasti su organizovale obuku za upravu zatvora i zatvorske stražare. U izvještaju zaštitnika ljudskih prava konstatovana su određena poboljšanja sistema zatvorskih i pritvorskih jedinica u zemlji, a pogotovo značajno smanjenje navoda o zlostavljanju. U preliminarnim nalazima na osnovu svoje treće posjete zemlji, koja je održana početkom godine, Komitet za sprječavanje torture konstatovao je da je u zemlji ostvaren napredak u odnosu na izvještaj iz 2008. godine.

d. Proizvoljno hapšenje ili pritvaranje

Ustav i zakon zabranjuju proizvoljna hapšenja i pritvaranja i vlasti su uglavnom poštovale te zabrane. Ipak, policija je često pribjegavala pritvoru u pretkrivičnom postupku prilikom istrage krivičnih djela, te je tokom godine  moralo biti izvršeno obeštećenje čitavom nizu lica zbog neopravdanog pritvora.

Uloga policije i bezbjednosnog aparata

Uprave policije, sa približno 5.000 pripadnika, koja uključuje i Graničnu policiju, zadužena je za sprovođenje zakona i održavanje javnog reda i mira i u principu je bila djelotvorna u ostvarenju tog cilja. Na osnovu zakona usvojenog u julu 2012. godine, policija je stavljena pod nadzor Ministarstva unutrašnjih poslova. Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB), prema navodima poseban organ u sklopu Vlade, nadležna je za obavještajni i kontraobavještajni rad. Mnogi vjeruju da je ANB često prekoračivala svoj mandat i djelovala u skladu sa političkim ciljevima najveće partije u vladajućoj koaliciji, Demokratske partije socijalista (DPS).

Zakon donesen 2012. godine predviđa razvoj vojne obavještajne i kontraobavještajne jedinice u okviru Ministarstva odbrane. Ta jedinica je postala u potpunosti operativna tokom godine, čime se omogućava prenos vojnih obavještajnih zadataka sa ANB na Ministarstvo odbrane.

Skupština je nadležna za vršenje demokratskog i građanskog nadzora nad radom vojske, policije i snaga bezbjednosti. NVO Institut Alernativa navela je da je skupštinski Odbor za odbranu i bezbjednost ispunio samo 50% aktivnosti nadzora predviđenih  godišnjim akcionim planom. Prema navodima Instituta Alternativa, najveći problem predstavljalo je kašnjenje odbora u razmatranju godišnjih izvještaja o radu policije i ANB.

I dalje su prisutni problemi sa nekažnjivošću snaga bezbjednosti, uprkos unapređenjima u sprovođenju unutrašnjih istraga. Opozicione partije su tvrdile da su mehanizmi nadzora, uključujući i Savjet za građansku kontrolu rada policije, i dalje nedjelotvorni. Rijetki su slučajevi procesuiranja policije zbog zloupotreba kao što su maltretiranja osoba u policijskom pritvoru i pribavljanje dokaza iznuđivanjem. Za one koji su oglašeni krivima, kazne su bile blage.

Dana 31. maja predstavnici Ministarstva unutrašnjih poslova, Vrhovnog državnog tužilaštva i Građanske alijanse potpisali su sporazum o saradnji u pogledu praćenja prostorija za policijsko zadržavanje. Prema tom sporazumu, nadležni organi dozvoljavaju Građanskoj alijansi obilazak prostorija za policijsko zadržavanje, pregled dokumentacije i održavanje komunikacije sa pritvorenim licima.

Građani i dalje nemaju povjerenja u policiju, ali su predstavnici civilnog društva konstatovali da je imenovanje novog ministra unutrašnjih poslova dovelo do blagih poboljšanja vezano za snošenje odgovornosti u postupanju policije. Posmatrači ljudskih prava su tvrdili da su građani nerado prijavljivali loše postupanje policije zbog straha od odmazde. Tužilaštvo je nadležno za pokretanje krivične istrage po osnovu navoda o zlostavljanju. U većini takvih predmeta, sudovi nijesu dovodili u pitanje nalaz policije da je sila korišćena u razumnoj mjeri. U slučajevima kada su sudovi utvrdili da je policija prekoračila razumnu upotrebu sile, kazne su obično bile blage.

Lične i političke veze često su uticale na sprovođenje zakona. Niske plate doprinijele su postojanju korupcije i neprofesionalnog ponašanja službenika policije. Neke NVO su kritikovale naimenovanje novog direktora policije početkom godine tvrdeći da proces odabira nije bio dovoljno nezavisan i transparentan.

Brajuško Brajušković, bivši pripadnik Specijalne antiterorističke jedinice, 23. avgusta je priznao da je bio član „crnih trojki“, grupa koje su prebijale i zastrašivale protivnike vlasti tokom kraja poslednje decenije prošlog i početka prve decenije ovog vijeka. Brajušković je optužio bivšeg direktora policije (a sadašnjeg savjetnika za bezbjednost predsjednika države) Veselina Veljovića i direktora ZIKS-a Miljana Perovića da su izdavali naloge za takve napade. Njih dvojicu je doveo u vezu i sa napadima na novinare, uključujući i bivšeg glavnog urednika dnevne novine Dan Duška Jovanovića, koji je ubijen hicima iz oružja 2004. godine. Veljović i Perović su opovrgli postojanje takvih specijalnih timova. U septembru je državno tužilaštvo objavilo da nema dovoljno dokaza da se otvori krivična istraga.

Lokalne NVO navodile su korupciju, nedostatak transparentnosti i izloženost tužilaca i pripadnika Ministarstva unutrašnjih poslova uticaju vladajućih političkih partija kao najveće prepreke u borbi protiv organizovanog kriminala.

Postupak lišenja slobode i postupanje u pritvoru

Za lišenje slobode potreban je sudski nalog ili „osnovana sumnja da je osumnjičeni počinio krivično djelo”. Policija je lišenja slobode generalno vršila uz sudski nalog, na osnovu dovoljnih dokaza. Zakon predviđa da policija mora odmah da obavijesti lica lišena slobode o njihovim pravima, a nadležni organi su to pravo u principu poštovali. Nadležni organi imaju na raspolaganju najviše 24 časa da o lišenju slobode obavijeste porodicu, vanbračnog partnera ili nadležnu socijalnu ustanovu i obično su tako i radili. Policija može da zadrži osumnjičena lica do 48 sati prije nego što ih izvede pred sudiju i optuži. Prilikom izvođenja lica pred sud, sudija donosi početnu odluku o zakonitosti pritvora. U praksi se izvođenje pred sud uglavnom vršilo u propisanom vremenskom roku.

Zakon omogućava pritvorenim licima da njihov advokat prisustvuje policijskom ispitivanju i sudskom postupku, ako je potrebno, o trošku države. Zadržana lica su uglavnom imala brz pristup advokatu i članovima porodice. Postoji mjera kaucije. Vlasti su tvrdile da iako je povećan nivo njene upotrebe, kaucija kao mjera se i dalje rijetko koristi jer malo koji građanin može da sakupi potreban novac. Kršenje zatvorskih i pravila pritvora u pretkrivičnom postupku kažnjavaju se boravkom u samici do 30 dana za osuđena lica i do 15 dana za pritvorena lica. Tokom prvih jedanaest mjeseci, mjera boravka u samici osuđenih lica primijenjena je u 215 slučajeva, a pritvorenih lica u 151 slučaju. Zakon zabranjuje pretjerano kašnjenje u podizanju optužnica protiv osumnjičenih lica i u sprovođenju istrage, ali do takvih kašnjenja i dalje dolazi. Nije bilo prijava da su vlasti držali ljude u pritvoru bez prava komunikacije sa spoljnjim svijetom.

Ako okolnosti ukazuju na to da kod lica koja se krivično terete postoji opasnost od bjekstva ili da mogu pokušati da vrše neprimjeren uticaj na sudski postupak, sud može ograničiti njihovo kretanje time što će im zabraniti da napuštaju svoje mjesto prebivališta, da posjećuju određena mjesta ili područja ili da se sastaju sa određenim licima. Takođe im se može uvesti obaveza javljanja nadležnim organima i mogu im se oduzeti putne isprave ili vozačke dozvole.  Sprovođenje tih mjera može se kontrolisati elektronskim nadzorom.

Proizvoljno lišenje slobode: Iako proizvoljno lišenje slobode ne predstavlja uobičajeni problem, policija je i dalje pozivala kako svjedoke tako i osumnjičena lica na „informativne razgovore“, obično bez dužeg zadržavanja. Iako lica pozvana na razgovor imaju pravo da se ne odazovu, to se rijetko dešava.

Podgorički Sud za prekršaje je 3. decembra izrekao novčane kazne za pet aktivista NVO Mreža za afirmaciju nevladinog sektora (MANS) za narušavanje javnog reda i mira 21. juna nakon što su protestovali protiv povećanja poreza prosipanjem crvene farbe ispred zgrade Skupštine. Prije toga,  5. jula, Odjeljenje unutrašnje kontrole rada policije ustanovilo je da je policija nezakonito lišila slobode Vanju Ćalović i predstavnike MANS-a tokom protesta. Jedan policijski službenik, Milan Radusinović, kažnjen je umanjenjem mjesečne plate za 30%. MANS je pokrenuo tužbu protiv vlade za obeštećenje za nezakonito lišenje slobode i držanje u pritvoru. Do kraja godine taj predmet nije okončan.

Pritvor u pretkrivičnom postupku: Sudovi su često izricali mjeru pritvora u krivičnim predmetima. Zakon predviđa da inicijalno trajanje pritvora u pretkrivičnom postupku može biti do 30 dana, ali predviđa i mogućnost određivanja dodatnih pet mjeseci. Iako zakon zabranjuje policiji primjenu sile za pribavljanje dokaza, bilo je nekoliko navoda tokom godine da je policija pribjegavala takvim metodama. Zakon omogućava da okrivljeno lice u pritvoru provede do tri godine prije donošenja presude. Okrivljeno lice ima pravo da se žali na odluku o određivanju pritvora. Nekoliko grupa iz civilnog društva navodilo je da je prosječno trajanje pritvora i dalje predugo. Nadležni organi su tvrdili da pritvorena lica u prosjeku čine 32,5 % ukupne zatvorske populacije, a da u prosjeku pritvor traje dva mjeseca i 20 dana. Uprkos ovom produženom pritvoru u pretkrivičnom postupku, nije bilo pokazatelja o značajnijim slučajevima u kojima bi lice u pritvoru provelo više vremena nego što je predviđena kazna za djelo koje je navodno počinilo.

Iako zakon predviđa pravo na suđenje u razumnom roku, on nije bio djelotvoran, a veliki broj zaostalih neriješenih predmeta u pravosudnom sistemu doprinio je u velikom broju slučajeva dugom trajanju pritvora. Od 2007. do novembra 2013. godine sudovi su primili 268 zahtjeva za ubrzanjem sudskog postupka.  Nije postojao jasan sistem za praćenje dužine trajanja suđenja. U mnogim slučajevima država je morala da plati naknadu štete za kršenje prava na suđenje u razumnom roku. Sudovi su nastavili da smanjuju broj zaostalih predmeta u građanskim i krivičnim stvarima – broj neriješenih zaostalih predmeta smanjen je sa 38.000 predmeta 2011. godine na 10.474 predmeta 2012. godine. I dalje postoji zabrinutost u pogledu pouzdanosti statističkih podataka kao pokazatelja kvalitativnog napretka. Mnoge odluke postupajućih sudova nijesu potvrđene od strane viših sudova i predmeti su vraćeni nižim sudovima na ponovno postupanje, posebno predmeti ratnih zločina, korupcije i organizovanog kriminala. Policija, tužilaštvo i sudovi koristili su različite metode vođenja evidencije, što otežava praćenje predmeta u proceduralne svrhe.

Od janaura 2009. do decembra 2012. godine, Ministarstvo pravde je dobilo 687 zahtjeva za naknadu štete po osnovu proizvoljnog lišenja slobode ili pritvora, a prihvatilo je 274 takva zahtjeva. Na preostalih 413 zahtjeva Ministarstvo je odgovorilo upućivanjem na parnični postupak.

Amnestija: Tokom proteklih pet godina, predsjednik je dobio zahtjeve za pomilovanjem od 1.049 osuđenih lica, a odobrio je 362. NVO su kritikovale predsjednika što je odobrio previše pomilovanja i odbio da javno objavi imena osuđenih lica koja su dobila pomilovanje.

Skupština je 20. avgusta donijela zakon o amnestiji na osnovu koga su oslobođena 432 osuđena lica. Zakonom je zabranjena amnestija lica koja su na izdržavanju kazne za teška ubistva, ratne zločine, silovanje, trgovinu ljudima i narkoticima i pripadništvo i formiranje kriminalnih organizacija. Takođe je predvidio uslovni otpust za pojedince osuđene na kazne zatvora do tri mjeseca koji još nijesu počeli da izdržavaju kaznu.

e. Uskraćivanje pravičnog javnog suđenja

Ustav i zakoni predviđaju nezavisno pravosuđe, ali su neke NVO, međunarodne organizacije i pravni eksperti tvrdili da pritisak izvršne vlasti i politike, kao i korupcija, utiču na tužioce i sudije. Nedovoljno finansiranje i dalje ometa rad i djelotvornost sudstva. Ipak, nastavljen je napredak u reformi pravosuđa jačanjem nezavisnosti, odgovornosti i kapaciteta sudija i tužilaca, unapređenjem kadrovskih i tehničkih resursa, te povećanjem transparentnosti sudskih presuda. Obuku za sudije i tužioce organizovali su Centar za obuku nosilaca pravosudne funkcije, kao nezavisni organ u sastavu Ministarstva pravde, i međunarodna zajednica.

Prilikom predstavljanja Skupštini godišnjeg izvještaja o radu sudstva, predsjednica Vrhovnog suda Vesna Medenica ukazala je na to da su u mnogim slučajevima visokopozicionirani političari vršili pritisak na sudske postupke i odluke javnim komentarisanjem pojedinačnih predmeta.

U julu se prvi put desilo da Vlada nije zadobila većinu u Skupštini neophodnu za usvajanje (i objavljivanje) godišnjih izvještaja o radu državnog tužilaštva i sudstva. Razlog naveden za takvo neusvajanje bili su nedgovarajući podaci u izvještajima.

NVO su kritikovale ovlašćenje Vlade da imenuje i razrješava sudije sudova za prekršaje. Tvrdili su da takvo ovlašćenje predstavlja sukob interesa kada je Vlada jedna od strana u postupku.

Sudski savjet je nadležan za imenovanje, disciplinske postupke i razrješenje većine sudija. NVO Akcija za ljudska prava je tvrdila da Sudski savjet nije uspio da ostvari svoj cilj unapređenja mehanizama za ocjenu rada sudija. Ova NVO je tvrdila da rad Sudskog savjeta nije transparentan, da kriterijumi za imenovanje sudija i dalje nijesu precizno definisani, te da je njihov akcioni plan pokrenuo sumnje u pogledu toga da li je metod za odabir kandidata za sudije objektivan.

Tokom godine, jednom sudiji je privremeno obustavljeno obavljanje sudijske funkcije, a jednom sudiji je izrečena opomena. Vlada nije inicirala disciplinske postupke protiv tužilaca po osnovu nesavjesnog obavljanja tužilačke dužnosti.

Ministar pravde je 10. septembra izjavio da nije izvršeno više od 15.000 sudskih odluka, što predstavlja prijetnju po funkcionisanje sudskog sistema.

Sudski postupci

Suđenja u krivičnim postupcima su u principu javna, ali sjednice mogu biti zatvorene za javnost kada svjedok koga štiti država daje iskaz. Suđenja maloljetnicima uvijek su zatvorena za javnost. Porota se ne koristi, a sudije profesionalci predsjedavaju suđenjem. U krivičnim postupcima nema sudija porotnika niti porote. Okrivljeni imaju pravo da prisustvuju suđenju i da se pravovremeno posavjetuju sa advokatom u pretkrivičnom i sudskom postupku. Advokat se obezbjeđuje o javnom trošku kada je okrivljeni osoba sa invaliditetom, lice zadržano u pritvoru, slabog materijalnog stanja ili kada optužnica povlači potencijalnu kaznu dužu od 10 godina zatvora. Ova prava su generalno poštovana, ali je nedostatak sredstava i dalje dovodio u pitanje pružanje besplatne pravne pomoći.  Ministarstvo pravde je objavilo da su, od kada su otvorene u januaru 2012. godine, kancelarije za besplatnu pravnu pomoć primile 922 zahtjeva za besplatnom pravnom pomoći do kraja decembra  2013. godine, a da je odobreno 696 zahtjeva. Građanska alijansa je pratila 507 sudskih postupaka tokom 2012. godine i izvijestila da u 31% slučajeva advokati zaduženi za pružanje besplatne pravne pomoći nijesu bili pripremljeni za pretres, a da u 43% predmeta advokati nijesu aktivno učestvovali u predmetu. Javnost nije bila dovoljno upoznata sa mogućnositma obezbjeđenja besplatne pravne pomoći.

Građanska alijansa i dalje konstatuje da su sudovi efikasnije rješavali predmete nego ranije. Ipak, i dalje opstaje problem značajnih odlaganja i čestog odsustvovanja sudskih vještaka.

Okrivljena lica uživaju pretpostavku nevinosti. Pritvorena lica se smjesta obavještavaju o osnovama za izricanje pritvora. Takođe se u vrijeme izricanja pritvora obavještavaju da imaju pravo da se brane ćutanjem, da traže branioca i da osobu po svom izboru obavijeste o pritvaranju. Okrivljena lica i njihovi branioci imaju pravo pristupa dokazima u posjedu vlasti koji su relevantni za njihove slučajeve ako to ne ugrožava istragu, nacionalnu bezbjednost ili zaštitu svjedoka.

U skladu sa izmjenama i dopunama krivičnog zakonika usvojenim 13. avgusta, moguće je izreći mjeru kućnog pritvora u slučajevima zatvorske kazne do šest mjeseci.

Sudovi mogu suditi okrivljenima u odsustvu, ali moraju ponoviti suđenje u slučaju naknadnog lišenja slobode osuđenih lica. I odbrana i tužilaštvo imaju pravo žalbe. Prava okrivljenih uglavnom su poštovana, ali su NVO izvijestile o nekoliko slučajeva tokom godine u kojima je navodno povrijeđeno pravo okrivljenog na pravično suđenje.

NVO Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM) objavio je studiju o oduzimanju nezakonito stečene imovine koja je ukazala na nizak kapacitet i efikasnost nacionalnih institucija da procesuiraju imovinu stečenu krivičnim djelima. Prema nalazima te studije, od 45 miliona eura (61 milion dolara) oduzete imovine u predmetima organizovanog kriminala, Uprava za državnu imovinu upravlja na odgovarajući način samo sa 0,2 %.

CEDEM je, uz podršku OEBS-a,  pratio 500 suđenja od septembra 2011. do decembra 2012. godine. Iako je zaključak Konačnog izvještaja o praćenju suđenja da su sudovi unaprijedili transparentnost krivičnih postupaka, CEDEM je takođe ustanovio povredu pretpostavke nevinosti. Izvještaj je ukazao na to da su, u nekim slučajevima, sudije javno komentarisale moguće ishode suđenja koja su vodili, a mediji su ponekad prejudicirali ishode postupaka svojim senzacionalističkim izvještavanjem.

Politički zatvorenici i pritvorenici

Nije bilo izvještaja o političkim zatvorenicima i pritvorenicima.

Građanski sudski postupci i pravni lijekovi

Ustav i zakoni predviđaju nezavisno pravosuđe u parničnim predmetima i građani su imali pristup sudovima kako bi podnosili tužbe radi nadoknade štete zbog povrede ljudskih prava ili da prestane povreda ljudskih prava. Iako su strane pokretale parnice navodeći povredu ljudskih prava i ponekad ih dobijale, postojao je visok stepen nepovjerenja građana u nezavisnost sudstva, uglavnom zbog nepotizma, korupcije i političkog uticaja. NVO su konstatovale da se većina parničnih postupaka koji uključuju povrede ljudskh prava i zlostavljanje odvijala sporo ili je odbačena, dok istrage ili optužnice ponekad nijesu uključivale sva optužena lica.

Postoje i upravni i sudski pravni lijekovi za povredu građanskih prava, ali ni jedni ni drugi ne nude građanima lako dostupnu niti efikasnu zaštitu. Građani mogu upućivati pritužbe na zloupotrebu ovlašćenja od strane policije agenciji sa zakonskim ovlašćenjima, Savjetu za građansku kontrolu rada policije, ali Savjet može samo da daje preporuke za djelovanje direktoru policije ili ministru unutrašnjih poslova. Prema podacima Savjeta, 2011. godine su razmotrili 62 pritužbe na zlupotrebe od strane policije i u 22 slučaja ustanovili da su bile opravdane. Ostale su odbijene kao neopravdane ili na njih nije pozitivno odgovoreno iz raznoraznih razloga. Policija i Ministarstvo pravde nijesu imali podatake o postupanju, ako ga je bilo, po „opravdanim“ pritužbama.

Građani se mogu žaliti na povredu svojih ljudskih prava Ustavnom sudu, ali je ovaj sud na meti široke javne kritike zbog svoje ispolitizovanosti, sporosti i netransparentnosti. Tokom godine nevladine organizacije i pravni stručnjaci su konstatovali da podnošenje žalbi Ustavnom sudu predstavlja nedjelotvoran način zaštite ljudskih prava. Prihvaćeno je malo žalbi. Ustavni sud ne donosi presude, već samo ispituje navodnu povredu prava do koje je došlo u samom predmetu ili postupku. Ukoliko sud utvrdi da je došlo do povrede ljudskih prava, on ukida presudu i upućuje je relevantnom organu ili sudu da ispravi nastalu povredu. Sudije Vrhovnog suda kritikovale su Ustavni sud navodeći da je prekoračio svoja ovlašćenja kada je ukidao odluke Vrhovnog suda u pogledu kršenja ljudskih prava. Ministarstvo pravde je 2012. godine odbacilo inicijativu Vrhovnog suda da Ustavnom sudu ukine pravo razmatranja navoda o kršenju ljudskih prava.

Vlada je uglavnom poštovala odluke domaćih sudova koje se odnose na ljudska prava.

Odluke regionalnog suda za ljudska prava

Nakon iscrpljivanja nacionalnih pravnih lijekova, navodne žrtve – bez obzira na svoje državljanstvo – mogu se žaliti zbog navodne povrede prava Evropskom sudu za ljudska prava (ECHR).  U prvih osam mjeseci tokom godine, sud je ispitao 377 takvih predmeta i ustanovio kršenje ljudskih prava u 27 slučajeva. Većina predmeta odnosila se na razne aspekte pravičnog suđenja, dugo trajanje postupaka, neizvršenje naloga suda i predmete vezane za imovinska prava koji uključuju spor sa državom. Pred ovim sudom trenutno se nalazi oko 849 predmeta u vezi sa državom Crnom Gorom. Nije bilo zvaničnih mehanizama za praćenje implementacije odluka Evropskog suda za ljudska prava niti izvještaja na tu temu iz drugih izvora.

Restitucija

Četiri najveće vjerske zajednice u Crnoj Gori (srpska pravoslavna, crnogorska pravoslavna, islamska i rimokatolička) nastavile su brojna potraživanja povraćaja imovine oduzete tokom komunističkog perioda u bivšoj Jugoslaviji. U odsustvu državnog zakona koji bi se posebno bavio povraćajem nacionalizovane imovine vjerskih zajednica, u ovoj oblasti nije došlo do napretka.

Nastavljeno je odugovlačenje ostalih predmeta koji se odnose na restituciju. Od 2007. godine do decembra 2012. godine, podneseno je 11.319 zahtjeva komisijama za povraćaj imovine, od čega je razmotreno 40 % i uglavnom odbijeno. Tokom prvih devet mjeseci, Vlada je isplatila 1,95 miliona eura (2,63 miliona dolara) na ime povraćaja imovine. Ministarstvo finansija je navelo da zahtjevi za povraćajem imovine koje su komisije uvažile, ali koji još nijesu isplaćeni, iznose 82 miliona eura (111 miliona dolara).

f. Proizvoljno zadiranje u privatnost, porodični život, dom i prepisku

Ustav i zakon zabranjuju takvo miješanje bez sudskog naloga ili ukoliko to nije pravno neophodno i zabranjuju policiji da vrši pretres stana ili da sprovodi tajne operacije ili operacije praćenja bez naloga. Vlasti su generalno poštovale te zabrane što se tiče fizičkog pretresa i pretresa imovine. Bilo je više navoda o nasilnom ponašanju policije tokom pretresa privatnog doma.

Mediji su obimno izvještavali o nalogu ministra unutrašnjih poslova Raška Konjevića izdatom u februaru da se hitno obavi interna inspekcija Specijalne istražne jedinice u okviru Odjeljenja kriminalističke policije, nakon navoda da je ta jedinica nezakonito pratila novinare, opozicionare i NVO duže od dvije godine. Iako su istražitelji izvijestili da nijesu ustanovljene neregularnosti, ministar unutrašnjih poslova je smijenio rukovodioca Specijalne istražne jedinice.

Zakon zahtijeva da Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB) dobije sudsko ovlašćenje za prisluškivanje, ali postoje navodi da su vlasti na neodgovarajući način koristile prisluškivanje i praćenje opozicionih partija, međunarodne zajednice, NVO i drugih grupa bez sudskog ovlašćenja. Mnogi pojedinci, organizacije i strane misije funkcionisali su polazeći od pretpostavke da su možda praćeni. Institut Alternativa je tvrdila da je parlamentarni nadzor nad slučajevima tajnog nadzora koji sprovodi ANB i koji vrši policija tokom krivičnog postupka neodgovarajući i da stvara mogućnosti za zloupotrebu. NVO su tvrdile da su policija i državno tužilaštvo nezakonito pratili elektronske komunikacije građana i da nijesu odgovorili koliko je osoba ili internet adresa praćeno.

Agencija za zaštitu ličnih podataka, kao državna organizacija, konstatovala je da je najčešći oblik kršenja privatnosti predstavljala pretjerana upotreba javnog video nadzora od strane javnih i privatnih institucija i komercijalnih objekata bez pribavljene potrebne dozvole od strane Agencije. Agencija je takođe konstatovala pretjerano korišćenje personalizovanih informacija pohranjenih u javnim evidencijama, posebno onih koje vode zdravstveni sistem i finansijske institucije. Agencija je drugi veliki problem vidjela u objavljivanju od strane medija takvih ličnih podataka kao što su jedinstveni matični broj građana ili objavljivanje informacija o maloljetnicima bez dozvole. U avgustu, a kasnije ponovo u septembru, dnevne novine Vijesti sa nacionalnom pokrivenošću objavile su neodobrene slike pacijenata u hitnoj pomoći u Beranama nakon što je neispravno vodosnabdijevanje izazvalo obolijevanje hiljada stanovnika. Tokom godine dva profesora Prirodno-matematičkog fakulteta u Podgorici, Jovan Mirković i Nevenka Antović, izjavili su žalbu na odluku Osnovnog suda iz decembra 2012. godine da uprava univerziteta nije povrijedila njihova prava na privatnost postavljanjem kamera za video nadzor u učionicama i hodnicima.

Agencija za zaštitu ličnih podataka je 25. februara konstatovala da je specijalni tužilac za organzovani kriminal Đurđina Ivanović prekršila zakon kojim se štite lični podaci kada je javno objavila informacije o zdravstvenom stanju Milke Ljumović, bivše direktorke CKB banke, tokom istrage u slučaju pronevjere u kojoj je Ljumović bila jedan od subjekata.

Osnovni sud u Podgorici je 28. jula, postupajući po građanskoj tužbi koju je podnio MANS, izjavio da sporazum iz 2007. godine između policije i telekomunikacione kompanije M:Tel predstvlja kršenje prava na privatnost. Taj sporazum je davao policiji 24-časovni pristup podacima o razgovorima, telefonskim pozivima, elektronskoj pošti, SMS porukama i geografskoj lokaciji klijenata kompanije. Ministar unutrašnjih poslova Raško Konjević je 5. septembra raskinuo taj sporazum.

Tokom prvih devet mjeseci, dvoje građana je zatražilo dozvolu da izvrše uvid u tajne dosjee koje je od 1945. do 1989. godine vodila bivša služba državne bezbjednosti, prethodnik ANB. ANB je odobrila oba zahtjeva.

Dio 2. Poštovanje građanskih sloboda, uključujući:

a. Slobodu štampe i govora

Ustav i zakon predviđaju slobodu govora i štampe, ali je Vlada nastavila da sporovodi određena ograničenja.

Sloboda govora: Pojedinici mogu javno ili privatno kritikovati vlasti bez odmazde, a nije bilo izvještaja da su vlasti nadzirale političke sastanke ili da su na drugi način nezakonito pokušavale da zabrane ili spriječe kritiku. Zakonom je inkriminisano raspirivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje i netrpeljivosti. Nije bilo novih postupaka po tom osnovu tokom godine.

Sloboda štampe: Iako su nezavisni mediji bili aktivni i uglavnom izražavali vrlo raznolike političke i društvene stavove, bilo je i fizičkih napada i prijetnji upućenih novinarima, a mediji su bili izloženi političkom i ekonomskom pritisku.

Štampani mediji su se sastojali od privatnih novina i Pobjede, novina u državnom vlasništvu sa nacionalnim tiražom.

Pojedini mediji, kao što su Dan, Vijesti i Monitor, pokazali su spremnost da kritikuju Vladu. Istaknutost novinskih članaka i televizijskih programa sa kritičkim odnosom prema vlastima ukazivala je na to da samocenzura na predstavlja veliki probem. Neke NVO i medijski stručnjaci su konstatovali da su novinari često podložni pritisku poslodavca ili političkom pritisku da se drže politike Vlade. Kada se tome dodaju nedostatak obuke, neetičke profesionalne prakse i niske zarade, takvi pritisci su povremeno doprinosili pristrasnom izvještavanju.

Duboka podjela između provladinih i opozicionih medija spriječila je uspostavljanje funkcionalnog i jedinstvenog samoregulatornog mehanizma za novinare.

Nakon što su 2012. godine osnovani medijski savjet za samoregulaciju od strane 19 različitih medija i posebna organizacija grupe malih lokalnih medija iz sjevernog regiona, uglavnom opoziciono orijentisane TV Vijesti i dnevne novine Vijesti su uspostavili sopstvene medijske ombudsmane tokom godine. Smatrali su da je medijski savjet za samoregulaciju previše blisko povezan sa Vladom. Nakon dekriminalizacije klevete, takva tijela su obezbjeđivala jednu od rijetkih kontrola neetičkog novinarstva.

Vlasti su bile neuspješne u naporima da prodaju Vladin udio od 86% akcija u izdavaču dnevnog lista Pobjeda, kako se to zahtijeva zakonom. Vlada je subvencionirala dug ove novine, za šta su njeni konkurenti u privatnom vlasništvu tvrdili da predstavlja narušavanje načela slobodnog tržišta.

Opozicioni političari su nastavili da kritikuju izvještavanje Pobjede, za koje su tvrdili da favorizuje Vladu i da se koristi za diskreditovanje oponenata Vlade, uključujući i opozicione političare, neke vlasnike privatnih medija i neke NVO. Privatni mediji su tvrdili da državna preduzeća otvoreno favorizuju državni dnevni list Pobjedu prilikom reklamiranja, iako te novine imaju manji tiraž i manji uticaj nego njeni konkurenti u privatnom vlasništvu. NVO Centar za građansko obrazovanje je 20. februara izvijestio da je tokom 2012. godine Pobjeda dobila 93.000 eura (130.000 dolara) od državnih institucija na ime reklame, u odnosu na ukupno 21.000 eura (28.000 dolara) koliko je Vlada potrošila na reklamiranje u tri druga dnevna lista u privatnom vlasništvu, Vijesti, Dan i Dnevne novine. Taj NVO je zaključio da nijesu postojali jasni kriterijumi na osnovu kojih su Vladine institucije birale medije u kojma će reklamirati svoje djelovanje, budući da se ne čini da je trenutni izbor rukovođen nezavisnim mjerilima, kao što su povjerenje javnosti,  popularnost ili cjenovna politika medijskih kuća.

Vladini protivnici su nastavili da kritikuju funkcionisanje javnog radio i TV emitera u zemlji, Radio-televizije Crne Gore (RTCG). Tvrdili su da je, uprkos određenom poboljšanju,  RTCG i dalje pod kontrolom vladajućih političkih struktura i da javni emiter otvoreno favorizuje Vladu u svojoj programskoj politici i izvještavanju.

Nasilje i uznemiravanje: Predstavnici medija, posebno  novinari nezavisnog dnevnog lista Vijesti, i dalje su meta prijetnji i fizičkih odmazdi. Dana 11. avgusta eksplozivna naprava je postavljena u Beranama ispred kuće Tufika  Softića, istraživačkog novinara Vijesti i Monitora. Bomba je eksplodirala dok su novinar i njegova porodica bili svega nekoliko metara udaljeni, ali niko nije povrijeđen. To je bio drugi napad na Softića, nakon incidenta iz 2007. godine u kome je brutalno prebijen ispred sopstvene kuće. Nadležni organi nijesu uhvatili počinioce ni jednog od ova dva napada. Mnoge lokalne i međnarodne organizacije i pojedinci snažno su osudili najnoviji incident.

Izvještač Vijesti Mićo Babović i foto-reporter  Luka Zeković podnijeli su krivičnu prijavu tužilaštvu u kojoj navode da im je 3. septembra  Vladimir “Beba” Popović, čelnik NVO Institut za javnu politiku, silom oduzeo aparat i diktafon, izbrisao fotografije i psovao ih kad su ga fotografisali ispred prostorija njegovog NVO. Popović je odbacio navode da je napao novinare i optužio ih je da su ugrožavali njegovu privatnost. Medijska organizacija za Jugoistočnu Evropu sa sjedištem u Beču, saradnička organizacija Međunarodnog instituta za medije, izdala je saopštenje u kome se konstatuje da Popović, kao javna ličnost, „mora prihvatiti činjenicu da su njegove aktivnosti interesantne za novinare i foto- reportere i da novine treba da imaju pravo da ga fotografišu na javnom mjestu”. Do isteka godine ni tužilaštvo ni policija nijesu podnijeli krivične prijave protiv Popovića.

Imovina Vijesti i dalje je na meti napada. Dana 20. oktobra grupa nasilnih demonstranata protiv prve LGBT parade ponosa u Podgorici bacala je kamenice na kancelarije ovog dnevnog lista, a 8. novembra tri maskirana napadača kamenovala su ulaz u prostorije ovog dnevnog lista. Do isteka godine nadležni organi nijesu priveli počinioce ni jednog od ova dva napada. Dana 26. decembra neidentifikovani napadač  je postavio snažnu eksplozivnu naparavu ispred glavne zgrade Vijesti ispod urednikove kancelarije. Bomba je oštetila fasadu zgrade, ali nije povrijeđen niko od otprilike 15 zaposlenih koji su se unutra nalazili.

Tokom godine su nastavljeni parnični procesi u vezi sa nizom ranijih napada na Vijesti i njihove zaposlene. Tokom suđenja Milanu Grguroviću za prijetnje reporterki Vijesti Oliveri Lakić 2011. godine, sud je utvrdio da je Grgurović lažno priznao izvršenje tog krivičnog djela. Osnovni sud u Podgorici je 20. septembra osudio Grgurovića na godinu zatvora zbog lažnog priznanja. Nadležni organi su zatim optužili Milenka Rabrenovića, tjelohranitelja bivšeg direktora policije, za taj napad. Na kraju godine to suđenje je još bilo u toku. Prijetnje upućene reporterki 2011. godine prethodile su fizičkom napadu na nju u martu 2012. godine. Ivan Bušković je 2012. godine osuđen na devet mjeseci zatvora za izvršenje tog napada, dok je Slavko Musić osuđen na četiri mjeseca zatvora zbog prijetnji Lakić. Oba incidenta su uslijedila nakon tekstova u kojima je Lakić tvrdila da je fabrika duvana Tara u Mojkovcu proizvodila cigarete sa lažnim brendovima.

Dana 17. januara, Osnovni sud u Pljevljima kaznio je bivšeg policijskog službenika Slavka Rončevića novčanom kaznom od 800 eura (1.100 dolara) zbog prijetnji novinaru Vijesti Goranu Malidžanu na predizbornom skupu održanom u Pljevljima u oktobru 2012. godine.

Izdavač Vijesti, Daily Press, nastavio je da se žali na odluku podgoričkog Osnovnog suda iz jula 2012. godine kojom je odbio njihovu tužbu protiv Vlade što nije spriječila napad na imovinu te kompanije u 2011. godini. Delegacija EU u Crnoj Gori je u svom saopštenju za medije od 11. novembra konstatovala da istrage napada na Vijesti nijesu dovele do krivičnog gonjenja niti presuda i pozvala je nadležne organe da ih temeljno istraže i procesuiraju počinioce.

Propisi o kleveti/nacionalna bezbjednost: Iako je kleveta dekriminalizovana 2011. godine, mediji se i dalje suočavaju sa optužbama za klevetu u parničnim postupcima. Podgorički Osnovni sud je 19. jula kaznio Vijesti5.000 eura (6.800 dolara) za štetu nanijetu ugledu sestre predsjednika Vlade, Mila Đukanovića, advokata Ane Kolarević. Kazna je izrečena kao rezultat parničnog postupka koji je Kolarević pokrenula u novembru 2012. godine protiv nezavisnih novina Vijesti, Dan i Monitor zbog članaka u kojima se navodi da je primila mito tokom kupovine crnogorskog Telekoma od strane Mađar Telekoma. Vijesti su uložile žalbu. Osnovni sud u Podgorici je odbacio navode protiv lista Dan 17. oktobra i protiv nedjejnika Monitor 18. oktobra.

Internet slobode

Vlada nije ograničavala pristup internetu, ali su NVO-i iznosili navode da policija nezakonito prikuplja podatke vezano za korišćenje mobilnih telefona i interneta od strane građana. Prema najnovijim podacima Vladinog zavoda za statistiku iz novembra, 56 % domaćinstava je imalo pristup internetu.

Iako nije poznato da li su organi koristili taj pristup kako bi pratili elektronsku poštu, internet sajtove ili chat rooms, neki NVO-i su iznosili optužbe da je takvih incidenata bilo. Nije bilo dokaza da je Vlada prikupljala ili odavala lične podatke o osobama zbog njihovog mirnog izražavanja političkih, vjerskih ili ideoloških stavova ili uvjerenja.

Akademske slobode i kulturna dešavanja

Nije bilo ograničavanja akademskih sloboda ili kulturnih dešavanja od strane vlasti.

b. Sloboda mirnog okupljanja i udruživanja

Ustav i zakon predviđaju slobodu okupljanja i udruživanja, a vlasti su uglavnom u praksi poštovale ta prava. Širok spektar društvenih, kulturnih i političkih organizacija funkcionisao je bez ometanja, ali su vlasti u nekoliko slučajeva uskratile nezadovoljnim radnicima i pristalicama opozicije pravo na okupljanje i izražavanje nezadovoljstva.

Soboda okupljanja

Da bi se održao javni skup bilo koje vrste, organizatori o tome moraju da obavijeste Ministarstvo unutrašnjih poslova kako bi se obezbijedilo mjesto održavanja. Prema  navodima jednog NVO-a, policija je odbila 59 zahtjeva za izdavanje dozvole za okupljanje tokom 2012. godine, od kojih su većinu organizovali nezadovoljni radnici i pristalice opozicije. Policija je tvrdila da bi ta okupljanja narušavala javni red i mir i otežavala saobraćaj. U nekim slučajevima vlasti su ponudile demonstrantima druge lokacije za proteste. U nekoliko slučajeva kada su protesti održani bez odobrenja ili kada demonstranti nijesu poštovali naređenje policije da se raziđu, policija je zadržavala demonstrante na ispitivanju i protiv njih pokrenula prekršajne postupke. NVO Građanska alijansa je 2011. godine podnijela inicijativu Ustavnom sudu za ocjenu ustavnosti dijelova zakona koji se odnose na javna okupljanja uz tvrdnju da se određenim odredbama, koje dozvoljavaju državnim organima da zabrane mirna okupljanja, krši Ustav. Sud nije odgovorio na ovu inicijativu do kraja godine.

Mirni protesti protiv rezultata predsjedničkih izbora održani su 20. aprila ispred predsjedničke zgrade. Prema procjenama policije, otprilike 5.000 ljudi se okupilo da izraze svoje nezadovoljstvo izbornim rezultatima.

Policije je 2. septembra uhapsila nekoliko pojedinaca iz Beransela, iz okoline Berana, koji su protestvovali protiv izgradnje deponije na Vasovim Vodama, nekoliko kilometara van Berana. Nadležni organi su protiv 21 osobe pokrenuli prekršajne postupke za ometanje javnog reda i mira.

Dana 27. septembra između 80 i 100 osoba, uglavnom mladića adolescentskog uzrasta, okupilo se u centru Podgorice da protestvuju protiv LGBT parade ponosa zakazane za 20. oktobar u Podgorici i da proslave otkazivanje održavanja parade u Beogradu. Iako je policija dobila obavještenje o okupljanju svega nekoliko sati prije događaja, dozvolili su im da se okupe uprkos tome što nijesu imali zvanično odobrenje. Policija je dozvolila LGBT grupama da održe dvije parade tokom godine i obezbijedila im je zaštitu.

c. Sloboda vjeroispovijesti

Pogledati Izvještaj Stejt departmenta o međunarodnim vjerskim slobodama na www.state.gov/j/drl/irf/rpt.

d. Sloboda kretanja, interno raseljena lica, zaštita izbjeglica i apatridi

Ustav i zakoni predviđaju slobodu kretanja u zemlji, putovanja u inostranstvo, emigraciju i repatrijaciju, a vlasti su u praksi uglavnom poštovale ova prava.

Vlasti su, uglavnom, sarađivale sa Kancelarijom visokog komesarijata UN za izbjeglice (UNHCR) i drugim humanitarnim organizacijama u pružanju zaštite i pomoći interno raseljenim licima, izbjeglicama, izbjeglicama u povratku, tražiocima azila, apatridima i drugim relevantnim licima.

Interno raseljena lica

Prema zvaničnim podacima Vlade, populacija raseljenih lica je na dan 30. novembra obuhvatala 1.539 osoba iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine koje su prebjegle u periodu od 1991. do 1995. godine, koje Vlada kategoriše kao „raseljena lica“, te 7.342 osobe sa Kosova koje su prebjegle 1999. godine, a koje se smatraju interno raseljenim licima. Po mišljenju UNHCR-a, tretman raseljenih i interno raseljenih lica nije ravnopravan. Zakon o državljanstvu prepoznaje raseljena lica kao lica sa zakonitim stalnim nastanjenjem, a sa tim statusom mogli bi da steknu državljanstvo ukoliko zadovolje zahtjev po osnovu dužine prebivališta u zemlji ili putem braka sa državljaninom. U zakonu su iz opisa lica koja zadovoljavaju uslove za stalno nastanjenje izostavljena interno raseljena lica, koja uključuju etničke Crnogorce, Srbe, Rome, Aškalije, Egipćane, Muslimane, Bošnjake i Albance.

Vlada je ostvarila ograničen napredak u rješavanju zakonskog statusa hiljada raseljenih i interno raseljenih lica. Teškoće u pristupu neophodnoj dokumentaciji i plaćanju naknada potrebnih za pribavljanje dokumenata za prijavu za sticanje statusa stalnog nastanjenja i dalje predstavljaju prepreku njihovim naporima da se registruju. Rok za podnošenje prijava za sticanje statusa stranaca sa stalnim nastanjenjem istekao je krajem 2012.godine, a Skupština taj rok nije produžila do juna, čime se stvorio diskontinuitet koji je usporio proces za značajan broj raseljenih i interno raseljenih lica koja ranije nijesu podnijela prijave, pa su bila ostavljena u tom procjepu. Produženjem roka ponovo je otvoren period za dostavljanje prijava do 31. decembra 2013. godine. Vlasti će one koji nijesu u stanju da dostave prijave smatrati da nezakonito borave u zemlji.

Raseljena i interno raseljena lica i dalje se suočavaju sa preprekama prilikom pokušaja da riješe svoj status. Mnogi nemaju dovoljno sredstava potrebnih za pribavljanje dokumentacije u zemlji ili za putovanje u zemlju rođenja da ih pribave. Neki nikada nijesu ni upisani u matične knjige rođenih ili državljana. U septembru je, nakon prekida od osam mjeseci, Hrvatska ponovo pokrenula postupak po kome hrvatski državljani sa statusom raseljenih lica mogu da pribave pasoše u njihovim diplomatskim predstavništvima u Crnoj Gori. Tokom godine ambasada Bosne i Hercegovine izdavala je pasoše svima koji se kvalifikuju kao bosanski državljani koji imaju status rasljenih lica u Crnoj Gori.

Tokom godine Vlada i UNHCR  su organizovali informativne sastanke sa raseljenim i interno raseljenim licima u svim opštinama kako bi ih podstakli  da se prijave za status stranaca sa stalnim nastanjenjem i da ih upoznaju sa mogućnostima za stanovanje koje se nude takvim licima. Prema navodima UNHCR i nevladinih organizacija koje su radile sa raseljenim i interno raseljenim licima, mnogi od njih nijesu vjerovali da bi mogli da se integrišu u crnogorsko društvo nakon sticanja zakonskog statusa lica sa privremenim ili stalnim nastanjenjem.

Do 30. novembra je, prema navodima Ministarstva unutrašnjih poslova, prijave podnijelo približno 10.068 osoba ili oko 61 % raseljenih i interno raseljenih lica. Među njima, za 7.641 je odobren status stranca, a 1.100 je steklo crnogorsko državljanstvo. Samo je 16 % raseljenih i interno raseljenih lica iz kampa Konik u predgrađu Podgorice steklo status stranaca sa stalnim nastanjenjem.

Krajem novembra oko9.000 osoba ostalo je u zemlji sa statusom raseljenog ili interno raseljenog lica. Od oktobra 2012. godine, vlasti su u postupku odobravanja državljanstva za oko 1.650 izbjeglica crnogorskog porijekla iz Albanije koji su ušli u zemlju po osnovu sporazuma iz 1991. godine između Jugoslavije i Albanije. Prema procjenama UNHCR-a, u maju je oko 700 izbjeglica iz Albanije steklo pravo na podnošenje zahtjeva za prijem u državljanstvo budući da su proveli duže od godinu u zemlji sa statusom stranaca sa stalnim mjestom boravka.

Status raseljenih lica ostao je privremen, a prava su im ograničena, čime se povećava njihova ekonomska i društvena ranjivost, budući da njihov status nije u skladu sa standardima koje predviđa Konvencija o statusu izbjeglica iz 1951. godine.  Kako bi se osigurala radna i socijalna prava raseljenih i interno raseljenih lica, Vvlada je produžila rok važenja uredbe o pravima na zaposlenje raseljenih i interno raseljenih lica do juna 2014. godine. Produženjem roka se obezbjeđuju prava za one koji još nisu podnijeli zahtjeve za sticanje statusa stranaca sa privremenim ili stalnim mjestom boravka.

Nastavljeno je usaglašavanje propisa sa Zakonom o strancima. Tokom godine Skupština je donijela zakone kojima se raseljenim licima, strancima i azilantima daju prava na socijalno pomoć i omogućava strancima sa stalnim mjestom boravka da rade kao nastavnici u prosvjetnom sistemu u Crnoj Gori.

Veliki broj interno raseljenih lica je nastavio da živi u uslovima koji ne zadovoljavaju osnovne standarde, da se muči sa plaćanjem stanarine u privatnom smještaju ili plaši izbacivanja iz nelegalno zaposjednutih prostora poznatih kao neformalni kolektivni kampovi. Čak 1.800 Roma sa Kosova ostalo je u naselju u Beranama i u dva kampa u Podgorici, dok je otprilike 250 kosovskih Srba ostalo da živi u kolektivnom smještaju u Beranama koji ne zadovoljava osnovne standarde. U okviru napora da se poboljša stanje u kampu Konik u Podgorici, Vlada je obezbijedila i postavila 156 kontejnerskih  objekata za stanovanje. Tokom januara i februara, Romi su protestovali zbog kašnjenja priključenja tih kontejnerskih jedinica na elektronaponsku mrežu. Međunarodni donatori su nastavili da obezbjeđuju pomoć za stanovnike kampa.

Zajedno sa Hrvatskom, Srbijom i Bosnom i Hercegovinom, Crna Gora je članica Regionalnog programa za stanovanje, koji podržavaju međunarodni donatori, od koga se očekuje da će obezbijediti trajna i održiva rješenja za raseljena i interno raseljena lica. Skupština donatora odobrila je izgradnju 62 stana u Nikšiću. Vlada je dostavila i projekte „drugog talasa“ koji su uslovno odobreni: izgradnja 120 subvencionisanih stanova za stanovnike kampa Konik 1 i izgradnju doma starih u Pljevljima za smještaj 68 osoba.

Ograničen pristup zaposlenju podstakao je mnoga raseljena lica da se počnu baviti djelatnostima na sivom tržištu. Romi, Aškalije i Egipćani sa Kosova, i sve starija populacija kosovskih Srba u Beranama, bili su posebno pogođeni i ostali najmarginalizovaniji i najugroženiji segment populacije raseljenih lica/izbjeglica. Prema podacima vladine Uprave za zbrinjavanje izbjeglica, tokom 2012. godine 526 raseljenih lica je registrovano kao nezaposleno, 90 među njima su Romi i Aškalije bez kvalifikacija. Skoro 2.000 osoba sa statusom raseljenih i interno raseljenih lica ostali su u privatizovanim objektima jedva primjerenim za stanovanje.

Pribavljanje potrebne dokumentacije za dobijanje stalnog statusa predstavljalo je posebnu teškoću za Rome, Aškalije i Egipćane, bilo da su rođeni na teritoriji sadašnje Crne Gore ili negdje drugo. Mnogi od njih nijesu posjedovali izvode iz matične knjige rođenih, koji su im bili neophodni da se prijave za privremeni boravak, bilo zato što njihova rođenje nije nikada registrovano ili zato što je njihova dokumentacija uništena tokom sukoba u regionu. Vlada tek treba da usvoji izmjene i dopune zakona kojima bi se definisao postupak upisa u matične knjige djece Roma, Aškalija i Egipćana čiji roditelji su to propustili da urade po njihovom rođenju.

Početkom godine, uz pomoć regionalnog romskog projekta OEBS-ove Kancelarije za demokratske institucije i ljudska prava (ODIHR), nadležni organi su organizovali dva autobuska putovanja za Kosovo i Srbiju kako bi se olakšalo pribavljanje dokumentacije za ranjive osobe, uključujući i one kojima su pasoši izgubljeni u požaru koji se desio u kampu Konik 2012. godine. Učestvovalo je 68 osoba. Kosovsko Ministarstvo unutrašnjih poslova navelo je da će razmotriti mogućnost slanja tehničkog mobilnog tima u Crnu Goru kako bi se olakšalo izdavanje kosovskih identifikacionih dokumenata izbjeglicama koje ovdje borave.

Iako zakon predviđa za „strance sa stalnim boravkom“ ista prava kao i za državljane, sa izuzetkom prava glasa, oni nijesu mogli da ostvare pravo na posjedovanje nepokretnosti, a pristup zaposlenju i obrazovanju im je bio ograničen zbog teškoća u pribavljanju dokumentacije. Status „stranca sa privremenim boravkom“, koji je dostupan onima koji ne mogu da pribave neophodna identifikaciona dokumenta za ostvarenje statusa stranaca sa stalnim boravkom, ne podrazumijeva  pristup zaposlenju niti zdravstvenoj zaštiti.

Vlada je nastavila da podstiče raseljena lica da se vrate u zemlje porijekla, ali je repatrijacija svedena na minimum usljed želje mnogih raseljenih lica da ostanu zbog straha od odmazde u zemlji porijekla i nedostatka sredstava. Od januara do juna, 103 romske porodice su izrazile spremnost da se vrate u svoja mjesta porijekla, od čega je povratak odobren za 46 porodica.

Zaštita izbjeglica

Pristup azilu: Nacionalno zakonodavstvo omogućava davanje azila ili izbjegličkog statusa i Vlada je uspostavila sistem za pružanje zaštite izbjeglicama u kome u principu nema diskriminacije. Put do državljanstva je stajao na raspolaganju samo izbjeglicama koje imaju status raseljenih lica.

Broj zahtjeva za azilom značajno se povećao, sa devet koliko ih je bilo 2010. godine na 3.262 tokom prvih 11 mjeseci ove godine. Izgleda da se zahtjevi podnose uglavnom pro forma, čime se mnogim izbjeglicama pruža mogućnost da organizuju dalje putovanje ka ostalim dijelovima Evrope. Kancelarija za azil je navela da je većina izbjeglica napustila zemlju i otišla dalje za Srednju i Zapadnu Evropu prije nego što su mogli da razmotre njihov status. Tokom prvih osam mjeseci, vlasti su odobrile jedan zahtjev za azil, isto koliko i 2012. godine. Vlasti su smještali azilante u nekoliko privatnih stambenih zgrada širom Podgorice u kojima su praćenje ili nadzor bili neodgovarajući. Ministarstvo unutrašnjih poslova je 3. decembra otvorilo prvi Centar za tražioce azila, sufinansiran od strane Ministarstva i EU uz podršku Međunarodne organizacije za migracije. U centru može da se smjesti 46 osoba i njegovo otvaranje predstavlja važan korak u pomaganju smještanja migranata u zemlji. Azilanti po čijim zahtjevima još nije riješeno, bez obzira na zemlju porijekla, mogli su da ostanu u zemlji dok Ministarstvo unutrašnjih poslova ne odluči po njihovom zahtjevu. Kapacitet Vlade da rješava sve veći broj zahtjeva za azilom i dalje je problematičan. Prije jula, većina azilanata bili su neoženjeni muškarci u svojim dvadesetim ili tridesetim godinama. Nakon toga je počeo da pristiže sve veći broj žena tražilaca azila, porodica sa maloljetnom djecom, samohranih majki i trudnica. Osim toga, došlo je do promjene što se tiče zemlje porijekla tražilaca azila, sa Pakistanom koji je zamijenio sjevernu i istočnu Afriku kao najuobičajeniji region porijekla. Prihvatilište u predgrađu Podgorice ostalo je nezavršeno, a njegovo otvaranje je mnogo puta odlagano.

Pristup osnovnim uslugama: Uslovi za izbjeglice su varirali. Oni koji u zemlji imaju rođake ili imovinu mogli su da nađu smještaj i, u nekim slučajevima, da se spoje sa članovima porodice. Na osnovu zajedničkog istraživanja koje su 2011. godine sproveli Vlada, OEBS i UNHCR, većina ranjivih i raseljenih lica živjela je u porodičnom smještaju, dok su ostali živjeli u naseljima sa uslovima za stanovanje ispod standarda, koji su osmišljeni kao privremeni smještaj.

Kancelariji za azil Ministarstva unutrašnjih poslova na raspolaganju je bio samo jedan prevodilac (za arapski i francuski jezik, koga finansira UNHCR), dok druge Vladine institucije nijesu imale tumače za komunikaciju sa tražiocima azila koji nijesu poznavali lokalne jezike.

Privremena zaštita: Od stupanja na snagu Zakona o azilu 2007. godine, nadležni organi su odobrili azil u slučaju dva tražioca azila i obezbijedili dodatnu zaštitu za pet osoba.

Apatridi

Državljanstvo se izvodi iz državljanstva jednog od roditelja. Po navodima UNHCR-a, nije bilo zakonskih apatrida u zemlji, ali je bilo nekoliko hiljada lica koja su de facto apatridi. Najčešći problem sa kojim su se suočavali de facto apatridi, posebno Romi, Aškalije i Egipćani rođeni na teritoriji Crne Gore ili na Kosovu, jeste nepostojanje ličnih dokumenata, konkretno izvoda iz matične knjige rođenih i drugih matičnih knjiga.

U oktobru 2011. godine nadležni organi su objavili podatke o državljanstvu sa popisa 2011. godine kojim je utvrđeno postojanje 4.312 osoba koje su tvrdile da nemaju državljanstvo. Ta brojka uključuje i 841 lice koje je u Crnu Goru došlo tokom ratova na Balkanu (pretpostavlja se izbjeglice), ali i 3.471 lice koje potiče iz Crne Gore. Od tih 4.312 osoba, 38 %su se izjasnili kao Romi ili Egićani, a ostali su se izjasnili kao Srbi (23 %), Crnogorci (20 %) ili Albanci (3%).

Tokom godine UNHCR je održao nekoliko sastanaka sa Ministarstvom unutrašnjih poslova, Zavodom za statistiku Crne Gore  (MONSTAT), Kancelarijom zaštitnika ljudskih prava i sloboda i Agencijom za zaštitu ličnih podataka kako bi se stvorio mehanizam za identifikaciju osoba koje su se na popisu 2011. godine izjasnile kao apatridi da se potvrdi njihov status državljanstva i da im se obezbijedi besplatna pravna pomoć. MONSTAT je, međutim, tvrdio da bi svaka takva aktivnost predstavljala kršenje zaštite podataka, te je UNHCR konstatovao nedostatak volje među zainteresovanim stranama da se rješava taj problem. Kao rezultat toga, Vlada još nije definisala proceduru za sistematsko identifikovanje, dokumentovanje i registrovanje apatrida ili lica izloženih riziku od apatridije.

Dio 3. Poštovanje političkih prava: pravo građana da promijene vlast

Ustav i zakon predviđaju pravo građana da mirnim putem promijene vlast i građani su u praksi koristili to pravo na periodičnim izborima održanim na osnovu opšteg prava glasa.

Izbori i političko učešće

Nedavni izbori: Državni predsjednički izbori održani su 7. aprila. Rezultat je bio tijesan, a oba kandidata su proglasila pobjedu tokom izborne noći. Odluka Državne izborne komisija da odmah ne objavi preliminarne rezultate izazvala je javnu nesigurnost i među građanima pokrenula sumnje u pogledu integriteta procesa. Poraženi predsjednički kandidat Miodrag Lekić tvrdio je da mu je izbornim malverzacijama oduzeta pobjeda i nije prihvatio izborni rezultat. Žalio se Ustavnom sudu, koji je odbio njegovu tužbu i potvrdio sve odluke Državne izborne komisije.

Ograničena OEBS/ODHIR posmatračka misija ocijenila je da su predsjednički kandidati mogli slobodno da vode predizborne kampanje i da su organi za sprovođenje kampanje proces sprovodili profesionalno. Konstatovali su, međutim, potrebu da se rješava zloupotreba državnih resursa i brisanje linije razdvajanja između države i partije.

U februaru su dnevne novine Dan objavile opsežne transkripte audio zapisa na kojima su snimljeni visokorangirani zvaničnici najveće partije u vladajućoj koaliciji, DPS-a, prije parlamentarnih izbora u oktobru 2012. Godine, kako razmatraju planove da koriste sredstva države da zapošljavaju mlade pristalice svoje partije. Skupština je oformila posebni anketni odbor da ispita detalje navodne zloupotrebe državnih sredstava i zloupotrebu položaja. Skupštinski anketni odbor nije uspio da postigne dogovor u o konkretnim zaključcima, te je samo usvojio tehnički izvještaj o takozvanoj aferi „Snimak”.

Učešće žena i manjina: Žene su i dalje nedovoljno zastupljene na liderskim pozicijama u vlasti. Na funkcijima predsjednika Vrhovnog suda i specijalnog državnog tužioca za organizovani kriminal su žene. Nakon izbora u oktobru 2012. godine, u Skupštini je 14 poslanica (17,2%) i tri žene na funkcijama ministara. Nije bilo žena u tri od 14 stalnih skupštinskih odbora. Od 21 opštine u zemlji, u jednoj je na mjestu gradonačelnika žena. Jedna od deset parlamentarnih partija kao partijskog lidera ima ženu. Zakonom je propisana obaveza da najmanje 30 odsto kandidata na svakoj partijskoj listi budu žene, te su žene činile 31%  ukupnog broja kandidata na oktobarskim izborima iz 2012. godine. Propisima se ne predviđa da zastupljenost žena na izbornim listama bude takva da se postigne sličan procenat među izabranim kandidatima.

Gotovo jednu trećinu (30,7 %) poslanika u Skupštini čine pripadnici manjina. U Vladi sa 16 ministara, tri su pripadnici manjina. Sve manjinske grupe, izuzev Roma, Aškalija i Egipćana, bile su zastupljene u Skupštini, što je posljedica izmjena i dopuna zakona iz 2011. godine kojima se predviđa pravo zastupljenosti svake etničke manjinske grupe koja osvoji manje od 3 % glasova ili čini manje od 15% stanovništva (tim reformama je istovremeno ukinuto postojanje mjesta ranije rezervisanih za Albance). Lideri romske zajednice su tvrdili da su minimalni uslovi za zastupljenost neke političke partije u Skupštini od 0,70 % previsoki da bi omogućili ovoj zajednici, koja je 2011. godine činila 1,01% stanovništva, uključujući i značajan broj njih koji nijesu državljani, da bude zastupljena u Skupštini.

Dio 4. Korupcija i nedostatak transparentnosti vlade

Zakon predviđa krivične sankcije za korupciju zvaničnika, ali vlasti nijesu djelotvorno sprovodile te odredbe, te korupcija i dalje predstavlja ozbiljan problem, kako je naznačeno u indeksu percepcije javne korupcije za 2013. godinu koji radi Transparency International. Bilo je dokaza da su se pojedini zvaničnici vlade nekažnjeno upuštali u koruptivne radnje. Javnost smatra korupciju za uobičajenu pojavu u vladi i u drugim dijelovima javnog sektora.

Korupcija: Tokom prvih šest mjeseci, građani su nadležnim organima prijavili 96 slučajeva navodne korupcije, od kojih se većina odnosi na javnu upravu. Tokom istog perioda sudovi su osudili 49 od 100 osoba optuženih za koruptivna djela. Tokom godine posmatrači poštovanja ljudskih prava tvrdili su da se vlada miješala u pravne postupke koji uključuju zloupotrebu položaja i državnih resursa od strane službenih lica, kao i zloupotrebu službenog položaja za zapošljavanje partijskih pristalica.

Vlada je javno saopštila svoju posvećenost borbi protiv zvanične korupcije, ali tokom prvih 11 mjeseci nije pokrenula nijedan postupak protiv viših zvaničnika. Agencije zadužene za borbu protiv korupcije su konstatovale da je saradnja i razmjena informacija među njima neodgovarajuća.

Nevladine i organizacije koje se bave praćenjem korupcije vjeruju da su javni tenderi, uglavnom u oblasti građevinarstva, trgovine, poljoprivrede i informacionih tehnologija, često namješteni kako bi odgovarali kompanijama sa političkim uticajem, te da predstavljaju jedan od glavnih izvora korupcije. Tokom 2012. Godine Vladine institucije su potpisale 147 ugovora o nabavkama bez javnih tendera. Institucionalni kapacitet za praćenje tendera bio je ograničen. Zakon koji je stupio na snagu u januaru 2012. godine zahtijeva da se svaki tender koji glasi na više od 500.000 eura (680.000 dolara) prijavljuje Komisiji za praćenje postupaka javnih nabavki. Tokom 2012. godine, komisija je razmotrila 649 prigovora, od kojih su se 49 odnosila na tendere čija vrijednost prelazi 500.000 eura. Komisija je u potpunosti ili djelimično poništila 213 takvih tendera.

Institut  „Alternativa“ je tvrdio da vlasti nijesu  na odgovarajući način sprovodile novi zakon koji ima za cilj da suzbije politički uticaj i nepotizam u javnoj upravi. Ovaj NVO je tvrdio da većina državnih institucija  nije poštovala zakonski uslov da na internetu objavljuju informacije o svojim zaposlenima.

Brojni su bili navodi o zapošljavanju po partijskoj liniji ili porodičnim vezama, a bilo je i optužbi da centri za socijalni rad koji djeluju pod Ministarstvom rada i socijalnog staranja vrše isplate građanima pred izbore (pogledati dio 3).

Iako su nadležni organi preduzeli korake na jačanju antikorupcijskih zakona i institucija, implementacija je kasnila. Napori na sprovođenju istraga, krivičnom gonjenju i osuđivanju viših zvaničnika za korupciju su i dalje ostali uglavnom nedjelotvorni, iako je Vlada krivično gonila i često osuđivala brojna nisko i srednje rangirana službena lica za koruptivne radnje. Vodeći NVO na polju borbe protiv korupcije, MANS, istraživao je 333 sudska predmeta za djela sa elementima korupcije u periodu od 2006. do 2012. godine i ustanovio da je sudska praksa nedosljedna u pogledu izricanja presuda za krivična djela sa elementma korupcije. Kazne su u principu bile oštre za nisko i srednje rangirane službenike, dok su viši državni službenici i zvaničnici dobijali uslovne osude za ozbiljnija krivična djela, kao što je zloupotrba položaja. Državna revizorska institucija nije pokrenula nijedan sudski postupak vezano za pronevjeru od osnivanja ove institucije 2005. godine. Organi za sprovođenje zakona nijesu djelotvorno sarađivali sa civilnim društvom. MANS je kritikovao vrhovnog državnog tužioca zbog neefikasnosti, saučesništva u korupciji i nepreduzimanja odgovarajućih antikorupcijskih mjera protiv vodećih državnih funkcionera. NVO-i su tvrdili da službena lica nijesu preduzela ništa u brojnim slučajevima korupcije na koja su im skrenule pažnju nevladine organizacije.

Dana 31. januara podgorički Sud za prekršaje novčano je kaznio direktorku MANS-a, Vanju Ćalović, sa 600 eura (810 dolara) zbog lijepljenja oznake na zgradu Ustavnog suda na kojoj je pisalo „Ustavni sud Prve familije“ tokom demonstracija zbog povećanja poreza.

Interne kontrole su rijetko rezultirale efkasnim procesuiranjem korupcije. Javni sektor je i dalje bio politizovan sa prekomjernim brojem zaposlenih. Nadležni organi su sporo uvodili mjere koje su oni sami utvrdili kao neophodne.

Mehanizmi za regulisanje finansiranja političkih partija i izbornih kampanja i dalje su bili slabi, a izricanje sankcija i dalje je bilo nedjelotvorno. Veoma je mali broj sankcija izrečen političkim partijama zbog kršenja pravila finansiranja.

Tokom godine nekoliko pripadnika policije i carinika srednjeg nivoa bilo je optuženo za korupciju. Policija je 19. marta lišila slobode tri carinika i tri špeditera zbog podmićivanja. Viši sud u Bijelom Polju je 9. aprila proglasio krivima i osudio 11 carinika, tri službenika policije i jednog sanitarnog inspektora na ukupno 11 godina i osam mjeseci zatvora zbog podmićivanja i zloupotrebe sužbenog položaja.

Apelacioni sud je ukinuo osuđujuću presudu iz 2012. godine za bivšeg predsjednika Opštine Budva, Rajka Kuljaču, i druge visoke zvaničnike u opštini Budva zbog zloupotrebe službenih ovlašćenja i kršenja zakona o javnim nabavkama. Ponovno suđenje još je bilo u toku početkom decembra.

Postoje zakoni za oduzimanje imovine stečene krvičnim djelom, ali su loše sprovođeni, a standardi dokazivanja za oduzimanje imovine su jako visoki. Jako je mali bio broj predmeta sa elementima korupcije u kojima je došlo do oduzimanja imovine.

Korupcija u policiji i neprimjeren uticaj vlasti na ponašanje policije su i dalje predstavljali problem. Crnogorsko društvo, koje je malo i tijesno povezano po svojoj prirodi, odvraćalo je od prijavljivanja korupcije i omogućavalo kriminalcima lak pristup službenicima policije, korišćenjem porodičnih ili društvenih veza.

Interne istrage, koje sprovode razne institucije, značajno su smanjile, ali ne i eliminisale nekažnjivost. NVO-i su primijetili, uprkos disciplinskim postupcima Ministarstva unutrašnjih poslova, da su brojni policijski službenici, za koje je utvrđeno da su odgovorni za kršenje pravila službe, kao i viši službenici povezani sa ranijim slučajevima mučenja, ostali na dužnosti. OEBS i  diplomatske misije u zemlji su nastavili da organizuju obuku za službenike policije, snaga bezbjednosti, granične policije i carine.

Zaštita uzbunjivača: Zakonom je predviđena zaštita lica koja prijavljuju korupciju u državnim organima i privatnim kompanijama, ali pravni eskperti i posmatrači su smatrali da su uzbunjivači i dalje ranjivi. Na primjer, inženjer Milisav Dragojević je u julu suspendovan sa posla u nacionalnom željezničkom preduzeću nakon što je javno objelodanio da mašinovođe koje treba da voze nove vozove nijesu prošle odgovarajuću obuku.

Osnovni tužilac u Rožajama otvorio je istragu povodom navoda Muharema Fejzića iz Rožaja da je primio brojne prijetnje smrću i da su ga nepoznati počinioci oteli, odveli ga na Kosovo i teško ga pretukli. Fejzić je javno progovorio o navodnim grupama za krijumčarenje cigareta između Crne Gore i Kosova i optužio lokalne tajkune i Agenciju za nacionalnu bezbjednost za  saučesništvo.

Objavljivanje informacija o finansijskom stanju: Javni funkcioneri su zakonom obavezani da prijavjuju svoje finansijsko stanje i imovinu i većina njih je pravovremeno ispoštovala ovu obavezu. Državna tijelo, Komisija za sprječavanje sukoba interesa, ima ovlašćenja da ispita istinitost podataka koje javni funkcioneri daju u svojim prijavama imovine i prihoda, izuzev bankovnih računa i porijekla imovine. Svaki poklon čija vrijednost prelazi 50 eura (66 dolara) mora se prijaviti Komisiji. Kršenje obaveze podnošenja prijave imovine i objelodanjivanja podliježe upravnim ili prekršajnim sankcijama. Komisija nema dovoljne administrativne i finansijske resurse, što ograničava njene aktivnosti na sprovođenju nadzora. Komisija je 11. septembra potpisala sporazum o saradnji sa Ministarstvom unutrašnjih poslova, čime joj je odobren pristup registrima automobila i oružja u posjedu tog ministarstva. Tokom godine Ministarstvo unutrašnjih poslova je uvelo obavezu za određene policijske službenike, kao što su viši službenici i policijski inspektori, da prijavljuju svu svoju imovinu.

Tokom godine, 154 od 3.664 javna funkcionera nije   tačno prijavilo svoje prihode. Tokom 2012. godine, 647 funkcionera  je prekršilo obavezu da ispoštuju propise o objavljivanju finansijskih podataka. Tokom 2012. godine, Komisija za sprječavanje sukoba interesa inicirala je postupke za razrješenje 22 funkcionera i podnijela prekšajne prijave protiv 295 funkcionera zbog nepoštovanja propisa. Komisija je izvijestila da su sudovi protiv onih koji nijesu ispoštovali propise o dostavljajnu informacija o finansijskom stanju  izrekli opomene u 56,6% slučajeva , a novčane kazne u 32% slučajeva. Komisija nije objavila njihova imena uprkos odredbama Zakona o slobodnom pristupu informacija. Nakon žalbe koju je podnijela Komisija za sprječavanje sukoba interesa, Upravni sud je poništio odluku Agencije za zaštitu ličnih podataka koja je naložila Komisiji da smanji obuhvat informacija koje objavljuje o javnim funkcionerima.

Organizacije koje prate korupciju smatraju da su pretjerana diskreciona prava zvaničnika u raspolaganju javnom imovinom podsticala korupciju. Mediji su opsežno izvještavali o zloupotrebi sredstava od strane Komisije za dodjelu sredstava od igara na sreću i  Fonda za manjine.

I dalje je bilo   informacija da su neki javni zvaničnici koristili svoj položaj da promovišu svoje privatne poslovne interese. Poslanici u Skupštini, ministri i viši savjetnici imaju pravo na punu platu godinu nakon napuštanja funkcije.

MANS je tvrdio da je brisanje jedinstvenih matičnih brojeva građana iz registara koje vode Poreska uprava i Uprava za nekretnine moglo da predstavlja smetnju naporima na praćenju koruptivnih radnji. Vlada je tvrdila da se brisanjem jedinstvenih matičnih brojeva iz ovih registara štiti privatnost građana, dok je MANS tvdio da se takvom praksom ometa praćenje finansijskih podataka i neregualrnosti neophodnih za istraživanje korupcije.

Slobodan pristup informacijama: Zakon predviđa javni pristup informacijama u posjedu vlasti, ali Vlada nije u potpunosti primjenjivala ovaj zakon niti uvijek odobravala pristup informacijama koje posjeduje, posebno informacijama vezanim za privatizaciju javne imovine. U julu 2012. godine Skupština je usvojila novi zakon kojim se od institucija zahtijeva da proaktivno objavljuju neke informacije, ali je takođe nametnula  ograničenja vezano za povjerljive informacije i zaštitu ličnih podataka. Pojedina ministarstva su odobravala zahtjeve za informacijama, dok su neka povremeno javno kritikovala takve zahtjeve. Stepen pristupa nije bio drugačiji za lica koja nijesu državljani Crne Gore, niti za strane i domaće medije.

Neke nevladine organizacije su saopštavale da vlasti često nijesu odgovarale na njihove zahtjeve za dobijanje informacija u Vladinom posjedu. Prema navodima MANS-a, i kada bi odgovarale, institucije bi obično odbijale da daju informacije koje bi mogle ukazati na korupciju ili nezakonitu aktivnost, posebno vezano za proces privatizacije ili zarade najviših zvaničnika Vlade. Nadležni organi su, u principu, tvrdili da bi udovoljavanje zahtjevima za informacijama dovelo u pitanje povjerljivost i podrazumijevalo objavljivanje ličnih podataka. Počev od marta, osobe čiji zahtjevi su odbijeni mogu da se žale Agenciji za zaštitu ličnih podataka, koja je u načelu podržavala inicijalnu odluku organa. Kazne za institucije koje ne ispoštuju odredbe  Zakona o slobodnom pristupu informacijama kreću se od 500 do 2.000 eura (680 dolara do 2.700 dolara). Od marta do oktobra, Agencija je primila 403 žalbe od kojih  je 295 uzela u razmatranje.

Dio 5. Stav vlasti po pitanju međunarodnih i nevladinih istraga o navodnim povredama ljudskih prava

Veliki broj domaćih i međunarodnih organizacija za ljudska prava je funkcionisao, uglavnom bez ograničenja od strane vlastii i mogao da objavi svoje nalaze o slučajevima vezanim za ljudska prava. Vladini zvaničnici su uglavnom bili raspoloženi za saradnju i imali razumijevanja za stavove međunarodnih grupa, ali su neke domaće NVO smatrale da je ta saradnja samo nominalna. Posmatrači ljudskih prava izvještavali su o neujednačenim nivoima saradnje od strane raznih zvaničnika na nacionalnom i na lokalnom nivou. NVO Centar za razvoj nevladinih organizacija (CRNVO) je 14. maja izjavio da saradnja između javnog sektora i nevladinih organizacija nije bila zadovoljavajuća.

Od oktobra Vlada priznaje status 2.716 nevladinih organizacija. Prema navodima CRNVO, samo jedna trećina su bile aktivne. NVO su učestvovale u aktivnostima raznih državnih institucija, najčešće kao članovi radnih grupa i savjeta koji se bave pitanjima kao što su pregovori za pristupanje EU.Bilo je pritužbi da su sredstva iz javnih izvora raspodijeljena nevladinim organizacijama na netransparentan i prozvoljan način i da je bilo favorizovanja. Komisija za raspodjelu sredstava od igara na sreću je izvijestila da određen broj NVO koje su dobile sredstva nijesu potrošile taj novac u svrhu za koju je bio namijenjen ili su prekšile svoje obaveze finansijskog izvještavanja. U prvih 11 mjeseci, Ministarstvo finansija je natjeralo četiri NVO da vrate otprilike 10.000 eura (14.000 dolara) državnih sredstava zbog nedgovarajućeg trošenja.

Državni organi za zaštitu ljudskih prava: Zaštitnik ljudskih prava i sloboda vrši funkciju ombudsmana. Kancelarija ombudsmana je nacionalni mehanizam za sprječavanje mučenja i drugih vidova surovog, nečovječnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja, kao i diskriminacije. Ombudsman je radio bez miješanja vlasti ili političkih partija i imao dobru saradnju sa NVO. Kada ustanovi da je došlo do povrede ljudskih prava ili sloboda od strane nekog državnog organa ili institucije, ombudsman može predložiti korektivne mjere, uključujući i otpuštanje sa posla počinioca, te ocijeniti njihovo ispunjavanje. Neispunjavanje zahtjeva za preduzimanjem korektivnih mjera koji je dostavio ombudsman u propisanom roku može rezultirati novčanom kaznom od 500 do 2.000 eura (680 do 2.700 dolara).

Ombudsman može da sprovodi istragu o navodnim povredama ljudskih prava od strane državnih organa i može da vrši obilazak, bez prethodne najave, svih institucija kao što su zatvori i prostorije za pritvor. Ombudsman može predlagati nove zakone, može tražiti od Ustavnog suda da ocijeni da li je određeni zakon suprotan Ustavu ili obavezama iz međunarodnih sporazuma, može davati ocjenu oko pitanja vezanih za ljudska prava na zahtjev nadležnog organa, može se baviti opštim pitanjima od značaja za zaštitu i promociju ljudskih prava i sloboda i može sarađivati sa drugim organizacijama i institucijama koje se bave ljudskim pravima i slobodama. Ombudsman ne može da preduzima radnje po pritužbama koje se odnose na sudske postupke koji su u toku osim ukoliko se pritužba ne odnosi na predugo trajanje suđenja, očigledna kršenja postupka ili činjenicu da vlasti nijesu izvršile odluku suda. Vlada i sudovi su u principu sprovodili preporuke ombudsmana, mada često sa zakašnjenjem.

Zakon omogućava ombudsmanu da zastupa građane koji se žale na diskriminaciju, ali ne i građane koji iznose tvrdnje o mučenju ili surovom postupanju. Kritičari navode da ovaj zakon ne definiše dovoljno precizno obaveze ombudsmana da štiti lične podatke i lična dokumenta. Kancelarija ombudsmana objavila je godišnji izvještaj kao i izvještaje o konkretnim temama kao što su mučenje i povreda prava djece i manjina. Tokom 2012. godine ombudsman je primio 617 pritužbi, od kojih se većina odnosila na rad državnih organa i javne uprave, sudove, policiju, lokalne samouprave, državno tužilaštvo i poslovne organizacije.

Skupštinsko stalno radno tijelo Odbor za ljudska prava i slobode intenzivirao je svoje aktivnosti, unaprijedio saradnju sa nacionalnim i međunarodnim organizacijama i sastajao se nekoliko puta u toku godine. Međutim, mnogi posmatrači su i dalje njegov doprinos smatrali beznačajnim.

Dio 6. Diskriminacija, društvene zloupotrebe i trgovina ljudima

Ustav i zakon zabranjuju diskriminaciju po osnovu rase, seksualne orijentacije, pola, invaliditeta, jezika i društvenog statusa. Vlada nije u potpunosti sprovodila

ove zabrane u praksi. Pojedinci mogu podnositi tužbe za diskriminaciju Kancelariji mmbudsmana, ali toj instituciji nedostaju ljudski, tehnički i finansijski resursi za njihovo odgovarajuće rješavanje. Kampanje za sprječavanje diskriminacije i obuka državnih službenika su nastavljeni, ali su napori Vlade na suzbijanju diskriminacije ostali skromni. U julu 2012. godine je izmijenjen i dopunjen krivični zakonik u odredbama da, kada je krivično djelo motivisano mržnjom na osnovu rase, vjere, nacionalne ili etničke pripadnosti ili seksualne orijentacije, sudovi takvu motivaciju mogu da smatraju kao otežavajuće okolnosti prilkom odmjeravanja kazne. U svom godišnjem izvještaju, ombudsman je izrazio zabrinutost zbog preovladavajućeg broja pritužbi vezanih za diskriminaciju žena, starijih osoba, LGBT populacije, osoba sa invaliditetom i etničkih manjina, posebno Roma.

NVO Akcija za ljudska prava naveo je da se poboljšalo poštovanje ljudskih prava pacijenata u specijalnim psihijatrijskim institucijama, ali da nedovoljan broj zaposlenih i praksa zajedničkog smještanja zatvorenika i psihijatrijskih pacijenata u psihijatrijskoj bolnici Dobrota i dalje predstavljaju probleme.

Žene

Silovanje i nasilje u porodici: Kazna za većinu krivičnih djela silovanja, uključujući i silovanje bračnog partnera, iznosi od jedne do deset godina zatvora. Kada je žrtva mlađa od 14 godina, kada je doživjela teške tjelesne povrede ili je žrtva nekoliko počinilaca, kazna može biti stroža. Kazne su obično bile blage, sa prosječnom kaznom od dvije godine i osam mjeseci. Nijesu postojale Vladine institucije za pružanje podrške žrtvama seksualnog nasilja, iako su neki NVO-i pružali pomoć. Tokom prvih 11 mjeseci prijavljen je samo jedan slučaj silovanja.

Duboko ukorijenjeni društveni stavovi predstavljaju prepreku za krivično gonjenje u slučajevima silovanja. Žrtve su nerado prijavljivale ovakva krivična djela zbog društvenog žigosanja žrtava, pa čak i njihovih porodica. Sudije su često dozvoljavale optuženim i drugim licima da kleveću žrtve tokom sudskih postupaka. Tokom 2011. godine vlastima su prijavljena tri slučaja silovanja i četiri slučaja pokušaja silovanja. Silovanje u braku je takođe kažnjivo kroz građanski parnični postupak, ali se to rijetko dešavalo, jer je zahtijevalo da žrtva pokrene sudski postupak i da se pojavi na sudu.

Nasilje nad ženama, uključujući i nasilje u porodici, bilo je uobičajeno. Žrtve su uglavnom bile žene i djeca. Nasilje u porodici se kažnjava novčanom ili zatvorskom kaznom, zavisno od težine djela. Kazne se kreću od novčane do jednogodišnje zatvorske kazne. U slučajevima  ozbiljnih tjelesnih povreda ili nasilja nad djecom, kazne se kreću od jedne do pet godina zatvora. Ako nasilje dovede do smrtnog ishoda, kazna može biti do 12 godina zatvora. Prema podacima policije, tokom prvih deset mjeseci 157 lica, od kojih su 94% muškarci, bilo je optuženo za nasilje u porodici u 156 pojedinačnih slučajeva.

Nevladine organizacije koje su radile sa zlostavljanim ženama su kredibilno tvrdile da značajan broj ovih incidenata ostane neprijavljen zbog straha od odmazde od strane napadača, zbog nepostojanja mjera kojima bi se spriječila ponovna pojava nasilja ili zbog društvene stigme. U nekim slučajevima žrtve su odbile da pokrenu prijavu, a u drugim slučajevima počinioci su vršili pritisak na osobe koje su prjavile nasilje u porodici da povuku prijavu ili da promijene prethodno svjedočenje. Nevladine organizacije su, uz međunarodnu podršku, igrale glavnu ulogu u rješavanju situacija i odgovoru na nasilje nad ženama. NVO-i su smatrali da je odgovor nadležnih organa neodgovarajući, ali se činilo da su neki od njih, uključujući policiju i sudstvo, poboljšali svoj odgovor na nasilje u porodici u odnosu na prethodne godine. Nije bilo izvještaja da  policija nije htjela da djeluje u takvim slučajevima niti da je obeshrabrivala žene da pokreću postupke.

Istraživanjem iz jula 2012. godine koje su sprovele NVO CEED Consulting i SOS linija Nikšić ustanovljeno je da žene tolerišu nasilje zbog straha da  ne budu odbačene od strane  porodice ili šire zajednice,  ekonomske zavisnosti od svojih partnera,  niskog nivoa samopouzdanja ili  nedostatka povjerenja u javne institucije. Nasilje nad ženama uglavnom se dešava u braku. Istraživanje je ukazalo na to da institucije zadužene za suzbijanje nasilja u porodici nijesu na odgovoarajući način odgovorile na ove probleme, dijelom zato što njihovi zaposleni nijesu prošli odgovarajuću obuku o prirodi nasilja u porodici ili o zakonskim postupcima koji postoje za njegovo rješavanje.

Prema navodima centara za socijalni rad, gotovo tri četvrtine žena žrtava nasilja su bile između 18 i 25 godina starosti.

Dugotrajni sudski postupci, ekonomska zavisnost i nepostojanje alternativnih stambenih rješenja često su navodili žrtve i počinioce da nastave da žive zajedno, što je ponekad dovodilo do dodatnih napada i još većeg oklijevanja žrtava da prijave te napade. Lokalne nevladine organizacije koje rade na sprječavanju nasilja u porodici su se u velikoj mjeri oslanjale na međunarodnu donatorsku pomoć. Prema izjavama NVO i ombudsmana, žene žrtve nasilja u porodici su se često žalile da državni centri za socijalni rad nijesu na adekvatan način odgovorili na njihove pozive u pomoć. NVO-i su tvrdili da ostali razlozi zašto žene rijetko prijavljuju nasilje u porodici potiču od patrijarhalne i tradicionalne prirode društva i da su, u pojedinim slučajevima,  uzrokovani prethodnim neuspješnim pokušajima da dobiju zaštitu i zadovoljenje pravde. Takvi pokušaji su često bili neuspješni zbog negativnog stava policije, tužilaca, sudija i socijalnih radnika. Osuđujuće presude u slučajevima nasilja u porodici bile su rijetke, a kazne nedovoljne da djeluju odvraćajuće.

Napredak u zaštiti žena i djece od nasilja u porodici bio je spor. Nevladine organizacije su izrazile bojazan da nadležni organi nedovoljno proaktivno djeluju na suzbijanju indiferentnog stava prema nasilju u porodici među tužiocima i socijalnim radnicima.

Zakon predviđa pravo žrtve da zlostavljač dobije zabranu prilaska. Kada zlostavljač i žrtva žive zajedno, vlasti mogu da udalje zlostavljača bez obzira na vlasnička prava. Vlasti su bile svjesne problema nasilja u porodici, ali nijesu obezbijedile adekvatne resurse za smještaj i brigu o žrtvama porodičnog nasilja, za uklanjanje nasilnika iz porodica ili za druge aktivnosti neophodne za djelotvorno suzbijanje ovakvog nasilja. NVO-i su vodili tri skloništa za žrtve nasilja u porodici, dva u centralnom dijelu zemlje, a jedno na sjeveru. Grupe za zastupanje interesa žena su se borile protiv nasilja u porodici kampanjama za podizanje svijesti i pokušale da unaprijede pristup koji žene imaju pravnim uslugama i radionicama.

Seksualno uznemiravanje: Seksualno uznemirivanje je zabranjeno zakonom, ali je ostalo kao problem i društvo ga je generalno tolerisalo. Javna svijest o tome je ostala na niskom nivou. Žrtve, kako muškarci, tako i žene, su se ustručavale da prijave seksualno uznemiravanje zbog straha od odmazde. NVO Centar za ženska prava je navelo da je seksualno uznemiravanja žena česta pojava, ali da ga mali broj žena prijavljuje.

Reproduktivna prava: Vlada je priznavala osnovno pravo parova i pojedinaca da slobodno  odlučuju o broju djece vremenskom periodu (između) njihovog rađanja, kao i da imaju informacije i sredstva da to učine bez diskriminacije, prisile ili nasilja. Zdravstvene klinike i lokalne NVO u oblasti zdravstva slobodno su radile na širenju informacija o planiranju porodice, uz smjernice Ministarstva zdravlja. Postojao je slobodan pristup kontraceptivnim sredstvima, kao i stručnoj pomoći pri porođaju, uključujući  osnovnu akušersku i  njegu nakon porođaja. Vlada je obezbjeđivala besplatne usluge porođaja.

Skupština je 28. maja usvojila zakon o socijalnoj i dječijoj zaštiti kojim su ograničena socjalna davanja i plaćanja ženama tokom porodiljskog odsustva, koja mogu da traju do 12 mjeseci. Nekoliko NVO-a koji se bave ljudskim pravima i koji su usmjereni na porodice je ovu mjeru kritikovalo.

Diskriminacija: Ustav garantuje rodnu ravnopravnost. Žene imaju isti zakonski status i ista prava kao i muškarci kada je u pitanju porodični zakon, zakon o radu, zakon o svojinsko-pravnim odnosima i pristup pravosudnom sistemu. Žene često nijesu uživale isti ekonomski niti društveni status kao muškarci i često su bile zaposlene na poslovima za koje je potreban niži nivo kvalifikacija ili koji su slabo plaćeni. Po zakonu o nasljeđivanju, sva imovina stečena u braku je zajednička, a žene uživaju isti zakonski status kao i muškarci. Bilo je slučajeva kada su žene ustupale svoju imovinu i prava po nasljeđivanju muškarcima, ali je ta praksa i dalje bila u padu. NVO SOS linija je konstatovao da je ženama bilo teško da štite svoja imovinska prava u brakorazvodnim parnicama. Prema istraživanju koje je sproveo taj NVO, 58% razvedenih žena su inicirale postupak podjele imovine stečene u braku, ali je samo 3% njih dobilo imovinu po okončanju postupka, koji je u prosjeku trajao šest godina.

Novi trend koji se uočavao bio je da muževi u brakorazvodnim parnicama imaju imovinu koja je registrovana na druge članove porodice ili prijatelje, a ne na svoje žene.

Tradicionalno patrijarhalno shvatanje roda, po kojem žene treba da budu podređene muškim članovima porodice, dovelo je do kontinuirane diskriminacije žena u kući. Na primjer, iako je stopa pismenosti u zemlji iznad 98%, 84% nepismenih osoba su žene. Žene u ruralnim oblastima nailazile su na stavove i stereotipe koji i dalje održavaju obrazac podređenog položaja žena u porodici i društvu.

Široko rasprostranjene, mada uglavnom prećutne, diskriminatorne kulturne norme sprječavale su žene da ravnopravno učestvuju u svim oblastima društvenog razvoja i generalno su obeshrabrivale žene da traže posao van kuće. Poslodavci su često kršili zakonska prava žena na 40-časovnu radnu nedjelju, prekovremeni rad, plaćeno odsustvo i porodiljsko odsustvo. Društvena očekivanja vezano za porodične obaveze žena imala su negativan uticaj na mogućnosti za njihovo napredovanje. Uznemiravanje na radnom mjestu je često ostajalo neprijavljeno, zbog straha žrtve da će biti otpuštena sa posla i zbog nedovoljne informisanosti o pravnim lijekovima. Sprovođenje zakona kojim se zabranjuje uznemiravanje na radnom mjestu je bilo slabo. Tokom prvih devet mjeseci nadležnim organima su prijavljena svega tri slučaja uznemiravanja na radnom mjestu.

Iako je porodiljsko odsustvo predviđeno zakonom, bilo je navoda da privatne kompanije nijesu uvijek ispunjavale svoju zakonsku obavezu. Nevladine organizacije su izvještavale da je uobičajeno iskustvo žena u godinama za rađanje da dožive diskriminaciju prilikom zapošljavanja jer se poslodavci plaše da bi u budućnosti koristile porodiljsko odsustvo.

Iako zakon sadrži opšti princip nediskriminacije žena, on ne tretira direktno princip jednake zarade za rad iste vrijednosti. Prema istraživanju koje su u novembru sprovele Međunarodna organizacija rada i Unija poslodavaca, žene su u prosjeku plaćene 14% manje u odnosu na muškarce za isti posao. Vladino Odjeljenje za rodnu ravnopravnost radilo je na informisanju žena o njihovim pravima. Ukorijenjena je, međutim, razlika između „muških“ i „ženskih“ poslova.

Neki oglasi za radna mjesta otvoreno su navodili diskriminatorne kriterijume za zapošljavanje za žene, kao što su godine starosti i fizički izgled. Tokom godine u policiji je bilo samo 19% žena, a žene su činile 33% od ukupnog broja zaposlenih u Ministarstvu odbrane i ANB. Sve veći broj žena radi kao sudije, a bilo je i mnogo žena u profesijama kao što su pravo, nauka i medicina.

Mogućnosti obrazovanja za žene iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana bile su ograničene zbog tradicionalnih vrijednosti, društvenih predrasuda i tendencije preranog napuštanja škole. Zbog niskog stepena obrazovanja i teških uslova života, Romkinje su rijetko posjećivale ginekologe i akušere, što se negativno odražavalo na njihovo zdravlje i stopu smrtnosti odojčadi. Prema romskim nevladinim organizacijama, jedna polovina Romkinja dobi između 15 i 24 godine su nepismene. Romkinje su često konstatovale da se suočavaju sa dvostrukom diskriminacijom, na osnovu roda i etničkog porijekla.

Vlada je preduzela određene korake da podstakne žensko preduzetništvo, da osnaži žene iz ruralnih područja, da obuči sudije i tužioce u pogledu rodne ravnopravnosti i da osnaži učešće žena u politici u okvru kampanje za sprječavanje diskriminacje žena.

Djeca

Upis u matične knjige rođenih: Državljanstvo se dobija: od roditelja, pod određenim okolnostima rođenjem na teritoriji zemlje, primanjem ili na druge načine navedene u međunarodnim sporazumima koji regulišu sticanje državljanstva. Romi, Aškalije i Egipćani su u manjoj mjeri registrovali rođenja svoje djece nego druge etničke grupe , uglavnom zbog nedovoljne svjesnosti o značaju matičnih evidencija, kao i zbog neposjedovanja ličnih isprava. Kao rezultat toga, otprilike 1000 djecea iz ovih zajednica i dalje nisu imala dokumentaciju o rođenju ili registraciji. Zahtjevi propisani registracijom otežali su pristup  uslugama državnih ustanova  za djecu kao što su zdravstvena zaštita, socijalna davanja i obrazovanje za mnoge roditelje Rome i Egipćane. Tokom godine UNHCR je nastavio da radi sa nadležnim organima na rješavanju ovog problema.

Obrazovanje: Obrazovanje je besplatno do kraja srednje škole, a osnovno obrazovaje je obavezno, ali ne i univerzalno. Od učenika se zahtijeva da sami plate za udžbenike i školski pribor. Prema popisu iz 2011. godine, 95% djece školskog uzrasta je pohađalo školu, ali je ova brojka bila daleko niža za djecu iz zajednica Roma (51%) i Egipćana (54%). Tokom godine, 1.853 romske djece je pohađalo osnovnu školu, ali samo 75 učenika iz zajednica Roma i Egipćana je pohađalo srednju školu. Trinaest studenata iz ovih zajednica je pohađalo univerzitet. Prepreke za obrazovanje su uključivale siromaštvo, nepoznavanje crnogorskog jezika, neposjedovanje ličnih dokumenata i pritisak zajednice da prosjače od malih nogu. Mnogi roditelji nijesu željeli da njihova djeca, posebno djevojčice, idu u školu,  preferirajući da one ostanu kod kuće i rano stupe u brak. Vladina komisija zadužena za praćenje prestanka pohađanja škole nije ostvarila značajne rezultate. Nije bilo udžbenika na romskom jeziku. Vlada je obezbijedila besplatne udžbenike za učenike iz zajednica Roma i Egipćana za prva tri razreda osnovne škole i finansijsku podršku za sve srednjoškolce i studente.

Zlostavljanje djece: Tokom prvih šest mjeseci, centrima za socijalni rad prijavljeno je 29 slučajeva nasilja nad djecom. Nijesu postojali odgovarajući kapaciteti za djecu žrtve porodičnog nasilja. U septembru 2012. godine je NVO „Djeca iznad svega“  saopštio da je svega 20 djece pozvalo njihovu „povjerljivu telefonsku liniju“ namijenjenu  djeci, adolescentima i njihovim roditeljima za prijavu zlostavljanja ili lošeg postupanja u porodici. Mnoga djeca, posebno srednjoškolci, su bila izložena alkoholu, drogama i nasilju. Ombudsman je konstatovao da centri za socijalni rad nijesu pružali adekvatnu zaštitu djeci u nizu slučajeva. Nije bilo bračnih ni porodičnih savjetovališta. Maloljetne žrtve nasilja u porodici su ponekad smještane u Centar za djecu i mlade „Ljubović“ ili u dječiji dom u Bijeloj.

Policija je dobila prijave o maloljetnicima koji su počinili 207 krivičnih djela tokom 2012. godine, što je 13% manje nego u 2011. godini. Tokom prvih 11 mjeseci nadležni organi su teretili 150 maloljetnika za krivična djela. Pojedini mediji su svojim izvještavanjem o izvršenim krivičnim djelima   povređivali prava djece na privatnost, jer su objavljivani detalji o njima, uključujući i lične informacije. Objavljivanje takvih informacija je nezakonito po crnogorskom zakonu, osim ukoliko ne postoji opravdani javni interes. Nijedan od medija koji su ta prava kršili nije zbog toga krivično gonjen niti novčano kažnjen.

Roditelji i rođaci mnoge djece iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana su  prisiljavali djecu da rade od ranog uzrasta kako bi doprinosili primanjima porodice. Prosjačenje se dešavalo na prometnim raskrsnicama,  uglovima ulica, od vrata do vrata, u restoranima i kafićima. Mnoga djeca su bila iz okolnih zemalja. NVO „Institut za scijalnu inkluziju“ je sproveo istraživanje od oktobra 2011. godine do aprila 2012. godine i ustanovio da 148 djece iz zajednica Roma i Egipćana prosi u 12 gradova širom zemlje. Ta nevladina organizacija je navela da državne institucije  nijesu djelotvorno rješavale taj problem.

Policija je izvjestila da je privela 14 djece zbog prosjačenja na ulici tokom 2012. godine. Većinom su bili Romi i većina je bila uzrasta od 2 do 14 godina. Starija djeca zatečena u  prosjačenju su odvedena u Centar za djecu i mlade „Ljubović.“ Tokom 2012. godine i prvih 7 mjeseci ove godine, policija je podnijela krivične prijave protiv 19 lica zbog prisiljavanja djece na prosjačenje.

Bilo je određenih krivičnih gonjenja zbog zlostavljanja djece. Viši sud u Bijelom Polju je 30. aprila potvrdio osuđujuću presudu za 37-godišnju osobu iz Nikšića označenu samo inicijalima“O.J.” na četiri mjeseca zatvora zbog pokazivanja pornografskih snimaka djeci uzrasta od 6 do 10 godina.

Prema istraživanju o siromaštvu među djecom koje je Dječiji fond Ujedinjenih nacija (UNICEF) objavio 2012. godine, svako deseto dijete u zemlji je bilo siromašno, a gotovo troje od četvoro siromašne djece živjelo je u udaljenim ruralnim područjima bez osnovnih infrastrukturnih kapaciteta.

Prisilni i rani brakovi: Minimalna starosna dob za zakonito stupanje u brak je, u većini slučajeva, 18 godina, ali se osoba može zakonski vjenčati sa 16 godina starosti, uz odobrenje suda. Dječiji brakovi su predstavljali problem, naročito u zajednicama Roma i Egipćana, u kojima se dječaci i djevojčice obično vjenčavaju oko 14. godine. Ovi brakovi se smatraju nezakonitim i nijesu zvanično priznati. Prema izmjenama i dopunama krivičnog zakonika iz jula, kazna za ugovoranje braka uz korišćenje sile, prijetnje ili koristoljublja kažnjava se zatvorom od šest mjeseci do pet godina. Romske NVO su tvrdile da porodice plaćaju miraz u iznosu 4.000 do 15.000 eura (5.400 do 20.000 dolara) za mladu koja je još dijete. Neke nevladine organizacije su prijavile da su neke djevojčice trafikovane strancima radi braka. Običaj kupovanja ili prodaje nevinih djevojaka za udaju i dalje postoji među populacijom Roma, Aškalija i Egipćana, gdje neke  romske mladoženje plaćaju između 1.000 i 10.000 eura (1.400 do 14.000 dolara) za djevojčice-nevjeste.

Seksualna eksploatacija djece: Postoji zakonska odredba o krivičnom djelu seksualnog odnosa punoljetnog lica sa osobom ispod zakonski određene granice punoljetstva . Punoljetnost se stiče sa 18 godina. Seksualna aktivnost sa maloljetnim licem kažnjava se do tri godine zatvora. Plaćanje maloljetnom licu za seksualnu aktivnost kažnjava se zatvorskom kaznom od tri mjeseca do pet godina. Osoba za koju se ustanovi da je podsticala druge na prostituciju može se kazniti novčanom kaznom ili kaznom zatvora do jedne godine. Međutim, ako se radi o maloljetnom licu, počinilac može biti kažnjen zatvorom od jedne do deset godina.

Dječija pornografija je nezakonita, a kazne idu od šest mjeseci zatvora za objavljivanje dječije pornografije do osam godina zatvora za korišćenje djece u proizvodnji dječije pornografije.

Zamjenica ombudsmana je u junu 2012. godine izjavila da su se od 2008. do 2011. godine nadležni organi bavili sa  68 prijavljenih slučajeva seksualnog uznemiravanja djece dobi od 14 do 16 godina i da su podnijeli krivične prijave u 54 slučaja. Većina slučajeva odnosila se na obljubu maloljetnog lica, vanbračnu zajednicu i  brakove iz miraza.

Položaj djece u institucijama: Neodgovarajuće postupanje prema djeci sa mentalnim invaliditetom u javnoj ustanovi za smještaj osoba sa mentalnom ometenošću „Komanski most“ i dalje predstavlja problem, ali je ova ustanova unaprijedila svoje kapacitete (pogledati Dio 6, Osobe sa invaliditetom). Posmatrači su kritikovali nadležne organe zbog nedovoljnih aktivnosti na deinstitucionalizaciji djece sa mentalnim invaliditetom. Uz podršku UNICEF-a i EU, Vlada se usmjerila na razvoj sistema hraniteljske brige za djecu umjesto slanja u javne ustanove.

Međunarodne otmice djece: Crna Gora je potpisnica Haške konvencije o građanskopravnim aspektima međunarodne otmice djece iz 1980. godine. Za konkretne podatke za Crnu Goru pogledati   http://travel.state.gov/abduction/country/country_3781.html.

Antisemitizam

Nije bilo prijavljenih slučajeva  antisemitskih ispada protiv jevrejske zajednice u Crnoj Gori koja broji oko 350 pojedinaca.

Trgovina ljudima

Pogledati izvještaj Stejt Departmenta Izvještaj o trgovini ljudima na www.state.gov/j/tip.

Osobe sa invaliditetom

Ustav i zakon zabranjuju diskriminaciju osoba sa tjelesnim, senzornim, intelektualnim i mentalnim invaliditetom prilikom zapošljavanja, u obrazovanju, pristupu zdravstvenoj zaštiti, vezano za penzije, novčanu pomoć, porodičnu njegu i podršku, kod pristupa objektima, informacijama, u vazdušnom, drumskom i željezničkom prevozu. Ustav definiše i pravo lica sa mentalnim invaliditetom da budu smješteni u adekvatne institucije za smještaj i život, kao i pravo na hraniteljsku njegu i podršku i druge javne usluge. Međutim, društvena diskriminacija osoba sa invaliditetom u praksi je ograničavala njihov pristup ovim uslugama, a vlasti nijesu aktivno procesuirale kršenja takvih prava. Iako su vlasti generalno primjenjivale u praksi uslov da novi javni objekti moraju imati pristup za osobe sa invaliditetom, problem su i dalje predstavljali neadekvatan pristup starijim javnim objektima i bolnicama, kao i javni prevoz. Vlada nije uspjela da sprovede zakonsku obavezu da svi javni objekti budu pristupačni osobama sa invaliditetom do oktobra.

Vlasti su postavile glasačke kabine primjerene za osobe sa invaliditetom na otprilike jednoj desetini biračkih mjesta u zemlji, ukupno na 120 lokacija, prilikom predsjedničkih izbora održanih 7. aprila.

Osobe sa invaliditetom su i dalje ostale jedna od najugroženijih grupa stanovnika. Prema podacima iz popisa iz 2011. godine, 11%  stanovništva ima poteškoća u sprovođenju svakodnevnih aktivnosti, zbog bolesti, invaliditeta ili starosne dobi. Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja, prosvjete i sporta, finansija, pravde i ljudskih prava, te održivog razvoja i turizma, kao i Sekretarijat za zakonodavstvo, Zavod za zapošljavanje i pet NVO-a su pružali pomoć i zaštitu osobama sa invaliditetom u svojim sferama djelovanja preko Savjeta za brigu o osobama sa invaliditetom. U pismu upućenom predsjedniku Vlade u junu, nevladine organizacije su kritikovale Vladu što je Savjet za brigu o osobama sa invaliditetom stavila pod okrilje Ministarstva rada i socijalnog staranja, navodeći da će to značajno ograničiti ulogu i važnost Savjeta i njegove napore na rješavanju problema osoba sa invaliditetom. Nevladine organizacije su tvrdile da Vlada značajno kasni u realizaciji svog plana za integraciju osoba sa invaliditetom.

Skupština je 28. maja donijela zakon o socijalnoj i dječijoj zaštiti kojim su značajno smanjene beneficije za osobe sa invaliditetom. Vlada je bila na stanovištu da će novi zakon pomoći u smanjenju prevarnih zahtjeva za ovakvom vrstom pomoći, ali organizacije koje rade sa osobama sa invaliditetom su tvrdile da će se time ukinuti subvencije za većinu lica sa invaliditetom.

I dalje je postojao diskriminatorni tretman . Propisi koji garantuju zaštitu podstiču zapošljavanje i obezbjeđuju rješenja stambenih pitanja za osobe sa invaliditetom nijesu se konzistentno primjenjivali u praksi od strane državnih organa. Iako osobe sa invaliditetom imaju pravo na zdravstvenu zaštitu u okviru opšteg zdravstvenog sistema, ove usluge često nijesu bile pružane na zadovoljavajući način. Invalidnine su bile neadekvatne i nijesu pokrivale troškove života.

Nema zakonskih ograničenja za učešće osoba sa invaliditetom u društvenom životu zajednice, ali nepostojanje odgovarajuće infrastrukture ih u mnogim slučajevima sprječava da to rade. U svom izvještaju za 2012. godinu, Kancelarija zaštitnika ljudskih prava je navela da je sudovima prijavljeno 12 slučajeva diskriminacije osoba sa invaliditetom. Prema mišljenju ombudsmana, tako mali broj predmeta posljedica je niskog nivoa javne svijesti o ljudskim pravima i zaštitnim mehanizmima.

Obrazovanje za djecu sa mentalnim i fizičkim invaliditetom je i dalje ostalo neadekvatno. Nije bilo preciznih statističkih podataka o broju djece sa smetnjama u razvoju u Crnoj Gori. Preovladavalo je uobičajeno vjerovanje da su djeca sa invaliditetom bolesna i da ih treba razdvojiti od ostale djece i institucionalizovati. Djeca sa invaliditetom su pohađala osnovnu školu, a u manjoj mjeri i srednju školu. Postojale su tri specijalizovane škole za djecu sa invaliditetom (dvije u Podgorici i jedna u Kotoru). Broj djece sa smetnjama u razvoju koja su pohađala redovnu školu je porastao tokom protekle četiri godine. Na osnovu podataka iz oktobra, 1.075 djece sa manjim fizičkim i mentalnim smetnjama u razvoju pohađalo je školu zajedno sa drugom djecom širom zemlje. Vlada je pokrenula projekat inkluzivnog obrazovanja i obučila 120 nastavnika. Mnoge škole nijesu imale ni odgovarajući pristup niti adekvatnu infrastrukturu za učenike sa fizičkim smetnjama u razvoju. Studenti sa smetnjama u razvoju koji su pohađali univerzitet u principu su bili ograničeni na koje fakultete mogu da se upišu, jer samo nekoliko njih ima obezbijeđen fizički prilaz. Mnogi roditelji su se obraćali ombudsmanu jer su njihova djeca imala problema da se integrišu u škole. Ombudsman je u načelu preporučio da se uvedu asistenti za obrazovanje djece sa posebnim potrebama. Tokom godine Vlada je finansirala obuku 176 takvih asistenata i rasporedila 171 asistenta u različite škole. Vlada je nastavila realizaciju svog plana za izgradnju dnevnih centara za mlađu djecu sa smetnjama u razvoju kao alternativnoj formi socijalne zaštite u svim opštinama, njih 21. Prema navodima Vlade, do kraja godine sedam centara je bilo u funkciji, a još  pet  centara su blizu završetka..

Mogućnosti zapošljavanja osoba sa invaliditetom bile su ograničene. Zagovornici su ukazivali na to da ono malo programa obuke za osobe sa invaliditetom nije značajno doprinosilo njihovoj ekonomskoj integraciji. Organi Vlade zapošljavaju veoma mali broj osoba sa invaliditetom. U privatnom sektoru, 31 poslodavac je obezbijedilo zaposlenje za 42 osobe sa invaliditetom tokom 2012. godine, dok ih je 1.967 ostalo nezaposleno. Vlada nudi podsticaje privatnim poslodavcima koji zaposle osobe sa invaliditetom, a poslodavci koji ne ispoštuju postavljene kvote za zapošljavanje takvih osoba moraju uplatiti sredstva u Fond za profesionalnu rehablitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom. Poslodavci se često opredjeljuju za ovu mogućnost. Navodno netransparentno korišćenje ovih sredstava i dalje je bilo izvor kontroverzi. Skupštinski Odbor za ljudska prava je tvrdio da je tokom četiri godine Fond podijelio samo oko 1,3 miliona eura (1,8 miliona dolara), te da je vratio 19,8 miliona eura (27,3 miliona dolara) u državni budžet na kraju  godine. Nevladine organizacije su se žalile da je Fond nenamjenski i netransparentno trošio sredstva. One su zahtijevale da se Fond odvoji od Zavoda za zapošljavanje i Ministarstva finansija i da bude posebno pravno lice.

Prema navodima NVO “Udruženja mladih sa hendikepom,” 50 osoba sa invaliditetom je studiralo na univerzitetima u zemlji tokom godine, u poređenju sa tri u 2001. godini. To udruženje je nastavilo realizaciju projekta za obuku pasa vodiča i obezbijedilo tri psa vodiča za osobe sa oštećenjem vida. NVO-i su pozdravili odluku državnog i dva privatna univerziteta donesenu tokom godine da se osobe sa invaliditetom izuzmu od plaćanja školarine za narednu školsku godinu.

Mentalna zdravstvena zaštita za osobe sa mentalnim oštećenjima je i dalje bila neadekvatna. Institucionalizovane osobe često postaju isključiva obaveza države i žive u izolaciji u zastarjelim institucijama za njegu, koje nemaju dovoljno finansijskih sredstava. Institucionalizacija je jačala stigmatizaciju. Monitoringom koji je sprovela grupa nevladinih organizacija ustanovljeno je da su unaprijeđeni uslovi u Zavodu za osobe sa mentalnim oštećenjima „Komanski most“ i u popravnom domu Centar za djecu i mlade „Ljubović“. Nevladine organizacije su konstatovale da su nadležni organi i dalje ignorisali neke od preporuka Komiteta za sprječavanje torture i lokalnih NVO. Na primjer, nadležni organi su smještali zlostavljanu i zanemarenu djecu zajedno sa maloljetnim delikventima u popravnom domu Centar za djecu i mlade. Nadalje, menadžeri Centra nijesu otpustili nijedno od dvoje zaposlenih koji su optuženi da su imali seksulane odnose sa  adolescentima iz Centra. Javnoj ustanovi „Komanski most“nedostajalo je kvalifikovanog osoblja i jasne smjernice za rukovođenje prijema.

Nacionalne/rasne/etničke manjine

Romi, Aškalije i Egipćani doživljavali su društvenu diskriminaciju i imali su ograničen pristup socijalnim uslugama. Prema popisu iz 2011. godine, skoro 50% djece školskog uzrasta iz ovih zajednica nije bilo integrisano u obavezni sistem osnovnog obrazovanja. Iako je sveobuhvatna zaštita nacionalnih/etničkih manjina predviđena Ustavom i zakonom, nastavljena je njihova institucionalna, društvena i stambena segregacija. Djeca iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana i dalje su doživljavala diskriminaciju od strane svojih vršnjaka prilikom pohađanja škole. Na primjer, Osnovna škola „Božidar Vuković“ nastavila je da vodi područno odjeljenje u kampu za izbjeglice na Koniku u Podgorici, koje je pohađalo 192 učenika isključivo iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana. Vlada je obezbijedila prevoz za 156 romske djece iz kampa Konik koja pohađaju šest škola u gradu. U februaru 2012. godine, Evropska komisija za borbu protiv rasizma i netrpeljivosti je savjetovala da nastavak odvajanja romske djece od djece iz drugih etničkih grupa ometa njihovu integraciju u društvo i doprinosi ciklusu slabog obrazovnog postignuća, izuzetnog siromaštva i društvene isključenosti. U oktobru je Komisija pozvala na zatvaranje kampa Konik.

Tokom školske 2010/2011. godine, stopa napuštanja osnovne škole među djecom koja pripadaju manjinskim grupama Roma, Aškalija i Egipćana bila je oko 50%. Iako romske nevladine organizacije i lideri ovih zajednica smatraju da je stopa napuštanja škole ostala ista, ostvaren je određeni napredak u upisu učenika iz ovih zajednica u srednju školu. Broj je porastao sa 63 učenika u 2012. godini na 75 tokom ove godine. Samo 13 romskih studenata je pohađalo univerzitet tokom godine. Prema istražvanju koje je u junu sproveo UNICEF, glavna prepreka za obrazovanje učenika koji pripadaju ovim manjinskim grupama su siromaštvo, stambeni uslovi ispod minimalnog standarda življenja, loše obrazovanje roditelja, diskriminacija i rani brakovi.

Prema popisu iz 2011. godine, Romi, Aškalije i Egipćani su činili oko 1% stanovništva. Mnogi među njima, uključujući i interno raseljena lica sa Kosova,  živjeli su nezakonito u napuštenim naseljima  u tuđem posjedu, često vrlo rasutim na raznim lokacijama i nijesu imali pristup osnovnim uslugama, kao što su struja i voda, zdravstvena zaštita i odvod kanalizacije. Zakon o državljanstvu i prateći podzakonski akti su značajno otežali sticanje državljanstva licima koja nemaju lična dokumenta.

Lokalne vlasti su često ignorisale ili prećutno prihvatale široko rasprostranjene društvene predrasude protiv Roma, Aškalija i Egipćana. Pripadnici ovih manjina nijesu bili politički zastupljeni i generalno su se držali van politike. Ponekad nijesu imali pristup uslugama ljekara specijalista, koje su inače bile dostupne drugim građanima. Prema Ministarstvu za ljudska i manjinska prava, najveće barijere sa kojima su se suočavale ove manjinske grupe su siromaštvo, nizak nivo obrazovanja, nezaposlenost, etnički stereotipi i njihov nomadski stil života. U martu 2012. godine je Vlada uvela subvencije sa ciljem da ohrabri privatne preduzetnike da zapošljavaju Rome, Aškalije i Egipćane. Prema istraživanju koje je u junu sproveo CEDEM, 90% populacije Roma, Aškalija i Egipćana je bilo nezaposleno, 70% je živjelo u veoma teškim uslovima, a svega 5% je imalo posao sa punim radnim vremenom.

Iako su vlasti nastavile realizaciju akcionog plana za unaprjeđenje integracije Roma, Aškalija i Egipćana, ostvaren je mali napredak u njihovom pristupu obrazovanju, zaposlenju ili stanovanju, a nije bilo ni značajnijeg napretka na planu rješavanja njhovog zakonskog statusa.

U noći 15. januara nepoznata lica su bacala kamenice na kuću Behije Ramović, liderke mreže romskih NVO Prva. Ramovićka, koja se suprotstavljala prisilnim i ranim brakovima u zajednicama Roma i Egipćana, optužila je druge romske lidere da stoje iza ovog napada. Ministarstvo za ljudska i manjinska prava, političke partije i nevladine organizacije su osudile taj čin.

I ostale grupe su prijavljivale činove diskriminacije. U septembru je sud u Cetinju oslobodio optužbi Crnogorca, vlasnika restorana, Mila Kadiju, da je podsticao nacionalnu mržnju zbog incidenta iz jula 2012. godine kada je izbacio Veselinku Rajković (Srpkinju), njeno petoro maloljetne djece i monahinju Srpske pravoslavne crkve iz svog objekta.

Ustavni sud je 27. jula odbacio sporazum iz 2011. godine između Vlade i opozicionih partija da se nastavni predmet jezika koji se predaje u školi zvanično nazove „crnogorski, sprski, bosanski i hrvatski“. Sud se pozvao na ustavne osnove za svoju odluku i naveo da taj sporazum ima tendenciju da „derogira“ status „crnogorskog“ jezika. Uprkos odluci Suda, ministar prosvjete je rekao da se neće mijenjati naziv nastavnog predmeta jezika koji se izučava u školi. Tokom godine i Skupština je usvojila izmjene i dopune Zakona o obrazovanju kako bi se utvrdilo da je „crnogorski, sprski, bosanski i hrvatski“ zvanično ime jezika koji se predaje u školi.

Viš sud u Podgorici je 2. jula oslobodio Darka Rašovića, Radoša Zečevića, Srđana Radulovića i Radoslava Dragovića optužbi da su narušavali javni red i mir 2011. godine dijeljenjem letaka kojima su pozivali na proteste protiv odluke Ministarstva prosvjete da prekine nastavu srpskog jezika u školama.

Tokom godine bilo je nekoliko incidenata etničke ili vjerske diskriminacije. Predsjednik Bošnjačke kulturne zajednice u Rožajama Hazbija Kalač kritikovao je policiju zbog zaustavljanja kolone vozila predsjednika Mešihata Islamske zajednice u Srbiji muftije Muamera Zukorlića 6. avgusta. Prema Kalačevim navodima, akcija policije imala je za cilj da zaplaši etničke Bošnjake. Dana 7. jula su dva Srbina, Rade Paunović i Ljubiša Popović, navodno zaustavili kolonu vozila svatova koja je nosila bošnjačke i crnogorske nacionalne simbole u Murinu i povrijedili Elvisa Feratovića i Seada Radončića. Paunović i Popović, koji tokom incidenta navodno koristili poznati srpski način pozdrava, poricali su optužbe. Policija ih je kratko zadržala, a zatim pustila.

Tokom godine bilo je izolovanih slučajeva pojave grafita usmjerenih protiv Roma, Muslimana i Albanaca.

Lideri nacionalnih manjina su nastavili da tvrde da Vlada nije u potpunosti ispoštovala ustavnu obavezu afirmativne akcije za manjine, čak iako se uzmu u obzir reforme izbornog zakonodavstva iz 2011. godine koje su imale za cilj da osiguraju zastupljenost manjina koje čine manje od 3% stanovništva (pogledati odjeljak 3). Tvrdili su da ova prava, osim zastupljenosti u Skupštini, treba da obuhvataju i nacionalnu zastupljenost u skupštinama opština u mjestima gdje manjinska grupa čini značajan udio u ukupnom stanovništvu. Žalili su se i da su manjine nedovoljno zastupljene u državnoj upravi, pravosuđu i državnim privrednim preduzećima. Istraživanje koje je u julu  sprovelo Ministarstvo za ljudska i manjinska prava pokazalo je da postoji velika neravnoteža u raspodjeli radnih mjesta u pojedinim kategorijama javnog sektora po nacionalnim grupama. Crnogorci, koji čine manje od jedne polovine stanovništva, imali su 60% mjesta u javnoj upravi, Srbi 19%, Bošnjaci 6%, Albanci 3,8%, Muslimani 2,5% i Hrvati 0,8%. Prema popisu iz 2011. godine, po nacionalnoj pripadnosti 44,9% stanovništva se izjasnilo kao Crnogorci, 28,7% kao Srbi, 8,65% kao Bošnjaci, 4,9% kao Albanci i 3,3% kao Muuslimani. Na kraju godine, šestoro Roma je radilo u državnoj upravi na centralnom nivou, a nijedan u organima lokalne samouprave.

Neke albanske grupe su tvrdile da odbijanje vlasti da organizuju konsultativni referendum u vezi sa njihovim zahjevom da podgorička gradska opština Tuzi postane odvojena opština predstavlja njihovu diskriminaciju od strane Vlade.

Država je podržala nacionalne savjete, koji treba da zastupaju interese etničkih manjina, za Srbe, Bošnjake, Albance, Muslimane, Hrvate i Rome. Nevladine organizacije, posmatrači zainteresovani za pravna pitanja i mediji su optužili Vladu za zloupotrebu sredstava iz fonda formiranog za finansiranje nacionalnih savjeta. Državna revizorska institucija je konstatovala da Ministarstvo za ljudska i manjinska prava nije na odgovarajući način pratilo trošenje sredstava. Vlasti su 2012. godine izdvojile 500.000 eura (680.000 dolara) za savjete radi implementacije konkretnih projekata. Iako je Srpski nacionalni savjet raspušten na izbornoj skupštini zbog nedostatka kvoruma, dobio je najveći dio sredstava , otprilike 170.000 eura (230.000 dolara). Neke NVO i opozicione grupe su tvrdile da je novac bio namijenjen za finansiranje političkih kampanja. NVO „Građanska alijansa“ je 2012. godine tužila članove fonda pozivajući se na neregularnosti u raspodjeli sredstava savjetima i kritikovala tužilaštvo što nije pokrenulo postupke. Ovaj slučaj je i dalje otvoren.

Društvene zloupotrebe, diskriminacija i nasilje zasnovano na seksualnoj orijentaciji i rodnom identitetu

Zakon o zabrani diskriminacije zabranjuje diskriminaciju na osnovu seksualne orijentacije i rodnog identiteta i primjenjuje se na pojedince iz LGBT zajednice.

Uprkos naporima Vlade da se unaprijedi položaj LGBT zajednice, LGBT osobe i njihovi podržavaoci i dalje su doživljavali kontinuiranu društvenu diskriminaciju, isključenost iz zajednice, neprijateljski nastrojene stavove javnosti i nasilje. Negativna javna percepcija navela je većinu pripadnika LGBT populacije da prikriva svoju seksualnu orijentaciju, ali su oni ipak postajali vidljiviji jer su mnogi među njima počeli da se otkrivaju svojoj porodici i kolegama. Neprijateljski nastrojeni pojedinci su koristili društvene medije i sajtove za upoznavanje LGBT parova, da anonimno napadaju i prijete LGBT osobama i osobama za koje se sumnja da pripadaju ovoj zajednici. Neke nevladine organizacije su izvijestile o slučajevima huligana koji su pravili lažne profile na društvenim medijima da privuku gej muškarce na sastanke i da ih fizički napadnu.

Dvije domaće nevladine organizacije, “LGBT forum Progres“ i novoosnovana „Queer Montenegro“, bave se isključivo pravima LGBT zajednice, ali ima i drugih organizacija za ljudska prava koje se bave i LGBT pravima. Tokom godine „LGBT forum Progres“ je vodio sklonište za LGBT osobe koje je pružilo utočište za 12 osoba, uglavnom muškaraca. NVO „Juventas“ je vodilo SOS liniju i centar za LGBT osobe koji su pružali podršku, organizovali radionice i obezbjeđivali medicinsku i psihološku pomoć LGBT osobama.

Mitropolit Srpske pravoslavne crkve Amfilohije Radović  je 2. februara izjavio da parada ponosa predstavlja povredu ljudskog dostojanstva i da su na njih uticale demonske sile iz čitave Evrope. Mitropolit je 28. juna dao izjavu na televiziji u emisiji Živa istina kojom je izjednačio homoseksualnost sa pedofilijom.

Dana 29. aprila je počelo suđenje Drašku Mirkoviću i Nikoli Ražnatoviću koji su navodno napali Danila Marunovića, Todora Vujoševića i Mirka Boškovića u septembru 2012. godine pred podgoričkim osnovnim sudom. Vujošević je glumio, a Marunović režirao reklamu za prava LGBT osoba iz 2011. godine koja je prvi put javno prikazala poljubac između dva muškarca.

Osnovni sud u Podgorici je 17. maja osudio profesora Slobodana Radonjića zbog uvrede u članku objavljenom u dnevnoj novini Dan 2011. godine. U tekstu je Radonjić napisao da homoseksualci nijesu u stanju da kontrolišu svoj seksualni nagon pa stoga postaju silovatelji, pedofili, nekrofili i zoofili. Sud je zabranio Radonjiću da ponovo koristi sličan jezik i naložio mu da plati troškove postupka. Radonjić je uložio žalbu na presudu.

Sud je 25. maja osudio jednog studenta iz Bara zbog prijetnji nasiljem izrečenih prema jednoj LGBT osobi na Facebook-u. Osnovni sud u Baru je tog studenta osudio na dvije godine uslovne kazne.

„LGBT forum Progres“ je jednostrano organizovao prvu paradu ponosa u Crnoj Gori 24. jula u primorskom gradu Budvi. Procjene broja učesnika variraju, ali je konsenzusom broj utvrđen na negdje oko 80. Bijesna gomila od nekih 500 osoba, od kojih su neki bacali kamenice, boce i druge predmete, konfrontirala se sa učesnicima i nanijela im lakše povrede. Učesnici su imali zaštitu 450 policijskh službenika. Policija je 21. avgusta objavila da je podigla prekršajne prijave protiv 32 osobe za remećenje javnog reda i mira tokom  julske parade. „LGBT forum Progres“ je naveo da je broj pojedinaca protiv kojih su podigute prekršajne prijave trebalo da bude znatno veći. Osobe protiv kojih su pokrenute prijave su između 16 i 61godine starosti. Osim toga, „LGBT forum Progres“ je izvijesto 6. septembra  da su pokrenuli 201 sudski postupak protiv pojedinaca za govor mržnje i prijetnje usmjerene protiv LGBT zajednice.

Izvršni direktor „LGBT foruma Progres“ Zdravko Cimbaljević je 9. septembra optužio zdravstvene radnike iz državnog Kliničkog centra Crne Gore Maju Marković Medenicu i Borisa Sinanovića za objavljivanje govora mržnje protiv LGBT zajedice na internet stranama te organizacije. Prema navodima te nevladine organizacije, Medenica i Sinanović su naveli da su LGBT osobe bolesne i da treba da se hospitalizuju i da svojim djelovanjem promovišu grijeh.

Zdravko Cimbaljević je 10. septembra otišao sa pozicije  izvršnog direktora „Foruma Progres“ u znak protesta zbog uočljivog nepostupanja tužilaštva u vezi sa svim neriješenim slučajevima nasilja, govora mržnje i prijetnji usmjerenih protiv njega i LGBT zajednice. Cimbaljević je tvrdio da je razgovarao sa tužilaštvom, gdje su tvrdili da nijesu upoznati sa statusom predmeta. Cimbaljević, koji je tvrdio da je primio brojne prijetnje smrću i bio žrtva verbalnih i fizičkih napada, kritikovao je policiju kada su prestali da mu obezbjeđuju zaštitu. Nakon toga je napustio zemlju da traži azil u inostranstvu.

„LGBT forum Progres“ je izvijestio da su 16. septembra nepoznate osobe postavile dva postera na kojima su se vidjela tri maskirana huligana kako drže bejzbol palice na zgradu u kojoj žive članovi „Foruma progres“ i LGBT zajednice. Na posterima su prikazani huligani kako stoje ispred LGBT zastave i na njemu se nalazi natpis „Čekali smo vas“. Policija je i dalje istraživala taj slučaj na isteku godine.

Otprilike 100 osoba se okupilo u Podgorici 27. septembra da proslavi zvanično otkazivanje održavanja parade ponosa u Beogradu i da protestuje protiv zakazane LGBT parade u Podgorici. Iako nijesu imali dozvolu, policija im je dozvolila da protestuju.

Dana 19. oktobra, dan prije održavanja podgoričke parade ponosa, lokalni mediji su izvijestili da su tri mladića, otprilike oko 20 godina starosti, napala istaknutog ali neimenovanog člana LGBT pokreta „Forum Progres“. Napad se navodno desio u blizini zgrade u kojoj LGBT aktivista živi. Navodna žrtva je prijavila taj slučaj policiji, ali nije imao vidljive tjelesne povrede.

Dana 20. oktobra držana je prva parada ponosa u Podgorici u organizacij NVO „Queer Montenegro“.  Oko 150 učesnika je mirno hodalo centrom grada uz zaštitu koju je obezbjeđivalo 2.000 pripadnika policije. Gomila od otprilike 1.500 osoba je pokušala da probije kordon policije, povrijedila 20 policijskih službenika i oštetila prodavnice i automobile. Policija je privela 60 osoba.

Tokom godine je Vlada i nekoliko istaknutih zvaničnika potvrdilo podršku LGBT pravima. U julu je nekoliko zvaničnika Vlade, uključujući i predstavnike Kancelarije zašitnika i Ministarstva ljudskih i manjinskih prava, prisustvovalo paradi ponosa u Budvi. Savjetnik predsjednika Vlade za pitanja LGBT osoba i ljudskih prava bio je domaćin nekoliko međunarodnih konferencija o diskriminaciji i problemima LGBT osoba. Vlada je 2012. donijela propise za finansiranje operacija promjene pola za osobe koje traže taj zahvat, ali se na kraju godine još radilo na izradi protokola.

Ostali oblici društvenog nasilja ili diskriminacije

Nije bilo izvještaja o nasilju i diskriminaciji protiv osoba koje imaju AIDS. NVO „Juventas“ i  „Crnogorska fondacija za HIV“ su izjavile da su lica sa HIV/AIDS-om stigmatizovana i izložena diskriminaciji, iako je veći dio te diskriminacije nedokumentovan. Posmatrači su smatrali da su strah od diskriminacije, društveni tabui u vezi sa seksom i nedostatak privatnosti u pogledu zdravstvenih kartona spriječili mnoge ljude da traže testiranje na HIV. Nadležni organi su izrazili zabrinutost u pogledu neodgovarajuće registracije osoba koje su preminule od ove bolesti, jer se uzrok smrti ne prijavljuje ukoliko nijesu preminuli u bolnici.

Dio 7. Prava radnika

a. Sloboda udruživanja i pravo na kolektivno pregovaranje

Zakon daje radnicima pravo da organizuju sindikat, da se pridružuju sindikatu koji sami odaberu i da sprovode sindikalne aktivnosti bez prethodnog odobrenja. Zakon dozvoljava sindikatima da se uključuju u kolektivno pregovaranje i druge aktivnosti bez miješanja vlasti. Zakon radnicima daje  pravo na štrajk, izuzev zaposlenima sa zaduženjima vezanim za bezbjednost i drugim državnim službenicima čije bi odsustvovanje sa posla ugrozilo javni interes, nacionalnu bezbjednost, bezbjednost lica i imovine ili funkcionisanje vlasti. Zakon zabranjuje poslodavcu da diskriminiše članove sindikata ili osobe koje pokušavaju da organizuju sindikat, pa poslodavac može biti novčano kažnjen ili osuđen na godinu zatvora ukoliko prekrši zakon. Nijesu postojali drugi propisi izuzev zakona. Radnici koji su otpušteni sa posla zbog sindikalne aktivnosti imaju pravo da budu vraćeni na posao.  Uprkos zakonskoj odredbi, kolektivno pregovaranje je ostalo na rudimentarnom nivou. Usljed ekonomske krize, mnoga preduzeća su zatvorena ili smanjila broj zaposlenih, što je dovelo do manjeg članstva sindikata. Fragmentisani i mali sindikati u trgovini i turizmu često nemaju kapacitet da pregovaraju sa poslodavcima.

Po zakonu, kolektivni ugovori se odnose samo na registrovanu radnu snagu. Savez sindikata, Unija slobodnih sindikata, Ministarstvo rada i socijalnog staranja i Unija poslodavaca nijesu postigli dogovor oko novog kolektivnog ugovora.

Dana 26. februara Sindikat prosvjete optužio je Savez  sindikata za vršenje pritiska na direktore škola da utiču na članove Sindikata prosvjete da se priključe Savezu  sindikata. Sindikat prosvjete je takođe konstatovao da su mnogi novozaposleni nastavnici u osnovnim školama podložni manipulaciji u izborne svrhe zbog toga što su zaposleni na određeni rok.

Zakon omogućava vansudsko rješavanje pojedinačnih i kolektivnih radnih sporova. Godine 2010. osnovana je Agencija za mirno rješavanje radnih sporova (pri Ministarstvu rada i socijalnog staranja) za arbitražu u takvim predmetima. Od 2010. godine do jula 2013. godine, 40 medijatora ove agencije razmotrilo je više od 4.000 predmeta i uspjeli su da postignu kompromis među stranama u više od 80% slučajeva. Većina pojedinačnih sporova odnosila se na nezakonito otpuštanje, neplaćene doprinose i druge administrativne probleme. Prema napisima u medijima, u mnogim slučajevima poslodavci nijesu ispoštovali odluke Agencije.

Nijedna od zaštitnih mjera koje stoje na raspolaganju zakonski prijavljenim radnicima nije se odnosila na neprijavljene radnike, od kojih su mnogi došli iz inostranstva i nijesu imali ugovor o radu. Prema navodima u štampi, tokom ljetnje sezone bilo je zaposleno između 15.000 i 40.000 domaćih i stranih neprijavljenih radnika, prvenstveno u sektorima građevine, trgovine, turizma, poljoprivrede i ugostiteljstva. Bilo je manjih protesta radnika iz sindikata protiv vladinih mjera štednje. Kolektivno pregovaranje je ostalo na prilično niskom nivou i ugrožavala ga je činjenica da samo sindikati sa najvećim članstvom u datom preduzeću mogu biti potpisnici kolektivnog ugovora. Bilo je prijava kako sa strane zaposlenih u privatnom sektoru, tako i onih u javnom sektoru, da su poslodavci prijetili ili na drugi način zastrašivali radnike uključene u sindikalno organizovanje ili druge sindikalne aktivnosti. U nekim slučajevima je došlo do smanjenja zarada zaposlenih, a neki su i otpušteni sa posla zbog sindikalne aktivnosti. U slučaju da otpuštani  radnici pokrenu sudski postupak, može proći više godina dok radnici budu vraćeni na posao, zbog jako dugih sudskih postupaka. Napori vlasti u  primijeni Zakona o radu nijesu bili dosljedni.

Mediji su 2. februara izvijestili da je preduzeće „Kom-Eloksir“ otpustilo Vujicu Lalevića, Predraga Vasojevića i Marijanu Vasojević nakon što su u novinama govorili o štrajku u kompaniji.

Radnici u privatizovanim kompanijama ili u kompanijama u stečaju su još uvijek potraživali neisplaćene zaostale zarade i otpremnine. Nekoliko lokalnih samouprava nije isplatilo zarade zaposlenima više mjeseci zaredom. Neisplaćene zarade i zatvaranje fabrika doveli su do velikih štrajkova. Zakon obezbjeđuje određenu zaštitu i stranke su ranije postizale sporazum uz određenu nadoknadu, ali su to bili izuzeci. Zakon zahtijeva od poslodavaca da izdvajaju poprilično visoke doprinose u penzioni, socijalni i zdravstveni fond. Da bi izbjegli ta plaćanja, poslodavci često nijesu zvanično prijavljivali svoje zaposlene. Direktori preduzeća koja su bili primarni poslodavci u nekim sjevernim opštinama često su iskorištavali nedostatak alternativnog zaposlenja da bi izbjegavali da radnicima daju odgovarajuću platu i socijalnu zaštitu.

b. Zabrana prisilnog ili prinudnog rada

Zakon zabranjuje sve oblike prisilnog i prinudnog rada, ali je bilo izvještaja da su lica trafikovana u zemlju, posebno radi seksualne eksploatacije u komercijalne svrhe i rada u sektoru građevine. Prinudno prosjačenje romske djece je ostalo ubjedljivo najprisutniji oblik prinudnog rada.

Pogledati Izvještaj o trgovini ljudima Stejt departmenta na  www.state.gov/j/tip.

c. Zabrana dječijeg rada i minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa

Postoje zakoni i postupci za zaštitu djece od iskorištavanja na radnom mjestu i Vlada je uglavnom efikasno sprovodila ove zakone i propise u formalnoj ekonomiji.

Zvanična minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa je 15 godina starosti. Djeca mlađa od 18 godina ne mogu da rade na poslovima koji podrazumijevaju posebno težak fizički rad, prekovremeni i noćni rad,  rad pod zemljom ili pod vodom ili na poslovima koji „mogu štetno uticati na njihovo zdravlje i život ili podrazumijevaju veći rizik po njihovo zdravlje i život“. Zakon definiše novčane kazne za kršenje ovih odredbi, a te kazne se kreću od 10 do 300 minimalnih zarada.

Romska djeca su radila uglavnom tokom ljeta, i tipično se bavila aktivnostima kao što su pranje vjetrobranskih stakala, skupljanje drva za ogrjev, tovarenje kamiona, sakupljanje predmeta kao što je staro željezo, prodaja starih novina i dodatne opreme za automobile ili pomaganje svojim roditeljima kao najamna radna snaga. Mnoga romska djeca su se bavila prosjačenjem. Novac koji su zarađivali obično su davali starijim članovima porodice. Policija je tvrdila da se više radi o pojedinačnim slučajevima porodičnog prosjačenja, nego o organizovanom prosjačenju. Prosjačenje je bilo lako primjetno, posebno u Podgorici i na primorju tokom ljeta. Policija je tvrdila da većina djece koja su se bavila prosjačenjem potiču sa Kosova i iz Srbije. Policija je nastavila  inicijativu usmjerenu na sprječavanje prosjačenja, ali sa ograničenim rezultatima. Policija je rijetko podnosila tužbe protiv odraslih počinilaca, a djeca zatečena bez staratelja su smještana u Centar za  djecu i mlade „Ljubović“. Nakon napuštanja tog centra, većina djece je nastavljala da se bavi  prosjačenjem. Romske NVO su pokušavale da podignu nivo svijesti u vezi sa tim problemom, te sugerisale da Vlada nije obezbijedila dovoljno resursa za rehabilitaciju djece koja prosjače i žive na ulici. Socijalni centri su naveli da nijesu dobili ni jednu prijavu o eksploataciji djece tokom prvih osam mjeseci. U svom godišnjem izvještaju, ombudsman je konstatovao da socijalni centri i dalje tretiraju djecu koja prosjače kao delinkvente.

Vlada je u junu 2012. godine osnovala Upravu za inspekcijske poslove koja objedinjava 30 inspekcijskih organa iz sedam ministarstava i šest agencija i time je postala jedini organ Vlade zadužen za inspekcijski nadzor. Tokom godine, Uprava za inspekcijske poslove nije imala dovoljan broj i adekvatno obučene kadrove, kancelarijski prostor i finansiranje. Uprava za inspekcijske poslove nije imala posebnih inspektora koji bi se bavili isključivo dječijim radom, te je poštovanje  propisa o dječijem radu provjeravano u okviru opšte inspekcije rada. Vlada nije prikupljala posebne podatke o dječijem radu. Osim prosjačenja, koje se po zakonu ne smatra „radom“, inspektori nijesu prijavlili ni jedno kršenje odredbi zakona o dječijem radu tokom godine.

Pogledati i Nalazi o najgorim oblicima dječijeg rada Ministarstva rada SAD na   www.dol.gov/ilab/programs/ocft/tda.htm.

d. Prihvatljivi uslovi rada

Prema navodima Zavoda za statistiku, prosječna mjesečna neto zarada u oktobru iznosila je 475 eura (641 dolara), što predstavlja smanjenje 1 % u odnosu na 2012. godinu. Minimalna zarada u državi je od aprila iznosila 193 eura (261 dolara) mjesečno. Apsolutna linija siromaštva za 2011. godinu određena je na nivou od 175 eura (236 dolara). Državni Zavod za statistiku je procijenio da je oko 9,3% stanovništva, odnosno 60.000 ljudi, živjelo ispod apsolutne linije siromaštva, u odnosu na 6,6% 2010. godine. Gotovo 18% građana na sjeveru živjelo je ispod linije siromaštva, u odnosu na 6,3% u središnjem i 6,4% u južnom dijelu zemlje. Značajan dio radne snage, posebno u ruralnim oblastima i u neformalnom sektoru, zarađivao je manje od minimalne zarade.

Zakon definiše 40-časovnu radnu nedjelju (osim u posebno navedenim vanrednim okolnostima) i predviđa nepreciziranu nadoknadu za rad koji prevazilazi 40 sati nedjeljno. Zakon propisuje i 30-minutnu pauzu u toku radnog dana, prekovremeni rad ograničava na 10 sati nedjeljno, ali su sezonski radnici često radili mnogo duže. Zakon o radu zahtijeva jednaku platu za posao jednake vrijednosti. Mnogi radnici, posebno žene koje rade u trgovini, ugostiteljstvu i u uslužnom sektoru, imali su neplaćeni prekovremeni rad, a ponekad su bili prisiljeni da rade za vjerske praznike ili da se odreknu prava na nedjeljni i godišnji odmor. Ti zaposleni često nijesu prijavljivali ovo kršenje svojih prava zbog straha od posljedica. Zaposleni mogu da biraju koje praznike će poštovati zavisno od svoje etničke ili vjerske pripadnosti. Posmatrači su izvijestili da se stanje malo popravilo usljed proaktivnih kontrola od strane inspekcije rada. Bilo je navoda da poslodavci ne uplaćuju obavezne doprinose za penziono osiguranje i druge usluge za svoje zaposlene ili da ih uplaćuju u minimalnom iznosu. Žene su povremeno bile izložene diskriminaciji na osnovu svog bračnog statusa, trudnoće i fizičkog izgleda.

Poslodavci često radije zapošljavaju na određeno vrijeme, navodeći kao opravdanje loše ekonomsko okruženje i globalnu ekonomsku krizu. Tokom godine nadležni organi su izdali 16.500 radnih dozvola za strane radnike u odnosu na 25.050 tokom 2012. godine. Kako bi izbjegli zapošljavanje radnika za stalno, poslodavci su ih zapošljavali na „probni period“ od nekoliko mjeseci, a onda ih otpuštali prije isteka tog roka. Zatim bi zaposlili nove radnike i ponavljali taj ciklus. Poslodavci nijesu poštovali sve svoje zakonske obaveze prema trudnicama, te su im ponekad smanjivali nivo odgovornosti ili ih otpuštali nakon povratka sa porodiljskog odsustva. Na osnovu rezultata istraživanja koje je sproveo NVO „Vladavina prava,“ više od 90% incidenata uznemiravanja na radnom mjestu odigralo se u javnoj upravi i preduzećima u javnom vlasništvu. Istraživanje je ukazalo na to da je inspekcija rada selektivno vršila kontrolu malih i srednjih preduzeća koja su solventnija i mogu da plate kazne. Drugi kritičari su konstatovali da je inspekcija rada zanemarila da istraži ili iskontroliše veće kompanije ili politički povezane organizacije. Mnoge osobe su radile šest dana sedmično.

Iako ne postoje pravne ni tehničke barijere koje bi sprječavale zaposlene da podnesu tužbu protiv poslodavca, visoka stopa nezaposlenosti povezana sa strahom od gubitka posla, sudskim sistemom opterećenim zaostalim predmetima i nepostojanjem pravne zaštite za otprilike 20% radne snage (35.000 radnika) koja radi u neregistrovanoj sivoj ekonomiji predstavljali su destimulišuće faktore za podnošenje tužbi.

Korišćenje usluga „privremenih“ radnika i dalje je predstavljalo glavnu tačku neslaganja između sindikata i poslodavaca, jer su poslodavci imali mnogo veći uticaj na uslove zapošljavanja radnika na određeno vrijeme, posebno žena, starijih radnika i radnika sa invaliditetom. Izmjene i dopune Zakona o radu koje su stupile na snagu u decembru 2011. godine, ograničile su zapošljavanje na određeno vrijeme na period od dvije godine. Odredba da poslodavci ne mogu da produžavaju zaposlenje na određeno vrijeme predviđena je da ističe 22. decembra. Vlada i dva sindikata nisu mogli da se dogovore da li da ukinu ili produže odredbu o privremenom zapošljavanju. Poslodavci su opravdavali privremeno zaposlenje  teškom ekonomskom situacijom u zemlji. Zaposleni sa ugovorima na određeno vrijeme nijesu uživali iste beneficije kao i oni sa stalnim zaposlenjem.

Vlasti određuju obavezne propise u oblasti zaštite na radu. Poslodavcima koji ne poštuju preventivne mjere ili zakonske odredbe o zaštiti na radu može se izreći novčana kazna ili zatvorska kazna u trajanju do godinu. Uprkos upozorenjima od strane vlasti, mnogi radnici na gradilištima radili su na visokim temperaturama i u opasnim uslovima. Propisi zahtijevaju od poslodavaca i nadzornih ogana da obezbijede i osiguraju primjenu sigurnosne opreme i da prijave sve ozbiljnije slučajeve povrede ili smrtne slučajeve na radu u roku od 24 časa. Vlasti nijesu strogo primjenjivale  obaveze koje se tiču sigurnosti na radu, dok su  i poslodavci i radnici kršili ove propise u oblasti zaštite na radu, posebno u građevinarstvu, poslovima sa električnom energijom , preradi drveta i zavarivanju. Mašine i alati koji se koriste na gradilištima često se ne održavaju kako treba, što je povećavalo rizik od povreda. Tokom prvih osam mjeseci prijavljeno je pet smrtnih slučajeva i 31 teška povreda na radu. Grane kod kojih je najveći rizik uključuju građevinarstvo, energetiku, drvopreradu i saobraćaj. Najčešći uzroci povreda, kako se navodi, su nedovoljna obuka za dati posao, neadekvatna zdravstvena zaštita radnika i zastarjela oprema. Tokom godine samo je devet inspektora obavljalo kontrolu propisa u oblasti zaštite na radu.

Inspektori rada su ovlašćeni da zatvore neki objekat dok se ne isprave utvrđene nepravilnosti. U slučaju ponovljenih kršenja propisa, vlasnici preduzeća mogu biti novčano kažnjeni. Inspektori su utvrdili kršenja propisa vezano za rad bez ugovora o radu, neodgovarajuću isplatu zarade, neplaćanje doprinosa za socijalno osiguranje za zaposlene, neposjedovanje radnih dozvola, neiskorišćene godišnje odmore i dugo radno vrijeme. Tokom 2012. godine, inspektori su izvršili 12.154 kontrole, utvrdili 8.359 nepravilnosti, zatvorili radna mjesta u 216 slučajeva, izdali 3.689 opomena i 1.679 naloga za plaćanje novčane kazne za manje prekršaje. Inspektori su ustanovili najviše nepravilnosti u sektorima ugostiteljstva, turizma i građevinarstva.