KRATAK PREGLED

Crna Gora je republika sa mješovitim parlamentarnim i predsjedničkim sistemom vlasti i sa višepartijskim političkim sistemom. Glasači biraju i predsjednika i jednodomni parlament na opštim izborima. Predsjednik predlaže mandatara za sastav vlade, koji mora dobiti podršku u Skupštini. Predsjedničke izbore održane 2013. godine je Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju (OEBS) opisala kao profesionalno i efikasno sprovedene, ali i da ih je karakterisala nedovoljno jasna linija razdvajanja između države i vladajuće Demokratske partije socijalista (DPS). Parlamentarni izbori održani su 2012. godine. OEBS je ukazao na nepravilnosti prilikom glasanja i preplitanje države i partija koje je poljuljalo povjerenje birača. Civilni  organi vlasti su održavali djelotvornu kontrolu nad snagama bezbjednosti.

Korupcija je predstavljala jedan od najozbiljnijih problema u oblasti ljudskih prava, a bila je sveprisutna u zdravstvu, obrazovanju i mnogim granama vlasti, uključujući organizacije za sprovođenje zakona. Karakterisala ju je nekažnjivost, političko favorizovanje, nepotizam i selektivno krivično gonjenje političkih i društvenih protivnika. Zemlja se takođe suočila sa daljim pogoršanjem ambijenta za medije i nevladine organizacije, uključujući primjere uznemiravanja novinara, napada na njihovu imovinu i neuspjeha u rješavanju nekoliko ranijih slučajeva nasilja i prijetnji upućenih novinarima. Takođe, u medijima pod kontrolom vlasti bilo je državnih i kvazislužbenih napada na lidere nevladinih organizacija (NVO). Diskriminacija i društveno nasilje nad manjinama, posebno Romima, Aškalijima  i balkanskim Egipćanima, osobama sa invaliditetom i lezbijskom, gej, biseksualnom, transrodnom i interseksualnom (LGBTI) zajednicom predstavljali su treće široko područje zabrinutosti.

U ostale probleme vezane za ljudska prava spadaju nekažnjivost za ratne zločine, loše postupanje službenika za sprovođenje zakona prema licima u pritvoru, pretrpani i oronuli zatvori i pritvorske jedinice, kršenje prava na mirno okupljanje, neriješeni zakonski status hiljada izbjeglica iz sukoba na Balkanu 90-tih godina prošloga vijeka, tenzije između vjerskih grupa oko pitanja imovine i statusa, nasilje u porodici usmjereno protiv žena i djece, biranje pola djeteta sa predrasudom prema određenom rodu, dječiji brakovi kod Roma i kontinuirana marginalizacija manjina kao što su Albanci i Bošnjaci. Prijavljeni su i slučajevi povrede prava radnika od strane poslodavaca.

Nekažnjivost je i dalje problem, mada je zabilježen porast krivičnog gonjenja za korupciju, uključujući pojedine zvaničnike vladajuće partije.

Dio 1. Poštovanje integriteta pojedinca, koje ne dozvoljava:

a. Proizvoljno ili nezakonito lišavanje života

Nije bilo izvještaja da su vlasti ili njeni predstavnici počinili proizvoljna ili protivzakonita ubistva.

Vlasti su nastavile da procesuiraju dva slučaja ratnih zločina protiv nekoliko pojedinaca, prvenstveno niže i srednje rangiranih policijskih službenika i vojnih lica, za radnje koje su navodno preduzimali u ratovima na Balkanu u periodu od 1991. do 1999. godine. Apelacioni sud je 3. septembra potvrdio oslobađajuću presudu Višeg suda u Bijelom Polju za osam oficira i vojnika Jugoslovenske  armije  optuženih za ubistvo 23 albanska civila u Kaluđerskom lazu, blizu Rožaja 1999. godine. Vrhovni sud je 13. oktobra potvrdio oslobađajuću presudu Višeg suda u Podgorici za devet bivših službenika policije optuženih za deportaciju 83 bosanske izbjeglice, koje su kasnije ubijene. NVO su tvrdile da sudovi pogrešno primjenjuju međunarodne humanitarne i domaće zakone i da se ne bore protiv nekažnjivosti za ratne zločine.

b. Nestanak

Nije bilo izvještaja o politički motivisanim nestancima.

Radna grupa UN-a koja je u junu 2014. godine posjetila zemlju je navela da se 72 lica iz Crne Gore i dalje vode kao nestala u ratovima u bivšoj Jugoslaviji.

c. Mučenje i drugo okrutno, nečovječno ili nehumano postupanje ili kažnjavanje

Ustavom i zakonom zabranjeno je takvo postupanje, ali bilo je izvještaja da su policija i zatvorski stražari povremeno tukli i zastrašivali osumnjičena lica radi pribavljanja dokaza, priznanja ili za kaznu. Interne istrage od strane različitih institucija značajno su smanjile, ali ne i eliminisale nekažnjivost. Država je krivično gonila službenike policije i zatvorske stražare optužene za prekoračenje njihovih ovlašćenja.

Osnovni tužilac iz Podgorice je 11. novembra naložio hapšenje Bora Grgurovića i Gorana Zejaka, dvojice pripadnika Specijalne antiterorističke jedinice, na osnovu optužbi da su pretukli Milorada Mija Martinovića tokom protesta 24. oktobra. Uprkos video zapisu koji pokazuje da je u prebijanju učestvovalo više od 20 službenika, do sredine decembra nije bilo dodatnih optužnica. Kancelarija zaštitnika ljudskih prava i sloboda (ombudsman) pozvala je vlasti da sprovede istragu i o drugim pripadnicima jedinice koji su učestvovali u prebijanju.

Štampani mediji javili su da je tuča koja izbila 14. januara u zatvoru u Spužu rezultirala krivičnim prijavama protiv devet zatvorenika zbog fizičkog napada i povređivanja petoro stražara. Nekoliko zatvorenika izjavilo je štampanim medijima da ih nakon incidenta od 14. januara zatvorski stražari stalno tuku i zatvaraju u samice. Zatvorska uprava je negirala optužbe, ali je disciplinski kaznila dvojicu stražara zbog prebijanja jednog zatvorenika. NVO Juventas i Akcija za ljudska prava su 1. decembra kritikovale zatvorsku upravu i sudske vlasti zbog toga što nijesu krivično gonili zatvorske stražare koji su navodno pretukli i zlostavljali 13 zatvorenika tokom incidenta od 14. januara. Takođe su kritikovale ombudsmana zbog odlaganja objavljivanja njegovih zaključaka u vezi sa incidentom do novembra. U decembru su vlasti podigle optužnicu protiv 10 zatvorskih stražara zbog prebijanja zatvorenika.

NVO su navele da je jedan broj službenika policije odgovornih za  kršenje pravila službe i viših službenika umiješanih u slučajeve mučenja ostao na dužnosti. OEBS i stalne diplomatske misije nastavile su sa organizovanjem obuke za policiju, snage bezbjednosti, granične i carinske službenike.

Slučaj Neđeljka Moračanina, koji je osuđen zbog ometanja pravde nakon što je optužio dvojicu službenika policije da su ga pretukli 2014. godine dok su ga držali u pritvoru, je bio u postupku po žalbi. Iako je Odjeljenje za unutrašnju kontrolu utvrdilo da su dva službenika protiv Moračanina koristili prekomjerenu silu, tužilac nije podigao optužnicu protiv njih već je umjesto toga pokrenuo postupak protiv Moračanina.

Evropski sud za ljudska prava je 28. aprila donio odluku da su zatvorski stražari u Spužu prekoračili svoja ovlašćenja i koristili prekomjerenu silu tokom pretresa zatvorskih ćelija Igora Milića i Dalibora Nikezića 2009. godine..

Uslovi u zatvoru i pritvoru

Uslovi u zatvorima i prostorije za pritvor  u pretkrivičnom postupku generalno su bili loši i u oronulom stanju, a istražni zatvor u Podgorici i neka zatvorska odjeljenja su bili i izrazito pretrpani. U septembru je ambasador EU istakao da je pored pretrpanosti jedan od najvećih problema i neodgovarajući pristup zdravstvenoj zaštiti.

Fizički uslovi:  NVO Građanska alijansa je 28. januara navela da su pojedini objekti, uključujući prostorije za pritvor u pretkrivičnom postupku u Podgorici, i dalje bili pretpani, iako su vladini statistički podaci objavljeni u oktobru pokazivali da nijesu iskorišćeni njihovi maksimlani kapaciteti. Tokom prvih devet mjeseci 2015. godine vlasti su javile o tri smrtna slučaja među osuđenim i pritvorenim licima, sva tri od prirodnh uzroka.

Vlada, predstavnici Građanske alijanse i ambasador EU opisali su sistem zdravstvene zaštite u zatvorima kao neodgovarajući.  U svom godišnjem izvještaju, Kancelarija ombudsmana navela je primjere loše higijene i manjka prirodne svjetlosti. Nepostojanje odgovarajućih kapaciteta za liječenje alkoholičara i zavisnika od narkotika navelo je upravu zatvora u Podgorici da mnoge takve pacijente smjesti u psihijatrijsku bolnicu u Dobroti, koja je bila loše opremljena za rad sa pacijentima koji sa sobom  nose problem dodatne bezbjednosti.

Štampani mediji su javili o nekoliko štrajkova glađu tokom prvih devet mjeseci 2015. godine. Sa druge strane, vlasti su javile o samo jednom štrajku glađu, u kome su učestvovala četiri pritvorenika.

Administracija:  Policija nije iznosila informacije o stanju zatvorskih evidencija. Stopa prijevremenog puštanja zatvorenika na slobodu zbog dobrog ponašanja značajno je smanjena u julu nakon donošenja novog zakonskog propisa kojim je ovlašćenje za prijevremeno puštanje na slobodu prenijeto sa Ministarstva pravde i zatvorske uprave na sudove koji su izvorno izrekli kaznu.

Vlasti su dozvoljavale posjetiocima i pritvorenim licima da podnose pritužbe sudskim organima i ombudsmanu, generalno bez cenzure, i da traže da vlasti istraže vjerodostojne navode u pogledu  uslova koji ne odgovaraju standardu. Vlasti su često sprovodile istrage takvih problema, ali su obično to radili reagujući na medijske kampanje ili preporuke ombudsmana.

Nezavisni monitoring: Vlada je dozvoljavala posjete zatvorima za nezavisne nevladine posmatrače, uključujući i grupe za zaštitu ljudskih prava i medije. Čak i kada su posmatrači dolazili uz najavu neposredno prije same posjete, zatvorska uprava je posmatračima dozvolila da razgovaraju sa zatvorenicima bez prisustva stražara.

Poboljšanja:  Poboljšanja na fizičkim objektima, u broju zaposlenih i obukama stražara nastavljena su tokom cijele godine. U zatvoru u Podgorici, vlasti su sagradile dodatnu prostoriju za bračne posjete, novu kuhinju i kafeteriju. Pretrpanost istražnog zatvora u Podgorici značajno je smanjena. U zatvoru u Bijelom Polju vlasti su renovirale sedam ćelija, ambulantu, prostorije za bračne posjete, prostorije za vjerske obrede i sportske terene. Ministarstvo pravde zaposlilo je dodatno osoblje u zatvorima.

d. Proizvoljno hapšenje ili zatvaranje

Ustav i zakon zabranjuju proizvoljna hapšenja i pritvaranja i vlasti su uglavnom poštovale te zabrane. Ipak, policija je morala da obešteti brojna lica zbog neosnovanog pritvora. Od 2010. godine vlasti su platile više od milion eura (1,1 milion dolara) na ime obeštećenja zbog neosnovanog pritvora.

Uloga policije i bezbjednosnog aparata

Uprava policije, koja obuhvata i Graničnu policiju, zadužena je za sprovođenje zakona i održavanje javnog reda i mira. Policija je djelovala u sklopu Ministarstva unutrašnjih poslova i u principu je bila djelotvorna. Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB), formalno poseban organ u sklopu Vlade ali po mišljenju mnogih politička ruka vladajuće DPS, nadležna je za obavještajni i kontraobavještajni rad.

Nekažnjivost je i dalje problem kada su u pitanju snage bezbjednosti. NVO su navodile korupciju, nedostatak transparentnosti i izloženost tužilaca i pripadnika Ministarstva unutrašnjih poslova uticaju vladajućih političkih partija kao prepreke za veću djelotvornost. Takođe, gledište da lične i političke veze utiču na sprovođenje zakona je bilo široko rasprostranjeno. Male plate ponekad su doprinosile korupciji i neprofesionalnom ponašanju policijskih službenika (pogledati dio 4).

Posmatrači ljudskih prava su i dalje izražavali zabrinutost malim brojem pripadnika bezbjednosnih snaga koji su procesuirani za povrede ljudskih prava. Tužilaštvo, koje je nadležno za sprovođenje istrage kod takvih povreda, rijetko je dovodilo u pitanje nalaz policije da je sila upotrijebljena u razumnoj mjeri. Posmatrači ljudskih prava su tvrdili da su građani nerado prijavljivali loše postupanje policije zbog straha od odmazde. Grupe koje prate rad policije tvrdile su da je policija nastavila praksu pokretanja protivtužbi protiv osoba koje su prijavile zlostavljanje od strane policije, što je obeshrabrivalo građane da ga prijave i uticalo na druge policijske službenike da zataškaju odgovornost za počinjene povrede prava. U slučajevima kada su sudovi utvrdili da je policija prekoračila razumnu upotrebu sile, kazne su obično bile blage.

Uz stranu pomoć, Vlada je obezbijedila obuku za policiju i snage bezbjednosti sa ciljem smanjenja zloupotrebe, korupcije i promovisanja poštovanja ljudskih prava. NVO Institut Alternativa navela je da je tranparentnost poboljšana u Odjeljenju za unutrašnju kontrolu policije, ali da je tom odjeljenju i dalje nedostajalo dovoljno zakonskih ovlašćenja i tehničkih resursa da u potpunosti sprovodi svoje nadležnosti.

Postupak lišenja slobode i postupanje u pritvoru

Za lišenje slobode potreban je sudski nalog ili „osnovana sumnja od strane policije da je osumnjičeni počinio krivično djelo”. Policija je lišavanja slobode generalno obavljala uz sudski nalog, na osnovu dovoljnih dokaza. Policija i tužioci mogu da zadrže osumnjičena lica do 72 sati prije nego što ih izvedu pred sudiju i optuže. Zakon zabranjuje prekomjereno kašnjenje u podizanju formalne optužnice protiv osumnjičenih i u sprovođenju istražnog postupka, ali je kašnjenja ponekad bilo.  Prilikom izvođenja lica pred sud, sudija donosi početnu odluku o zakonitosti pritvora. Izvođenje pred sud uglavnom se vršilo u propisanom vremenskom roku.

Sudovi su sve više koristili kauciju. Sudije su takođe mogle da puste okrivljene bez kaucije i da ograniče njihovo kretanje, uvedu za njih obavezu javljanja ili da zadrže njihove pasoše ili druga dokumenta kako bi spriječili njihov bijeg. Zakon omogućava pritvorenim licima da njihov advokat prisustvuje policijskom ispitivanju i sudskom postupku, a zadržana lica su uglavnom imala brz pristup advokatu. Iako je pravna pomoć trebala da bude dostupna osobama kojima je potrebna, bilo je finansijskih ograničenja u pružanju te pomoći od strane države (pogledati dio 1.e.). Nadležni organi moraju odmah da obavijeste porodicu, vanbračnog partnera ili nadležnu socijalnu ustanovu o hapšenju i obično su tako i radili. Nije bilo prijava da su vlasti držale ljude u pritvoru bez prava komunikacije sa spoljnjim svijetom. Lica su mogla da ospore zakonitost svog pritvora. Vlada je 2014. godine morala da obešteti 94 lica za neosnovano lišavanje slobode.

Proizvoljno hapšenje:  Policija je i dalje pozivala kako svjedoke tako i osumnjičene na „informativne razgovore“ i često je koristila tu praksu da suzbije huliganstvo tokom fudbalskih utakmica ili da smanji učestvovanje na političkim skupovima opozicije. Ovakva praksa obično nije podrazumijevala zadržavanje osumnjičenih duže od šest sati koliko je dozvoljeno zakonom, niti je obično završavala podnošenjem krivične prijave.

Pritvor u pretkrivičnom postupku:  Sudovi su često izricali mjeru pritvora za lica okrivljena u krivičnim predmetima. Zakon predviđa da inicijalno trajanje pritvora u pretkrivičnom postupku može biti do 30 dana, ali predviđa i mogućnost da ga tužioci produže za dodatnih pet mjeseci. Prosječno trajanje pritvora iznosilo je između 90 i 120 dana. U kombinaciji sa sudskim odlukama o produženju, organi mogu da okrivljeno lice zakonito drže u pritvoru do tri godine, od trenutka lišavanja slobode do završetka suđenja i izricanja presude. Okrivljeno lice ima pravo žalbe na odluku o pritvoru. Vlasti su tvrdile da lica pritvorena u pretkrivičnom postupku u prosjeku čine oko 30% ukupne zatvorske populacije. Policija se često oslanjala na produženi pritvor u pretkrivičnom postupku kao pomoćno sredstvo u istragama krivičnih djela. Zaostali krivični predmeti u sudovima takođe su doprinijeli produženom pritvoru. Sudovi su nastavili da postepeno smanjuju broj zaostalih predmeta.

e. Uskraćivanje pravičnog javnog suđenja

Ustav i zakoni predviđaju nezavisno pravosuđe, ali su neke NVO, međunarodne organizacije i pravni eksperti tvrdili da politički pritisak  i korupcija u velikoj mjeri utiču na tužioce i sudije. Postupak imenovanja sudija i tužilaca i dalje je ispolitizovan. Nedovoljno finansiranje, nedostatak resursa i organizacije i dalje ometaju djelotvornost sudstva. Ipak, vlast je nastavila da ostvaruje napredak u reformi pravosuđa jačanjem nezavisnosti, odgovornosti i kapaciteta sudija i tužilaca, te povećanjem transparentnosti sudskih presuda.

Sudski postupci

Okrivljena lica po zakonu uživaju pretpostavku nevinosti. Nadležni organi su obavezni da pritvorena lica obavijeste o osnovama za izricanje pritvora. Okrivljena lica imaju pravo da prisustvuju svom suđenju. Sudovi mogu neke sjednice zatvoriti za javnost kada svjedok koga štiti država daje iskaz i u drugim osjetljivim slučajevima. Suđenja maloljetnicima takođe su zatvorena za javnost. Porota se ne koristi, a sudije profesionalci predsjedavaju suđenjem. Okrivljena lica imaju pravo da se pravovremeno posavjetuju sa advokatom u pretkrivičnom i sudskom postupku. Zakon propisuje da se advokat obezbjeđuje o javnom trošku kada je okrivljeni osoba sa invaliditetom, lice zadržano u pritvoru, slabog materijalnog stanja ili kada optužnica povlači potencijalnu kaznu dužu od 10 godina zatvora, kada mu se sudi u odsustvu ili kada je lice uključeno u postupak postizanja sporazuma o priznanju krivice. Okrivljena lica i njihovi branioci imaju pravo pristupa dokazima u posjedu vlasti koji su relevantni za njihove slučajeve ako to ne ugrožava istragu, nacionalnu bezbjednost ili zaštitu svjedoka. Okrivljena lica takođe  imaju pravo da se brane ćutanjem. I odbrana i tužilaštvo imaju pravo žalbe. Ova prava odnosila su se na sva okrivljena lica i vlasti su ih uglavnom poštovala.

Iako je sudstvo nastojalo da suđenja u krivičnim predmetima budu javna, zbog nedostatka odgovarajućih prostorija to često nije bilo moguće. Nedostatak je uticao i na dužinu suđenja pošto je na raspolaganju bio samo mali broj sudnica. Sistemske slabosti, kao što su politički uticaj i dugotrajni postupci, smanjili su povjerenje javnosti u efikasnost i nepristrasnost pravosuđa.

Sudovi mogu suditi okrivljenima u odsustvu, ali po zakonu moraju ponoviti suđenje u slučaju naknadnog lišenja slobode osuđenih lica.

Politički zatvorenici i pritvorenici

Nije bilo izvještaja o političkim zatvorenicima i pritvorenicima.

Građanski sudski postupci i pravni lijekovi

Ustav i zakoni predviđaju nezavisno pravosuđe u parničnim predmetima i građani su imali pristup sudovima kako bi podnosili tužbe radi nadoknade štete zbog povrede ljudskih prava zagarantovanih ustavom. Iako su strane pokretale parnice navodeći povredu ljudskih prava i ponekad ih dobijale, percepcija da je sistem podložan nepotizmu, korupciji i političkom uticaju dovela je do visokog stepena nepovjerenja građana. Kako tvrde NVO, sudovi su u većini predmeta ili odbacili parnice koje uključuju povrede ljudskih prava  ili su po njima postupali sporo. Kada su domaći sudovi donosili odluke koje su se odnosile na ljudska prava Vlada ih je uglavnom poštovala.

Nakon što iscrpe sva druga dostupna i djelotvorna pravna sredstva, građani se na navodno kršenje ljudskih prava mogu žaliti Ustavnom sudu. Veliki broj predmeta  podnijetih Ustavnom sudu odnosili su se na takve tužbe. Ustavni sud ne donosi presude, već samo ispituje navodnu povredu ljudskog prava. Ukoliko sud utvrdi da je došlo do povrede, Ustavni sud ukida presudu nižeg suda i upućuje predmet relevantnom sudu ili drugom organu da ispravi nastalu povredu. Tokom godine sud je prihvatio na razmatranje samo 3% žalbi koje su mu podnijete.

Za povrede ustavom zaštićenih ljudskih prava postojali su i upravni pravni lijekovi, ali ostvarivanje te zaštite nije bilo ni lako dostupno niti efikasno. Građani mogu upućivati pritužbe na zloupotrebu ovlašćenja od strane policije Savjetu za građansku kontrolu rada policije, ali Savjet može samo da daje preporuke za djelovanje direktoru policije ili ministru unutrašnjih poslova. Kancelarija ombudsmana je takođe tokom 2014. godine primila i postupala po velikom broju žalbi, uključujući one koje se odnose na rad sudova, rad tužilaštva i ponašanje policije. Kancelarija  je bila ovlašćena da djeluje u određenim pojedinačnim slučajevima.

Nakon iscrpljivanja nacionalnih pravnih lijekova, pojedinci – bez obzira na svoje državljanstvo – se mogu žaliti zbog navodnog kršenja Evropske povelje o ljudskim pravima od strane države Evropskom sudu za ljudska prava (ECHR).

Restitucija

Veliki broj zahtjeva za restituciju privatne i vjerske imovine konfiskovane tokom komunističkog perioda i dalje je bio neriješen. I fizička lica i Srpska pravoslavna crkva nastavili su da kritikuju Vladu da ne radi aktivno na rješavanju ovog problema.

f. Proizvoljno zadiranje u privatnost, porodični život, dom i prepisku

Ustav i zakon zabranjuju takvo miješanje bez sudskog naloga ili ukoliko to nije pravno neophodno, a zabranjuju i policiji da vrši pretres stana ili da sprovodi tajne operacije ili operacije praćenja bez naloga. Nije bilo izvještaja da vlasti nijesu poštovale te zabrane u pogledu fizičkog pretresa i pretresa imovine. Bilo je, međutim, nekoliko izvještaja o lošem ponašanju policije tokom pretresa privatnih domova sa nalogom.

Zakon zahtijeva da ANB i policija dobiju sudsko ovlašćenje za prisluškivanje, ali prema navodima aktivista za ljudska prava vlasti su prisluškivale i pratile opozicione partije, međunarodnu zajednicu, NVO i druge grupe bez odgovarajućeg zakonskog ovlašćenja. Mnogi pojedinci, političke stranke i druge organizacije funkcionisali su polazeći od pretpostavke da su praćeni.

Mediji su opširno izvještavali o onome što su opisali kao propust vlasti da dostave informacije o tome kako su postupali sa podacima prikupljenim tokom tajnog nadzora a koji se nijesu koristili u krivičnim predmetima. Institut Alternativa je kritikovala skupštinska nadzorna tijela što nijesu proaktivno pratila tajni nadzor koji je vršila ANB ili saradnju između organa za sprovođenje zakona i pružaoca usluga mobilne telefonije i interneta.

Agencija za zaštitu ličnih podataka (AZLP), kao državna organizacija, konstatovala je da je najčešći oblik povrede privatnosti predstavljala pretjerana upotreba javnog video nadzora od strane javnih i privatnih institucija i komercijalnih subjekata, bez pribavljene potrebne dozvole od strane Agencije. Dozvolu je potrebno pribaviti prije postavljanja opreme za nadzor na javnim mjestima. Agencija je takođe konstatovala problem pretjerane upotrebe ličnih podataka iz javnih evidencija, naročito onih koje vode sistem zdravstva i finansijske institucije.

Vlasti su ponekad nezakonito nadzirale komunikaciju između članova građanskih organizacija. U aprilu je Viši sud u Podgorici presudio u korist NVO MANS koja se bori protiv korupcije, a koja je tvrdila da se njene aktivnosti nezakonito praćene.

Sud je presudio da svakom zaposlenom u MANS-u treba da bude plaćeno 500 eura (550 dolara) na ime obeštećenja zbog nezakonitog policijskog praćenja njihove komunikacije putem interneta počev od 2010. godine.

Dio 2. Poštovanje građanskih sloboda, uključujući:

a. Slobodu govora i štampe

Ustav i zakoni predviđaju slobodu govora i štampe, ali je Vlada nastavila da primjenjuje određena ograničenja.

Sloboda govora i izražavanja: Zakonom je inkriminisano podstrekivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje i netrpeljivosti i propisana je kazna zatvora od šest mjeseci do 10 godina.

Sloboda štampe i medija:  Nezavisni mediji su uglavnom izražavali vrlo raznolike političke i društvene stavove, uključujući članke i programe koji su bili kritični prema vlasti. Izvještaj NVO Centar za građansko obrazovanje (CGO) upozorio je da selektivno javno finansiranje „podriva slobodu medija.” Kako navodi ta NVO, takvo finansiranje je služilo da se nagrade mediji koje favorizuje Vlada, a uskraćeno je medijima koji preispituju zvanične politike i prakse. CGO je 21. decembra objavila da je 2014. godine Vlada 61% svojih novinskih oglasa objavila u dnevnom listu Pobjeda, koji je tada bio u državnom vlasništvu i imao mali tiraž. U svojim pojedinačnim kategorijama, provladini RTCG i Portal Analitika takođe su dobili najviše sredstava po osnovu oglašavanja i druge finansijske podrške od državnih institucija.

Institut za medije Crne Gore (IMCG) je 14. decembra objavio studiju o vlasništvu i finansiranju medija u zemlji. Kako se tvrdi u studiji, netransparentno vlasništvo i dalje je opterećivalo medijsku scenu u zemlji. Izvještaj je takođe upozorio na nedjelotvorne mjere za sprečavanje nezakonitih medijskih monopola i netransparentnost oglašavanja javnih institucija u medijima. IMCG je takođe ove nedostatke opisao kao ozbiljnu prijetnju funkcionisanju i integritetu cjelokupnog medijskog sektora.

Duboka podjela između provladinih i opozicionih medija spriječila je uspostavljanje funkcionalnog i jedinstvenog samoregulatornog mehanizma za novinare. Međutim, 25. novembra pripadnici dvije suprotstavljene grupe sastali su se pod okriljem Kancelarije predstavnika OEBS-a za slobodu medija i usvojili izmijenjeni etički kodeks. Dunja Mijatović, predstavnica OEBS-a za slobodu medija, ocijenila je to kao „značajan iskorak u pravcu unapređenja medijske samoregulacje”.

U Izvještaju o napretku Crne Gore za 2015. godinu, objavljenom 10. novembra, Evropska komisija je opisala „nedostatak čvrstih profesionalnih i etičkih standarda praćen nedostatkom efikasne samoregulacije koji ne unapređuje slobodu medija.”

Nezavisna TV Vijesti je navela nepoštene uslove za medije, ekonomski pritisak Vlade i selektivno gonjenje kao razloge za neredovno plaćanje svojih poreskih obaveza i doprinosa u državni budžet. Navodeći dug TV Vijesti od skoro 300.000 eura (330.000 dolara) za neplaćene poreze, Ministarstvo finansija je skoro dva mjeseca blokiralo njen bankovni račun u aprilu i maju. TV Vijesti je tvrdila da su Vladini postupci protiv te stanice prouzrokovali gubitak od četiri miliona eura (4,4 miliona dolara) TV Vijesti u prethodnih osam godina. Provladini mediji često su i oštro kritikovali novinare i vlasnike TV Vijesti i dnevnog lista Vijesti zbog navodnog neprofesionalnog i nezakonitog ponašanja. Preduzeće Daily Press, izdavač dnevnog lista Vijesti, tužilo je televiziju Pink M i dnevnik Pobjeda, koji je ranije bio u državnom vlasništvu, zahtijevajući  660.000 eura (726.000 dolara) odštete za gubitke koje je to preduzeće navodno pretrpjelo zbog nepoštenih poslovnih praksi povezanih sa naporima na diskreditovanju Vijesti. Sudski postupak je bio u toku u Privrednom sudu.

Nasilje i uznemiravanje: Nije bilo fizičkih napada na novinare kao prethodnih godina, ali bilo je navodnih prijetnji i napada na imovinu predstavnika medija, posebno novinara koji rade za opozicione i nezavisne medijske kuće. Nazavisni i opozicioni mediji, kako se navodi, takođe su trpjeli politički i ekonomski pritisak. Sudovi su osudili počinioce fizičkog napada iz prethodne godine. Brojni drugi napadi ostali su neriješeni ili nijesu donijete sudske odluke.

U maju i junu nepoznati počinioci oštetili su privatna vozila dvojice dopisnika Dnevnih novina iz Kolašina i Bara i novinara Dana iz Bijelog Polja. Do decembra policija nije identifikovala osumnjičene.

Za prebijanje novinarke Dana 2014. godine izrečeno je pet presuda. Sudovi su takođe osudili Damira Mandića za ubistvo glavnog urednika Dana Duška Jovanovića 2004. godine, iako su drugi osumnjičeni i naručioci ubistva i dalje na slobodi. Raniji napadi na imovinu i osoblje povezani sa dnevnim listom Vijesti su ili ostali neriješeni ili su rezultirali neuspješnim krivičnim gonjenjem.

Tokom godine, zamjenik glavnog urednika Dana, koji je predsjedavao komisijom koju je osnovalo Ministarstvo unutrašnjih poslova da prati sprovođenje policijskih istraga o napadima i prijetnjama upućenim novinarima, javno je izjavio da vlasti opstruiraju rad komisije na način što ne dozvoljavaju članovima komisije pristup relevantnim podacima.

Cenzura i ograničavanje sadržaja:  Nezavisni i opozicioni mediji žalili su se na nepravedan tretman i ekonomski pritisak vladinih ministarstava i agencija. Protivnici vlasti nastavili su da tvrde da vladajuće političke strukture kontrolišu nacionalni javnig radio i televizijski servis, Radio i televiziju Crne Gore (RTCG), te da njen program favorizuje vladajuću DPS i njene satelitske partije.

Pojedini mediji pokazali su spremnost da kritikuju Vladu. Prisutnost novinskih članaka i televizijskih programa sa kritičkim odnosom prema vlastima ukazivala je na to da autocenzura ne predstavlja veliki problem. Nedostatak obuke i neprofesionalno ponašanje novinara u kombinaciji sa političkim i ekonomskim uplitanjem i malim platama za novinare povremeno su doprinosili pristrasnom izvještavanju.

Osnovni sud u Podgorici je 25. marta novčano kaznio Novaka Uskokovića, glavnog urednika crnogorskog izdanja senzacionalističkog srpskog štampanog tabloida Informer, i to u iznosu 5.000 eura (5.500 dolara) za širenje rasne i vjerske mržnje i nanošenje štete ugledu etničkih manjina u člancima o etničkim Albancima u zemlji.

Propisi o kleveti/kaljanju ugleda: Ne postoji zakonom definisana krivična odgovornost za klevetu, ali su se mediji suočavali sa optužbama za klevetu u parničnom postupku. Na primjer, Viši sud u Bijelom Polju je 6. marta oborio dvije prethodne presude nižeg suda i naložio da nezavisni nedjeljnik Monitorplati 5.000 eura (5.500 dolara) Ani Kolarević za klevetu. Monitor je pisao o navodima da je Kolarević, sestra predsjednika Vlade Mila Đukanovića, bila umiješana u koruptivne aranžmane povezane sa privatizacijom telekomunikacionog preduzeća u vlasništvu države. Kolarević je u sličnoj tužbi protiv dnevnog lista Vijesti dobila prvostepeni spor, a predmet je u decembru bio u postupku po žalbi.

Internet slobode

Vlada nije ograničavala ili ometala pristup internetu ili cenzurisala sadržaj na internetu, ali je bilo kredibilnih izvještaja da prati privatnu komunikaciju preko interneta bez odgovarajućih zakonskih ovlašćenja. Skupština je 16. februara usvojila zakon kojim se ANB-u odobrava direktan pristup registrima i bazama podataka svih pravnih lica u zemlji bez prethodnog odobrenja suda. NVO su tvrdile da su policija i obavještajne službe nezakonito prikupljale podatke vezane za korišćenje mobilnih telefona i interneta od strane građana.

Agencija za elektronske komunikacije i poštanske usluge procijenila je da je penetracija interneta tokom godine iznosila približno 57%.

Akademske slobode i kulturna dešavanja

Nije bilo ograničavanja akademskih sloboda ili kulturnih dešavanja od strane vlasti.

b. Sloboda mirnog okupljanja i udruživanja

Sloboda okupljanja

Ustav i zakon predviđaju slobodu okupljanja. Vlasti su obično poštovale to pravo, ali Ministarstvo unutrašnjih poslova u nekoliko slučajeva nije dalo dozvolu  radnicima i LGBTI grupama da se okupe i izraze svoja nezadovoljstva. Javni skupovi na odstojanju manjem od 50 metara (164 stope) od objekata Vlade su zabranjeni.

Od 18. do 26. juna, policija je blokirala kolonu vozila sa radnicima iz preduzeća Boksiti u Nikšiću koji su koristili teške građevinske mašine da odu na protest u Podgoricu. Policija je podnijela krivične prijave protiv 35 lica u vezi sa ovim protestom, a protiv 58 učesnika je podnijela prekršajne prijave.

Policija u Nikšiću se pozvala na razloge bezbjednosti da privremeno zabrani paradu ponosa u Nikšiću koja je bila planirana za 18. septembar. NVO LGBTI Forum Progres i Hiperion su navele da je to bio treći put tokom godine da policija zabranjuje skup.

Policija je tvrdila da je zabranila okupljanja koja bi narušavala javni red i mir i otežavala saobraćaj. U nekim slučajevima vlasti su ponudile demonstrantima druge lokacije za proteste. U nekoliko slučajeva kada su protesti održani bez odobrenja ili kada demonstranti nijesu poštovali naređenje policije da se raziđu, policija je privodila demonstrante na ispitivanje i protiv njih pokretala prekršajne postupke. U julu 2014. godine Ustavni sud je utvrdio da pojedine odredbe Zakona o javnim okupljanjima krše odredbe Ustava o slobodi okupljanja.

Sloboda udruživanja

Ustav i zakoni predviđaju slobodu udruživanja, a vlasti su uglavnom poštovale to pravo.

c. Sloboda vjeroispovijesti

Pogledati Izvještaj Stejt departmenta o međunarodnim vjerskim slobodama na www.state.gov/religiousfreedomreport/

d. Sloboda kretanja, interno raseljena lica, zaštita izbjeglica i apatridi

Ustav i zakoni predviđaju slobodu kretanja u zemlji, putovanja u inostranstvo, emigraciju i repatrijaciju, a vlasti su uglavnom poštovale ova prava.

Vlasti su, uglavnom, sarađivale sa Kancelarijom visokog komesarijata UN za izbjeglice (UNHCR) i drugim humanitarnim organizacijama u pružanju zaštite i pomoći raseljenim licima, interno raseljenim licima, izbjeglicama, izbjeglicama u povratku, tražiocima azila, apatridima i drugim relevantnim licima.

Interno raseljena lica

Vlada je navela da oko 16.000 izbjeglica i interno raseljenih lica boravi u zemlji kao posljedica ratova u Jugoslaviji devedesetih. U želji da riješi izbjegličku krizu, Vlada je utvrdila rok za podnošenje zahtjeva do 31. decembra 2014. godine. za sve izbjeglice koje žele da dobiju status stranca sa stalnim boravkom. Vladina ministarstva tijesno su sarađivala sa UNHCR-om i drugim međunarodnim organizacijama u pomaganju izbjeglicama da podnesu zahtjev za ovaj status. Ministarstvo unutrašnjih poslova je navelo da je 12.854 lica podnijelo zahtjev za status zaključno sa 1. septembrom. Od tog broja, 10.365 je steklo status lica sa stalnim boravkom, a 237 status lica sa privremenim boravkom, dok se 2.008 zahtjeva još uvijek razmatra. Licima koja su dobila privremeni boravak je bila potrebna dodatna pomoć da bi dobila stalni boravak. Dodatnih 1.200 lica je dobilo crnogorsko državljanstvo.

Iako je većina izbjeglica tražila i dobila status lica sa stalnim boravkom, njih 2.872 nikada nije podnije zahtjev. Po procjenama, ovu populaciju čini 295 lica koja su izbjegla iz Hrvatske i Bosne u periodu 1991-1995, a koja su od strane Vlade nazvana raseljena lica, i 2.577 lica koja su izbjegla sa Kosova 1999. godine, a koja su nazvana interno raseljena lica. Vlasti nijesu bile sigurne koliko je ovih lica ostalo u zemlji tokom godine.

Ona lica čiji su zahtjevi za status stranca sa stalnim boravkom bili u proceduri u Ministarstvu unutrašnjih poslova i dalje su zadržala status raseljenih ili interno raseljenih lica. Pojedina lica koja su imala pravo da podnessu zahtjev suočavala su se sa teškoćama u pribavljanju neophodnih dokumenata, posebno u pogledu regulisanja prethodno neprijavljenog rođenja djece i plaćanja taksi potrebnih za dobijanje dokumenata.

Vlade Crne Gore i Kosova, uz podršku UNHCR-a i OEBS-a, organizovale su mobilne timove da pomognu raseljenim Romima, Aškalijima i balkanskim Egipćanima u kampu Konik u Podgorici i drugim mjestima u Crnoj Gori u pribave lična dokumenta. Ovaj program pomogao je da približno 500 lica (od procijenjenih 1.200 za koje postoji potreba) dobije pasoše Kosova tokom prvih 11 mjeseci 2015. godine. Novim izmjenama zakona uveden je sudski postupak za utvrđivanje datuma i mjesta rođenja lica rođenih izvan bolničkog sistema. Novi postupak omogućio je registraciju onih lica koja su rođena u Crnoj Gori, posebno djece Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana. UNHCR je izrazio zabrinutost za, kako se procjenjuje, 300 lica rođenih izvan bolničkog sistema Kosova ili Crne Gore, a čija rođenja nijesu registrovana i za koja mobilni timovi nijesu mogli da utvrde identifikaciona dokumenta koja se mogu potvrditi.

Uslovi za interno raseljena lica i raseljena lica iz jugoslovenskih ratova su varirali. Pristup zapošljavanju, zdravstvenoj zaštiti i službama socijalne zaštite je ponekad bio ograničen zbog jezičke barijere, nedovoljnih programa integracije ili nejasnih i nekonzistentnih administrativnih postupaka.

Veliki broj interno raseljenih lica je nastavio da živi u uslovima koji ne zadovoljavaju osnovne standarde, da se muči sa plaćanjem stanarine u privatnom smještaju ili plaši izbacivanja iz nelegalno zaposjednutih prostora poznatih kao neformalni kolektivni centri. Oko 2.000 osoba sa statusom raseljenih i interno raseljenih lica ostali su u privatizovanim objektima jedva primjerenim za stanovanje. Čak 1.800 Roma sa Kosova ostalo je u naselju u Beranama i u dva kampa u Podgorici, dok je otprilike 250 kosovskih Srba ostalo da živi u kolektivnom smještaju u Beranama koji ne zadovoljava osnovne standarde. U okviru napora da se poboljša stanje u kampu Konik u Podgorici, Vlada je uz finansijsku podršku EU zaključno sa oktobrom obezbijedila 48 stambenih jedinica. Međunarodni donatori su nastavili da obezbjeđuju pomoć za stanovnike kampa.

Zajedno sa Hrvatskom, Srbijom i Bosnom i Hercegovinom, Crna Gora je članica Regionalnog programa za stanovanje, koji podržavaju međunarodni donatori i koji je radio na iznalaženju trajnih rješenja za 6.000 raseljenih i interno raseljenih lica.

Ograničen pristup zaposlenju podstakao je mnoga raseljena lica da se počnu baviti djelatnostima na sivom tržištu. Lošim ekonomskim izgledima posebno su bili pogođeni Romi, Aškalije i balkanski Egipćani sa Kosova, kao i sve starija populacija kosovskih Srba u Beranama, koji su i dalje najmarginalizovaniji i najugroženiji segment populacije raseljenih lica i izbjeglica.

Iako zakon za strance sa stalnim boravkom predviđa ista prava kao i za državljane, sa izuzetkom prava glasa, njihov pristup zaposlenju, obrazovanju i specijalizovanoj medicinskoj pomoći im je ponekad bio ograničen zbog teškoća u pribavljanju dokumentacije.

Vlada je nastavila da podstiče raseljena i interno raseljena lica da se vrate u zemlje porijekla, ali je repatrijacija svedena na minimum usljed želje mnogih raseljenih i interno raseljenih lica da ostanu, zbog straha od odmazde u zemlji porijekla i nedostatka sredstava. U prvih 11 mjeseci,  dobrovoljno se na Kosovo vratilo 27 interno raseljenih porodica sa 142 člana.

Zaštita izbjeglica

Tokom godine mnoge zemlje EU i jugoistočne Evrope suočile su se sa talasom migracije sa Bliskog istoka, iz Afrike i Azije bez presedana, a koji je činila mješavina tražilaca azila/potencijalnih izbjeglica, ekonomskih migranata i žrtava trgovine ljudima, između ostalih. Iz razloga jednostavnosti, u ovom izvještaju će se ta populacija nazivati „migranti i tražioci azila“, ako nijesu dostupne konkretnije informacije.

Pristup azilu: Zakon omogućava davanje azila ili izbjegličkog statusa i Vlada je uspostavila sistem za pružanje zaštite izbjeglicama u kojem, u principu, nema diskriminacije.

Pristup osnovnim uslugama: Skoro svi „tražioci azila“ su bili migranti u tranzitu kroz zemlju. Vlasti su tražile da podnesu zahtjev za azil prije nego što bi bili primljeni. Tokom njihovog boravka dobili su besplatan smještaj, hranu i osnovne zdravstvene i socijalne usluge u Centru za tražioce azila. Lokalna NVO koju finansira UNHCR pružala je pravnu pomoć. Kapaciteti Vlade da rješava druge potrebe ove populacije ostali su problematični.

Trajna rješenja: Put ka državljanstvu postoji, ali je obavezno dostavljanje dokaza da se podnosilac zahtjeva odrekao državljanstva svoje zemlje projekla.

Privremena zaštita: Vlada je pružila privremenu zaštitu migrantima i tražiocima azila, i to za oko 1.570 lica tokom godine. Skoro sva ta lica su bila u tranzitu kroz zemlju. Nakon što bi zadovoljili uslov da podnesu zahtjev za azil, mogli su da ostanu u zemlji dok vlasti ne odluče o njihovom zahtjevu. Većina od njih, međutim, napustila je zemlju prije donošenja te odluke.

Apatridi

Državljanstvo se izvodi iz državljanstva jednog od roditelja. Po navodima UNHCR-a, nije bilo zakonskih apatrida u zemlji, ali je bilo nekoliko hiljada lica koja su de facto apatridi. Najčešći problem sa kojim su se oni suočavali, posebno Romi, Aškalije i balkanski Egipćani rođeni na teritoriji Crne Gore ili na Kosovu, jeste nepostojanje ličnih dokumenata, konkretno izvoda iz matične knjige rođenih i drugih dokumenata potrebnih za prijavljivanje i ostvarivanje građanskih prava.

Tokom popisa 2011. godine identifikovano je 4.312 lica koja su tvrdila da nemaju nijedno državljanstvo. Od tog broja, njih 3.471 je tvrdilo da je rođeno u zemlji. Tokom dvomjesečne aktivnosti prošle godine, Vlada je registrovala samo sedam lica kao apatride od 486 koliko ih je podnijelo zahtjev za ovaj status. Do kraja godine Ministarstvo unutrašnjih poslova izdalo je privremene putne isprave ovim apatridima.

Dio 3. Sloboda učestvovanja u političkom procesu

Zakon daje građanima mogućnost da izaberu vlast na slobodnim i poštenim periodičnim izborima na osnovu opšteg i jednakog prava glasa, a građani su tu mogućnost i koristili.

Izbori i političko učešće

Nedavni izbori:  U zemlji su 2013. godine održani predsjednički izbori, koje je OEBS, preko svoje ograničene posmatračke misije, ocijenio kao profesionalno i efikasno sprovedene. Istovremeno, u konačnom izvještaju misije OEBS-a se konstatuje nepostojanje jasne linije razdvajanja između države i vladajuće koalicije. Ograničena misija OEBS-a okarakterisala je sprovođenje parlamentarnih izbora 2012. godine kao dalji korak u pravcu ispunjenja obaveza Crne Gore prema OEBS-u, ali je ukazala i na nepravilnosti u glasanju i međusobno stapanje države i partije koje je narušavalo povjerenje naroda.

Skupština je 8. oktobra izabrala novog predsjednika Državne izborne komisije, više mjeseci nakon zakonskog roka u aprilu 2014.

Političke stranke i političko učešće: Vladajuća koalicija je tokom godine bila dominantna sila. Članstvo u strankama vladajuće koalicije navodno je donosilo prednosti kod zapošljavanja u državnoj službi i u privatnom sektoru.

Pojedini aktivisti civilnog društva optužili su vladajuću partiju za zloupotrebu državnih sredstava u cilju nepoštene izborne dobiti. NVO Centar za demokratsku traziciju tvrdila je da se socijalna davanja značajno povećavaju tokom izbornih godina i pozvala je vlasti da istraže sve slučajeve moguće zloupotrebe za sticanje nezakonite dobiti na izborima, naročito u Pljevljima i Rožajama. Skupština je 12. avgusta formirala Odbor za praćenje primjene izbornog zakonodavstva sa ciljem obnove povjerenja u izborni process.

Učešće žena i manjina: Žene su bile aktivne učesnice političkog života.

Oko jedne četvrtine poslanika u Skupštini činili su pripadnici manjina. U Vladi sa 16 ministara, tri su bila pripadnici manjina. Sve manjinske grupe bile su zastupljene u Skupštini, izuzev Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana, koji su ostali bez zastupnika uprkos zakonu kojim se predviđa pravo na zastupljenost svake manjinske grupe koja osvoji manje od 3% glasova ili čini manje od 15% stanovništva. Zakon takođe predviđa pozitivnu diskriminaciju na opštinskom nivou za manjine koje čine od 1,5 do 15% stanovništva. Na nivou opština nije bilo zastupnika Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana (pogledati dio 6, Nacionalne/rasne/etničke manjine).

Dio 4. Korupcija i nedostatak transparentnosti Vlade

Zakon predviđa krivične sankcije za korupciju zvaničnika, ali vlasti nijesu djelotvorno sprovodile te odredbe, te je korupcija i dalje predstavljala ozbiljan problem. Bilo je dokaza da su se pojedini zvaničnici Vlade nekažnjeno upuštali u koruptivne radnje. Javnost je na korupciju gledala kao na uobičajenu pojavu u Vladi i u drugim dijelovima javnog sektora, kako na lokalnom tako i na centralnom nivou , a naročito u oblastima zdravstvene zaštite, visokog obrazovanja, sudstva, carine, političkih stranaka, policije, urbanizma, građevinske industrije i zapošljavanja.

Organi zaduženi za borbu protiv korupcije su konstatovali da je saradnja i razmjena informacija među njima neodgovarajuća. Njihov kapacitet je poboljšan ali je i dalje ostao ograničen. Politizacija, male plate i nedostatak motiva i obuke državnih službenika predstavljali su plodno tlo za korupciju.

Ministarstvo unutrašnjih poslova je 22. marta formiralo specijalno odjeljenje od 10 inspektora za borbu protiv korupcije i organizovanog kriminala. Zaključno sa decembrom, vlasti još nijesu imenovale rukovodioca ovog tima.

Skupština je 26. juna izabrala pet članova Savjeta Agencije za sprječavanje korupcije, uključujući istaknutu aktivistkinju za borbu protiv korupcije iz civilnog društva Vanju Ćalović iz MANS-a. Savjet Agencije je 2. oktobra za direktora Agencije za sprječavanje korpucije imenovao penzionisanog službenika policije Sretena Radonjića, bivšeg pomoćnika ministra i rukovodioca sektora kriminalističke policije.

Korupcija: Većina prijava građana o korupciji upućenih Upravi  za antikorupcijsku inicijativu odnosila se na javnu upravu, privatni sektor i pravosuđe. Posmatrači poštovanja ljudskih prava tvrdili su da se vlada miješala u zakonske postupke koji uključuju zloupotrebu položaja i državnih resursa od strane službenih lica, kao i zloupotrebu službenog položaja za zapošljavanje partijskih pristalica. Brojni su bili navodi da je članstvo u vladajućim koalicionim partijama preduslov za zaspošljavanje u javnoj upravi.

Tokom godine, specijalni tužilac Milivoje Katnić pokrenuo je nekoliko postupaka povezanih sa korupcijom na visokom nivou. Na primjer, 13. avgusta policija je uhapsila 13 lokalnih funkcionera opštine Budva, uključujući tada aktuelnog predsjednika opštine Budva Lazara Rađenovića, bivšeg predsjednika opštine Rajka Kuljaču, bivšeg potpredsjednika opštine Dragana Marovića, menadžerku grada Milenu Marović-Bogdanović i Aleksandra Tičića, savjetnika predsjednika Vlade, pod sumnjom da su pronevjerili nekoliko miliona eura iz opštinskog budžeta Budve. Pronevjera je navodno bila povezana sa nekoliko velikih građevinskih projekata u Budvi. Šest funkcionera opštine Budva zadržano je u pritvoru. Policija je 17. decembra uhapsila Svetozara Marovića, visokog funkcionera vladajuće DPS, pod sumnjom umiješanosti u korupciju i organizovanu kriminalnu grupu koja je pronevjerila milione eura iz budžeta opštine Budva. Brojni članovi porodice Svetozara Marovića, uključujući njegovog sina, kćerku, brata i strinu, uhapšeni su ranije po sličnim optužbama. Štampa je u više navrata pisala da Marović stoji iza mreže lokalnih funkcionera i poslovnih ljudi iz Budve međusobno povezanih različitim koruptivnim radnjama.

Kancelarija specijalnog državnog tužioca otvorila je istragu 16. novembra o bivšim direktorima Crnogorskog telekoma, Olegu Obradoviću i Miodragu Ivanoviću, koji su optuženi za umiješanost u koruptivne aranžmane od 7,3 miliona eura (8 miliona dolara) tokom prodaje telekomunikacionog preduzeća u vlasništvu države 2005. godine.

Nevladine i organizacije koje se bave praćenjem korupcije tvrdile su da su zvaničnici često namještali javne tendere velike vrijednosti kako bi ti tenderi odgovarali preduzećima koja su bliska vladajućim strankama. MANS je naveo da je 2014. godine 59 državnih institucija i lokalnih samouprava prekršilo zakonski uslov da direktni transferi kojima se izbjegava formalni postupak nabavki ne smiju da premaše 10% godišnje vrijednosti nabavki. Državna revizorska institucija je izvjestila o kršenjima brojnih državnih organa, ali nije podnosila krivične prijave. Pojedine NVO su tvrdile da u određenim pravnim subjektima nije vršena adekvatna revizija zbog njihove povezanosti sa vladajućom elitom. Vlasti su od 1. maja počele sa sprovođenjem novog Zakona o javnim nabavkama koji propisuje praćenje sprovođenja tendera i objavljivanje pripadajuće dokumentacije.

Organizacije koje prate korupciju smatrale su da pretjerana diskreciona prava zvaničnika u raspolaganju javnom imovinom podstiču korupciju. Mediji su opsežno izvještavali o zloupotrebi sredstava od strane Komisije za dodjelu sredstava od igara na sreću i Fonda za manjine.

Postoje zakoni za oduzimanje imovine stečene krvičnim djelom, ali su ih sudije primjenjivale rijetko i nedjelotvorno, a standardi dokazivanja za oduzimanje imovine su jako visoki. Skupština je 23. oktobra usvojila novi zakon kojim su priširene mogućnosti zamrzavanja, zaplijene i oduzimanja protivpravno stečene koristi i kojim je omogućeno formiranje višesektorskog finansijskog istražnog tima.

Korupcija u policiji i neprimjeren uticaj vlasti na ponašanje policije su i dalje predstavljali problem.

Objavljivanje informacija o finansijskom stanju: Javni funkcioneri bili su zakonom obavezni da prijavjuju svoje finansijsko stanje i imovinu i morali su da prijave sva povećanja u vrijednosti lične imove veće od 5.000 eura (5.500 dolara). Većina njih je pravovremeno ispoštovala obaveze. Funkcioneri moraju da prijave svaki poklon, čija vrijednost prelazi 50 eura (66 dolara), Komisiji za sprečavanje sukoba interesa. Kršenje obaveze podnošenja prijave imovine i dostavljanja informacija podliježe upravnim ili prekršajnim sankcijama. Neodgovarajući administrativni i finansijski resursi su ograničili aktivnosti Komisije na vršenju nadzora.

Prema navodima Komisije za sprečavanje sukoba interesa, tokom prvih osam mjeseci 2015. godine, 635 funkcionera koji su obveznici dostavljanja informacija o prihodima dostavilo je neprecizne podatke. U istom periodu, sudovi su izrekli blage novčane kazne zbog neprijavljivanja prihoda u predviđenom roku, davanja lažnih izjava na javnom službenom obrascu za dostavljanje informacija o imovini ili nezakonitog članstva u više od jednom odboru direktora. Komisija je odbila da medijima dostavi imena onih koje je novčano kaznila, navodeći kao razlog odluku Agencije za zaštitu ličnih podataka kojom se zabranjuje objavljivanje tih informacija bez direktne saglasnosti osoba o kojima je riječ. NVO su kritikovale neobjavljivanje imena novčano kažnjenih funkcionera kao dokaz neprikladnog političkog uticaja na državne institucije.

Javni pristup informacijama: Zakon predviđa javni pristup informacijama u posjedu vlasti, ali vlasti nijesu uvijek odobravale takav pristup, posebno informacijama vezanim za privatizaciju javne imovine. Zakon nameće  ograničenja vezano za povjerljive informacije i zaštitu ličnih podataka. Novčane kazne za institucije koje ne ispoštuju odredbe Zakona o slobodnom pristupu informacijama kreću se od 500 do 2.000 eura (550 do 2.200 dolara).

Pojedina ministarstva su odobravala zahtjeve za informacijama, dok su neka povremeno javno kritikovala takve zahtjeve. NVO Centar za demokratsku tranziciju (CDT), koja je pratila transparentnost državnih institucija, saopštila je u julu da su, za razliku od prethodne godine, tužalaštva na svim nivoima bila među najtransparentnijim institucijama u zemlji. Prema navodima CDT-a, tužioci su objavili 99% svih informacija propisanih zakonom.

Neke NVO su saopštavale da vlasti često nijesu odgovarale na njihove zahtjeve za dobijanje informacija u posjedu Vlade ili da je odgovor vlasti dobijen tek nakon dužeg odlaganja. Prema navodima Agencije za zaštitu ličnih podataka, državne institucije često su odbijale da daju informacije koje bi mogle ukazati na korupciju ili nezakonitu aktivnost tvrdeći da bi udovoljavanje zahtjevima za informacijama dovelo u pitanje povjerljivost i državne interese i podrazumijevalo objavljivanje ličnih podataka.

Osobe čiji zahtjevi su odbijeni mogu da se žale Agenciji za zaštitu ličnih podataka, koja je u načelu podržavala podnosioce zahtjeva za dobijanje informacija u posjedu Vlade. Tokom 2014. godine, Agencija je primila 1.750 takvih žalbi i utvrdila da je u 1.332 slučaja odbijanje zahtjeva za dobijanje informacija bilo neodgovarajuće. Mnogi državni organi su promijenili svoje inicijalne odluke o odbijanju. Međutim, tokom 2015. godine, državni organi u takvim slučajevima često nijesu mijenjali svoje inicijalne odluke o odbijanju zahtjeva. Agencija je kritikovala Ministarstvo unutrašnjih poslova zbog toga što nije sprovelo istragu o tim slučajevima.

CDT je tvrdio da Agencija za zaštitu ličnih podataka nije imala dovoljno kapaciteta da prati organe koji nijesu odgovarali na zahtjeve za informacijama. Nivo pristupa nije se razlikovao za lica koja nijesu državljani ili za strane i domaće medije.

Kada su informacije u posjedu Vlade bile dostupne, pojedinci su generalno mogli da im pristupe besplatno, ali bilo je konkretnih sličajeva kada je zahtijevano plaćanje naknade za obradu da bi institucija koja daje informaciju pokrila troškove te usluge.

Dio 5. Stav vlasti po pitanju međunarodnih i nevladinih istraga o navodnim povredama ljudskih prava

Veliki broj domaćih i međunarodnih organizacija za ljudska prava je djelovao uglavnom bez ograničenja od strane vlasti, i mogle su da istražuju i objavljuju svoje zaključke o slučajevima vezanim za ljudska prava. Vladini zvaničnici su uglavnom bili raspoloženi za saradnju i imali razumijevanja za stavove međunarodnih grupa, ali su neke domaće NVO smatrale da je ta saradnja samo nominalna, dok su druge navodile da je neujednačena. Nevladin Centar za razvoj NVO saopštio je 11. septembra da Vlada često izlaže NVO pritisku zbog njihovog kritičkog mišljenja. Prema istraživanju koje je sproveo Centar, samo tri državne institucije od 32 ispitane sarađivale su sa NVO u izradi svojih godišnjih akcionih planova.

Tokom prvih 10 mjeseci, 55 NVO je učestvovalo u aktivnostima državnih institucija, najčešće kao članovi radnih grupa i savjeta koji se bave problemima kao što su pregovori za pristupanje EU. Finansijska održivost i dalje je bila prepreka koja je predstavljala najveći izazov za razvoj organizacija civilnog društva, naročito na lokalnom nivou. Prema tvrdnjama pojedinih NVO, lokalne vlasti su putem nejasnog diskrecionog finansiranja imale aktivnu ulogu u odlučivanju koje će NVO dobiti pomoć a koje neće. Kancelarija za saradnju sa NVO, glavni mehanizam saradnje, ostala je nedovoljno razvijena i sa nedovoljnim brojem zaposlenih.

Državni organi za zaštitu ljudskih prava: Kancelarija zaštitnika ljudskih prava i sloboda djeluje kao ombudsman sa ciljem sprječavanja mučenja i drugih vidova surovog, nečovječnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja, kao i diskriminacije. Kancelarija ombudsmana može da sprovodi istragu o navodnim povredama ljudskih prava od strane državnih organa i može da vrši obilazak, bez prethodne najave, svih institucija kao što su zatvori i prostorije za pritvor. Može da pristupi svim dokumentima, bez obzira na njihov stepen povjerljivosti, a koja se odnose na pritvorena ili osuđena lica, kao i da razgovara sa osuđenim ili pritvorenim licima bez prisustva službenog lica. Kancelarija ombudsmana ne može da preduzima radnje po pritužbama koje se odnose na sudske postupke koji su u toku osim ukoliko se pritužba ne odnosi na predugo trajanje suđenja, očigledne povrede postupka ili činjenicu da se odluka suda ne izvršava. Ombudsman može da predlaže nove zakone, može da zatraži od Ustavnog suda da ocijeni da li je određeni zakon suprotan Ustavu ili obavezama iz međunarodnih sporazuma, može da daje ocjenu oko pitanja vezanih za ljudska prava na zahtjev nadležnog organa, može se baviti opštim pitanjima od značaja za zaštitu i promociju ljudskih prava i sloboda i može da sarađuje sa drugim organizacijama i institucijama koje se bave ljudskim pravima i slobodama.

Ombudsman je radio bez miješanja vlasti ili političkih partija i imao dobru saradnju sa NVO. Kada ustanovi da je došlo do povrede ljudskih prava od strane nekog državnog organa ili institucije, ombudsman može da predloži korektivne mjere, uključujući i otpuštanje sa posla počinioca, te da ocijeni kako institucija sprovodi korektivne mjere. Neispunjavanje zahtjeva za preduzimanjem korektivnih mjera koji je dostavio ombudsman u propisanom roku moglo je rezultirati novčanom kaznom od 500 do 2.000 eura (550 do 2.750 dolara). Vlada i sudovi su u principu sprovodili preporuke ombudsmana, mada često sa administrativnim zakašnjenjem.

Na sjednici održanoj 1. jula, nacionalni Savjet za zaštitu od diskriminacije je konstatovao da Kancelarija ombudsmana nije u potpunosti iskoristila svoja ovlašćenja prilikom postupanja u pojedinim slučajevima navodne diskriminacije. NVO Centar za građansko obrazovanje je kritikovala rad aktuelnog ombudsmana kao spor i nedjelotvoran. Institut Alternativa je pozvao Skupštinu da ne izabere istog ombudsmana kada mu istekne mandat u decembru. NVO Akcija za ljudska prava kritikovala je predsjednika zbog izbjegavanja obaveznih konsultacija sa NVO o reizboru ombudsmana i zbog prebacivanja krivice za svoju odluku na Ministarstvo za ljudska i manjinska prava.

Skupština je imala stalno radno tijelo, Odbor za ljudska prava i slobode, od 11 članova. Mnogi posmatrači su i dalje njegov doprinos smatrali beznačajnim.

Dio 6. Diskriminacija, društvene zloupotrebe i trgovina ljudima

Ustav i zakoni zabranjuju diskriminaciju po osnovu rase, seksualne orijentacije, pola, invaliditeta, jezika i društvenog statusa. Vlada nije u potpunosti sprovodila ove zabrane. Diskriminacija je i dalje bila prisutna, naročito osoba sa invaliditetom, etničkih manjina, od kojih posebno Roma, zatim LGBTI osoba, žena i starijih. Pojedinci su mogli da podnose tužbe za diskriminaciju Kancelariji ombudsmana, ali toj instituciji su nedostajali ljudski, tehnički i finansijski resursi za njihovo adekvatno rješavanje. Vlada je nastavila da sprovodi kampanje za sprječavanje diskriminacije i organizujeobuku državnih službenika, ali su napori Vlade na suzbijanju diskriminacije i sprovođenju zakona kojima se zabranjuje diskriminacija ostali skromni.

Žene

Silovanje i nasilje u porodici: Ova su djela zabranjena zakonom. Kazna za većinu krivičnih djela silovanja, uključujući i silovanje bračnog partnera, iznosi od jedne do deset godina zatvora. Kada je žrtva mlađa od 14 godina, i kada je doživjela teške tjelesne povrede ili je žrtva nekoliko počinilaca, kazna može biti stroža. Izrečene kazne su obično bile blage, sa prosječnom kaznom od tri godine.

Tokom 2014. godine policiji je prijavljeno pet slučajeva silovanja u koje je bilo umiješano osam počinilaca. Protiv tri lica podignuta je optužnica.

Nasilje u porodici se uglavnom kažnjava novčanom kaznom ili jednogodišnjom zatvorskom kaznom. U slučajevima ozbiljnih tjelesnih povreda ili nasilja nad djecom, kazne se kreću od jedne do pet godina zatvora. Ako nasilje dovede do smrtnog ishoda, kazna može biti do 12 godina zatvora.

Nasilje u porodici je bio trajan i čest problem. U izjavi datoj u septembru, stalna predstavnica Programa UN za razvoj je izrazila zabrinutost zbog činjenice da je svaka treća žena bila žrtva fizičkog ili nekog drugog vida porodičnog nasilja u nekom trenutku u svom životu. Kako tvrde u Centru za ženska prava, zlostavljane žene ili žrtve silovanja često nijesu prijavljivale krivično djelo zbog straha od odmazde, ekonomske zavisnosti, neinformisanosti, fizičkog i društvenog pokoravanja, nepostojanja mjera kojima bi se spriječila ponovna pojava nasilja ili zbog društvene stigme.  U mnogim slučajevima žrtve su odbile da podnesu prijavu, čak i kada su dokazi o napadu bili očigledni.

Prema izvještajima NVO, sudovi često nijesu krivično gonili počinioce nasilja u porodici, a kada bi to uradili kazne su bile blage. Žrtve i porodice redovno su parnični postupak doživljavali kao zamjenu za krivično gonjenje. Prekid krivičnog gonjenja je bila česta pojava, posebno u slučajevima „pomirenja“ između strana ili „povlačenja“ tužbe koju je podnijela žrtva. Dugotrajni sudski postupci, ekonomska zavisnost i nepostojanje alternativnih stambenih rješenja često su primoravali žrtve i počinioce da nastave da žive zajedno.

Zakon predviđa pravo žrtve da zlostavljač dobije zabranu prilaska. Kada zlostavljač i žrtva žive zajedno, vlasti mogu da udalje zlostavljača bez obzira na vlasnička prava.

Vlasti su bile svjesne problema nasilja u porodici, ali nijesu obezbijedile adekvatne resurse za smještaj i brigu o žrtvama porodičnog nasilja, za uklanjanje nasilnika iz porodica ili za druge aktivnosti neophodne za djelotvorno suzbijanje ovakvog nasilja. Prema izjavama NVO i ombudsmana, žene žrtve nasilja u porodici su se često žalile da državni centri za socijalni rad nijesu na adekvatan način odgovorili na njihove molbe za pomoć. Nekoliko slučajeva na koje su ukazali mediji tokom godine izazvali su sumnju u sposobnost vlasti da zaštiti žene od ponovljenog nasilja ili prijetnji.

U septembru je Vlada u saradnji sa NVO pokrenula besplatnu telefonsku liniju za žrtve nasilja u porodici, ali su NVO smatrale da, uprkos određenom napretku, posebno u zakonodavstvu, pojedine državne institucije nijesu adekvatno reagovale da spriječe nasilje i pomognu žrtvama da se oporave. Slučajeve nasilja u porodici je zahvaljujući postojanju telefonske linije prijavilo više žrtava. Učinak stručnog osoblja odgovornog za pomoć žrtvama nasilja u porodici ili silovanja je bio promjenljiv. Mnogima je nedostajalo obavezno osposobljavanje da bi mogli djelotvorno da pomognu.

NVO koje rade na sprječavanju nasilja u porodici morale su u velikoj mjeri da se oslanjaju na međunarodnu donatorsku pomoć. Nevladina skloništa su žrtvama pružala zaštitu, ali su sa teškoćom obezbjeđivala odgovarajuća finansijska sredstva za reintegraciju žrtava. NVO su vodile tri skloništa za žrtve nasilja u porodici, dva u centralnom dijelu zemlje, a jedno na sjeveru. Grupe za zastupanje interesa žena su se borile protiv nasilja u porodici kampanjama za podizanje svijesti i pokušale da unaprijede pristup koji žene imaju pravnim uslugama i radionicama. U skloništu NVO Sigurna ženska kuća je u prvih 11 mjeseci 2015. godine boravilo 470 žrtava porodičnog nasilja.

Seksualno uznemiravanje: NVO Centar za ženska prava je navela da je seksualno uznemiravanje žena česta pojava, ali da ga mali broj žena prijavljuje. Javna svijest o problemu je ostala na niskom nivou. Žrtve su se ustručavale da prijave seksualno uznemiravanje zbog straha od odmazde poslodavca i neinformisanosti o pravim lijekovima.

Reproduktivna prava: Vlada je priznala osnovno pravo parova i pojedinaca da slobodno  odlučuju o broju djece i vremenskom periodu između njihovog rođenja, da upravljaju svojim reproduktivnim zdravljem, kao i da imaju informacije i sredstva da to rade, bez diskriminacije, prisile ili nasilja. Romkinje su, generalno, imale najmanje pristupa savjetovanju o planiranju porodice i ginekološkim uslugama, pošto su mnoge od njih rijetko posjećivale ljekare.

Diskriminacija: Zakon za žene predviđa isti zakonski status i ista prava kao i za muškarce, uključujući porodični zakon, zakone o radu, svojinsko-pravnim odnosima, državljanstvu i nasljedstvu.

Sva imovina stečena u braku je zajednička. NVO SOS linija je konstatovala da je ženama bilo teško da štite svoja imovinska prava u brakorazvodnim parnicama, zbog rasprostranjenog vjerovanja da imovina pripada muškarcima. U tradiciji nasljeđivanja bilo je slučajeva da su žene ustupale svoju imovinu i nasljedna prava muškarcima, ali je ta praksa i dalje bila u padu. Posljedica ovih faktora bila je da su muškarci često favorizovani u raspodjeli vlasništva nad imovinom.

Tradicionalno patrijarhalno shvatanje roda, po kojem žene treba da budu podređene muškim članovima porodice, dovelo je do kontinuirane diskriminacije žena u kući. Manje obrazovane žene ili žene u ruralnim oblastima nailazile su često na stavove i stereotipe koji i dalje odražavaju obrazac podređenog položaja žena u porodici i društvu.

Široko rasprostranjene diskriminatorne kulturne norme sprječavale su žene da ravnopravno učestvuju u svim oblastima društvenog razvoja i generalno su obeshrabrivale žene da traže posao van kuće. Poslodavci su povremeno kršili zakonska prava žena na 40-časovnu radnu nedjelju, u pogledu prekovremenog rada, plaćenog odsustva i porodiljskog odsustva. Društvena očekivanja vezano za porodične obaveze žena imala su negativan uticaj na mogućnosti za njihovo zapošljavanje i napredovanje na radnom mjestu (pogledati takođe dio 7.d.).

Žene su bile vlasnice 9,6% preduzeća, mada je mnogo više njih vodilo svakodnevno poslovanje preduzeća. Jedan od najvažnijih razloga zbog malog procenta preduzeća čija su vlasnici žene bio je što su prakse u pogledu nasljeđivanja muškarcima češće omogućavale neophodni zalog za kredite.  Vladino Odjeljenje za rodnu ravnopravnost radilo je na informisanju žena o njihovim pravima, a Skupština ima Odbor za ravnopravnost rodova.

Mogućnosti obrazovanja za žene iz zajednica Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana bile su ograničene zbog tradicionalnih vrijednosti, društvenih predrasuda i tendencije preranog napuštanja škole. Zbog slabog obrazovanja i teških uslova života Romkinje su rijetko posjećivale ginekologe i akušere, što se negativno odražavalo na njihovo zdravlje i stopu smrtnosti odojčadi. Prema tvrdnjama romskih nevladinih organizacija,  polovina Romkinja dobi između 15 i 24 godine bile su nepismene. Romkinje su često konstatovale da se suočavaju sa dvostrukom diskriminacijom, na osnovu roda i etničkog porijekla.

Vlada je sprovela kampanju u cilju sprečava diskriminacije žena i jačanja njihovog  političkog učešća. Skupštinski odbor za rodnu ravnopravnost i NVO Centar za feminističku kulturu takođe su sproveli kampanju o suzbijanju nasilja nad ženama kroz formiranje grupa za podršku.

Biranje pola djeteta sa predrasudom prema određenom rodu: Iako je zabranjeno zakonom, zdravstveni radnici su naveli da je bilo selektivnog biranja pola, što je rezultiralo odnosom između dječaka i djevojčica na rođenju od 110:100. Vlada se nije aktivno bavila ovim problemom.

Djeca

Upis u matične knjige rođenih:  Državljanstvo se dobija od roditelja i, pod određenim okolnostima, rođenjem na teritoriji zemlje, primanjem u državljanstvo ili na druge načine navedene u međunarodnim sporazumima koji regulišu sticanje državljanstva. Upis u knjige rođenih, koji je obaveza roditelja, je neophodan da bi dijete dobilo potrebna dokumenta i dobilo svoje državljanstvo. Rođenje svakog djeteta u bolnicama i zdravstvenim institucijama automatski se registruje. Djece Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana ponekad se nijesu rađala u bolnicama pa su njihovi roditelji u mnogo manjem broju registrovali rođenja svoje djece nego druge grupe, uglavnom zbog nedovoljne svijesti o značaju matičnih evidencija, kao i zbog neposjedovanja ličnih isprava roditelja. Za djecu romskih i egipćanskih roditelja koja nijesu bila upisana u matične knjige rođenih bilo je teško da ostvare pristup uslugama državnih ustanova kao što su zdravstvena zaštita, socijalna davanja i obrazovanje.

UNHCR je nastavio da radi sa nadležnim organima na rješavanju problema malog broja upisanih u matične knjige rođenih među interno raseljenim llicima sa Kosova, ali se napredak odvijao sporo. Od 61 neregistrovanog djeteta Roma i balkanskih Egipćana o kojima je UNHCR upoznao nadležne organe tokom godine, oni su u knjige upisali 17. U 39 slučajeva roditelji nijesu podnijeli zahtjev za upis u matične knjige, dok je pet predmeta još bilo u proceduri na kraju godine.

Obrazovanje: Zakon predviđa besplatno osnovno obrazovanje za svu djecu. Srednje obrazovanje je besplatno, ali nije obavezno. Prema popisu iz 2011. godine, 95% djece školskog uzrasta je pohađalo školu.

Ova brojka bila je daleko niža za djecu iz zajednica Roma (51%) i balkanskih Egipćana (54%). Iako se situacija poboljšala jer je više romske djece upisano u škole, većina nije završila srednju školu, a mali broj njih se upisalo na univerzitetske programe. Tokom godine, 1.538 romskih i egipćanskih učenika pohađalo je osnovnu školu, ali je samo njih 80 iz ovih zajednica pohađalo srednju školu, a 20 je pohađalo univerzitet. Prepreke za obrazovanje su uključivale siromaštvo, nepoznavanje crnogorskog jezika, neposjedovanje ličnih dokumenata i pritisak zajednice da od malih nogu daju svoj doprinos porodičnim prihodima. Veća je vjerovatnoća bila da će školu ranije napustiti djevojčice nego dječaci. Mnogi roditelji nijesu željeli da njihova djeca, posebno djevojčice, idu u školu,  preferirajući da one ostanu kod kuće i rano stupe u brak. Vladina komisija zadužena za praćenje prestanka pohađanja škole nije ostvarila značajne rezultate. Tokom 2014. godine, vlasti su podnijele tužbu protiv 19 roditelja Roma za neispunjavanje obaveze da obezbijede da njihova djeca redovno pohađaju školu. Da bi pomogle u procesu obrazovanja, vlasti su zaposlile 72 pomoćnika za više individalnog rada sa 220 romske djece. Nije bilo udžbenika na romskom jeziku.

Zlostavljanje djece: Ministarstvo zdravlja je saopštilo da je tokom djetinjstva svako treće dijete bilo izloženo emocionalnom zlostavljanju, dok je svako četvrto dijete bilo žrtva fizičkog zlostavljanja. Mnoga djeca, posebno srednjoškolci, su bila izložena alkoholu, drogama i nasilju. Prema navodima Centra za dječja prava i medija, vršnjačko nasilje među djecom bilo je u porastu. Tokom 2014. godine, državni centri za socijalni rad dobili su 370 prijava o zlostavljanju djece. Zlostavljači su uglavnom bili bliski rođaci te djece i zlostavljanje se obično dešavalo kod kuće.

Vlasti su krivično gonile zlostavljanje djece, ali su kapaciteti i psihoterapijska pomoć za djecu koja su patila zbog nasilja u porodici bili neadekvatni, a nije bilo ni centara za bračno ili porodično savjetovanje. Maloljetne žrtve nasilja u porodici su ponekad smještane u Centar za djecu i mlade „Ljubović“ ili u Dječiji dom u Bijeloj.

Posmatrači su konstatovali kontinuirano nepostojanje registra počinilaca krivičnog djela seksualnog zlostavljanja djece. Vlasti nijesu krivično gonile ili novčano kaznile medijske kuće zbog kršenja zabrane objavljivanja imena djece koja su bila žrtve zlostavljanja.

Roditelji i rođaci mnoge djece iz zajednica Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana su prisiljavali djecu da rade od malih nogu kako bi doprinosili primanjima porodice. Prosjačenje se dešavalo na prometnim raskrsnicama, uglovima ulica, od vrata do vrata, u restoranima i kafićima. Iako su mnoga od te djece bila iz Crne Gore, veliki procenat njih uzrasta od 7 do 16 godina bili su iz susjednih zemalja. Policija je djecu koju bi uhvatila uglavnom vraćala njihovim porodicama. Ombudsman je konstatovao napredak u nastojanjima policije i centara za socijalni rad da spriječe prosjačenje (pogledati dio 7.c.).

Rani i prisilni brakovi: Minimalna starosna dob za zakonito stupanje u brak je, u većini slučajeva, 18 godina, ali se osoba može zakonski vjenčati sa 16 godina starosti, uz odobrenje suda i ako sud utvrdi da je ta osoba mentalno i fizički stasala za brak. Dječiji brakovi su predstavljali ozbiljan problem, naročito u zajednicama Roma i balkanskih Egipćana. Prema istraživanju NVO Centar za romsku inicijativu, 70% romske populacije starosti 12-18 godina stupilo je u ugovoreni brak.

Vlasti su takve brakove smatrali nezakonitim. Kazna za ugovoranje prisilnih brakova kažnjava se zatvorom od šest mjeseci do pet godina. Romske NVO su tvrdile da porodice plaćaju miraz u iznosu od 4.000 do 15.000 eura (4.400 do 16.500 dolara) za mladu koja je još dijete. NVO su prijavile da su pojedini roditelji svoje djevojčice prodavali radi braka, uključujući strancima. Običaj kupovanja ili prodaje nevinih djevojčica-nevjesta i dalje postoji među populacijom Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana: mladoženje su za njih navodno plaćale između 1.000 i 10.000 eura (1.100 do 11.000 dolara). Vlada je sprovela mjere u cilju sprečavanja brakova među maloljetnicima, uključujući sprovođenje obaveznog obrazovanja u školama i krivično gonjenje lica koja su ugovarala rane brakove. U prvih devet mjeseci 2015. godine, sudovi su izrekli tri zatvorske i dvije uslovne kazne licima osuđenim za ugovaranje ranih brakova.

Seksualna eksploatacija djece: Seksualna punoljetnost se stiče sa 18 godina. Postoji zakonska odredba o krivičnom djelu seksualnog odnosa punoljetnog lica sa osobom ispod zakonski određene granice punoljetstva. Seksualna aktivnost sa maloljetnim licem kažnjava se do tri godine zatvora. Plaćanje maloljetnom licu za seksualnu aktivnost kažnjava se zatvorskom kaznom od tri mjeseca do pet godina. Osoba za koju se ustanovi da je podsticala maloljetno lice na prostituciju može se kazniti novčanom kaznom ili kaznom zatvora od jedne do deset godina. Romska djeca prosjaci suočavala su se sa rizikom od trgovine ljudima u seksualne svrhe. Prema istraživanju romske populacije koje je u Podgorici i Beranama u aprilu 2014. godine sprovela NVO Crnogorski ženski lobi, 71% ispitanika je znalo za slučajeve prostitucije u koje su bile uključene maloljetne romske djevojčice.

Dječija pornografija je nezakonita, a kazne se kreću od šest mjeseci zatvora za objavljivanje dječije pornografije do osam godina zatvora za korišćenje djece u proizvodnji dječije pornografije.

Položaj djece u institucijama: U decembru 2014. godine, ustanova za smještaj odraslih i djece sa posebnim potrebama J.U. „Komanski most“ premjestila je dvoje preostale djece u javnu ustanovu „1. jun“, centar u Podgorici za djecu i osobe sa intelektualnim smetnjama u razvoju i autizmom.

Vlasti su dale prioritet smještaju djece van institucija. Uz podršku Fonda UN za djecu i EU, Vlada je radila na razvoju sistema hraniteljske brige za djecu umjesto slanja u javne ustanove. Vlada je izvjestila da je, do maja mjeseca, 261 hraniteljska porodica primila 373 djece. Vlada je smanjila broj djece u domu za nezbrinutu djecu u Bijeloj sa 120, koliko ih je bilo 2014. godine, na 95 u oktobru 2015.

Međunarodne otmice djece: Crna Gora je potpisnica Haške konvencije o građanskopravnim aspektima međunarodne otmice djece iz 1980. godine. Za konkretne podatke o Crnoj Gori pogledati travel.state.gov/content/childabduction/en/country/montenegro.html.

Antisemitizam

Nije bilo prijavljenih slučajeva antisemitskih ispada protiv male jevrejske zajednice u Crnoj Gori, koja broji oko 500 pripadnika. Jevrejska zajednica, Ministarstvo za ljudska i manjinska prava i Ministarstvo prosvjete organizovali su 27. januara u gimnaziji „Slobodan Škerović“ u Podgorici komemoraciju povodom Međunarodnog dana sjećanja na žrtve holokausta.

U oktobru se više od 400 predstavnika jevrejskih zajednica iz zemalja bivše Jugoslavije i drugih balkanskih zemalja okupilo u Petrovcu na treću godišnju konferenciju MAHAR. Na konferenciji, koju je organizovala Jevrejska zajednica Crne Gore, 26 lidera jevrejskih zajednica iz regiona srelo se po prvi put od 1995. godine. Svjetski jevrejski kongres (SJK) je konstatovao poštovanje koje je Crna Gora pokazala prema svojoj jevrejskoj zajednici. Milan Roćen, specijalni savjetnik predsjednika Vlade, opisao je crnogorski antifašistički pokret i kako je taj pokret štitio Jevreje u doba nacista. Izvršni direktor SJK sastao se sa ministrom vanjskih poslova Igorom Lukšićem kako bi s njim razgovarao o problemima sa kojim se suočava lokalna jevrejska zajednica, uključujući antisemitizam u Evropi.

Trgovina ljudima

Pogledati izvještaj Stejt departmenta Izvještaj o trgovini ljudima na www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/.

Osobe sa invaliditetom

Ustav i zakon zabranjuju diskriminaciju osoba sa tjelesnim, senzornim, intelektualnim i mentalnim invaliditetom prilikom zapošljavanja, u obrazovanju, zdravstvenoj zaštiti, vezano za penzije, novčanu pomoć, porodičnu njegu i podršku, kod pristupa objektima, informacijama, u vazdušnom, drumskom i željezničkom prevozu. Vlada nije djelotvorno sprovodila ove zakone.

Vlasti su generalno primjenjivale u praksi uslov da novi javni objekti moraju imati pristup za osobe sa invaliditetom, ali većina javnih objekata, uključujući zgrade i javni prevoz, bili su stariji i nijesu imali odgovarajući pristup.. Vlada je opredijelila sredstva za izgradnju pristupnih rampi na 13 ključnih objekata širom zemlje, ali su rampe izgrađene samo na 2 objekta tokom 2015. godine. Pojedine NVO su navele da poboljšanja još uvijek ne ispunjavaju standarde za pristup objektima. Iako izborno zakonodavstvo izričito propisuje da biračka mjesta moraju biti dostupna osobama sa invaliditetom, većini biračkih mjesta one nijesu mogle pristupiti.

Zakonska podrška za osobe sa invaliditetom je poboljšana a njihova se vidljivost u društvu povećala, ali i dalje su ostali jedna od najugroženijih grupa stanovnika. Skupština je 1. jula usvojila Zakon o zabrani diskriminacije u cilju zaštite osoba sa invaliditetom i primjene njihovih prava u obrazovanju, zdravstvenoj zaštiti i prevozu. Uprkos ovim i drugim zakonskim zaštitama, osobe sa invaliditetom su često oklijevale u pokretanju sudskih postupaka protiv pojedinaca ili institucija zbog povrede svojih prava. Posmatrači razlog za tu nespremnost vide u nedostatku vjere u pravni sistem zbog negativnih ishoda u ranijim sudskim sporovima ili, kako tvrdi ombudsman, nedovoljnoj osviješćenosti o ljudskim pravima i mehanizmima zaštite koji se odnose na invaliditet. U izvještaju ombudsmana za 2014. godinu se navodi da je sudovima prijavljeno sedam slučajeva diskriminacije osoba sa invaliditetom.

Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja, prosvjete i sporta, finansija, pravde, ljudskih i manjinskih prava, te održivog razvoja, saobraćaja i turizma, kao i Sekretarijat za zakonodavstvo, Zavod za zapošljavanje i pet NVO-a su pružali pomoć i zaštitu osobama sa invaliditetom u svojim sferama djelovanja. Zajedno su formirali Savjet za brigu o licima sa invaliditetom, kojim predsjedava ministar rada i socijalnog staranja, sa nadležnošću za politike kojima se štite prava osoba sa invaliditetom.

Uprkos naporima koje je ulagao Savjet, NVO su tvrdile da Vlada značajno zaostaje u sprovođenju svog akcionog plana za integrisanje osoba sa invaliditetom u društvo.

Usluge za djecu sa mentalnim i fizičkim smetnjama u razvoju na lokalnom nivou i dalje su bile neadekvatne. Primarni pružaoci ovih usluga bila su udruženja roditelja djece sa smetnjama u razvoju. Zakon dozvoljava roditeljima ili starateljima osoba sa invaliditetom da rade pola radnog vremena, ali poslodavci nijesu poštovali ovo pravo. Nakon usvajanja izmjena i dopuna Zakona o socijalnoj i dječjoj zaštiti, Vlada je takođe povećala finansijsku pomoć za nezaaposlene roditelje djece sa smetnjama u razvoju.

Vlada je ulagala napore da omogući djeci sa smetnjama u razvoju da pohađaju škole i univerzitete, ali obrazovanje i objekti koji je trebalo da ih prime i dalje su bili neadekvatni na svim nivoima. Preovladavalo je uobičajeno vjerovanje da su djeca sa smetnjama u razvoju bolesna i da ih treba razdvojiti od ostale djece i institucionalizovati. Vlada je tokom godine nastavila da zapošljava asistente u školama da pomognu djeci sa smetnjama u razvoju. Vlada je vodila devet dnevnih centara za mlađu djecu sa smetnjama u razvoju.  Djeca sa smetnjama u razvoju su pohađala osnovnu školu, a u manjoj mjeri i srednju školu, kako u redovnim tako i u specijalizovanim školama za djecu sa smetnjama u razvoju. Postojale su tri specijalizovane škole, dvije u Podgorici i jedna u Kotoru. Od univerziteta, samo su neki bili dostupni.

Zdravstvena zaštita za osobe sa mentalnim smetnjama je i dalje bila neadekvatna. Institucionalizacija je jačala stigmatizaciju.  Osobe sa fizičkim invaliditetom su se suočavale sa teškoćama da dobiju kvalitetne medicinske uređaje koji bi im olakšali mobilnost kao i druga ortopredska pomagala preko zdravstvenog i socijalnog osiguranja.

Mogućnosti zapošljavanja osoba sa invaliditetom bile su ograničene a diskriminacija je bila raširena (pogledati dio 7.d.).

Nacionalne/rasne/etničke manjine

Romi, Aškalije i balkanski Egipćani i dalje su bili najugroženije žrtve diskriminacije, uglavnom zbog predrasuda i ograničenog pristupa socijalnim uslugama (pogledati takođe dio 2.d.). Činjenica da nemaju neophodna dokumenta često im je ograničavala pristup uslugama. Zakon o državljanstvu i prateći podzakonski akti otežali su sticanje državljanstva licima koja nemaju lična dokumenta ili onima koji nijesu rođeni u bolnici. Na primjer, pristup uslugama zdravstvene zaštite je i dalje bio otežan za pripadnike ovih zajednica zbog toga što nijesu imali zdravstvenee knjižice.

Prema popisu iz 2011. godine, Romi, Aškalije i Egipćani su činili oko 1% stanovništva. Mnogi među njima, uključujući i interno raseljena lica sa Kosova, živjeli su nezakonito u oronulim naseljima, često vrlo rasutim na raznim lokacijama i bez pristupa osnovnim uslugama, kao što su struja i voda, zdravstvena zaštita i kanalizacija.

Djeca iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana doživljavala su službenu diskriminaciju kao i društvenu diskriminaciju od strane svojih vršnjaka prilikom pohađanja škole (pogledati dio 6, Djeca). Tokom školske 2014/2015. godine, stopa ranog napuštanja osnovne škole među djecom koja pripadaju manjinskim grupama Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana bila je oko 50%. Ministarstvo za ljudska i manjinska prava obezbijedilo je stipendije za sve učenike srednjih škola i studente iz zajednica Roma, Aškalija i balkanskih Egipćana.

U februaru 2014. godine je Komitet UN za eliminaciju rasne dikriminacije izvjestio da Romima i balkanskim Egipćanima nedostaju osnovna sredstva za život i naveo teškoće u obrazovanju i prosjačenje kao dva najveća problema ove grupe. Za razliku od drugih, Romi, Aškalije i balkanski Egipćani u principu nijesu učestvovali u politici i nijesu bili politički zastupljeni. Romski nacionalni savjet je tvrdio da izmjene i dopune izbornog zakonodavstva koje su usvojene 2014. godine neće unaprijediti političku zastupljenost Roma u Skupštini, te je navedene izmjene i dopune opisao kao tipičan primjer selektivne pravde i politike „dvostrukih standarda“.

Prema mišljenju Ministarstva za ljudska i manjinska prava, najveće barijere sa kojima su se suočavale ove grupe su siromaštvo, predrasude, nizak nivo obrazovanja, nezaposlenost, neadekvatan smještaj, etnički stereotipi i njihov nomadski stil života. Mnogi Romi nijesu imali mogućnosti da pohađaju obuke, i nijesu imali vještine koje se traže na tržištu ili relevantno radno iskustvo da učestvuju u formalnoj ekonomiji. Prema državnoj statistici, Romi, Aškalije i balkanski Egipćani činili su 4% radno sposobne populacije, a njih 1.326 je bilo prijavljeno na Zavod za zapošljavanje da traže posao. Prema istraživanju iz marta 2014. godine, vladine mjere koje su imale za cilj da pomognu ovim zajednicama nijesu postigle konkretne rezultate. Većina zaposlenih Roma su radili kao radnici čistoće ili na drugim poslovima koji se generalno smatraju nepoželjnim.

Lideri drugih nacionalnih manjina su nastavili da tvrde da su one nedovoljno zastupljene u Skupštini Crne Gore, državnoj upravi, pravosuđu i državnim privrednim preduzećima. Istraživanje koje je u avgustu sprovelo Ministarstvo za ljudska i manjinska prava pokazalo je da postoji velika neravnoteža po nacionalnim grupama u raspodjeli radnih mjesta u pojedinim kategorijama javnog sektora, uključujući mjesta u tužilaštvima i sudstvu. Crnogorci, koji čine manje od jedne polovine stanovništva, imali su 75% radnih mjesta u javnoj upravi, dok su ostale nacionalne grupe bile nedovoljno zastupljene u različitom obimu.

Pojedine albanske grupe su tvrdile da odbijanje njihovog zahtjeva od strane vlasti da podgorička gradska opština Tuzi postane zasebna opština predstavlja njihovu diskriminaciju. Takođe su kritikovali Ministarstvo prosvjete zbog toga što se u nastavnim planovima za istoriju, muzičko obrazovanje i geografiju, koji se predaju u školama za Albance, ne poklanja dovoljno pažnje albanskom sadržaju, kao i zbog činjenice da učenici nijesu koristili albansko pismo. Ministarstvo prosvjete je podijelilo 288 bukvara na albanskom jeziku u šest škola u kojima se koristi albanski.

Albanci i Bošnjaci u sjevernim i južnim djelovima zemlje često su se žalili da su žrtve diskriminacije i ekonomskog zanemarivanja od strane centralne vlasti. Nekoliko aktivista je tvrdilo da je ta nejednakost bila namjerna politika osmišljena da ih natjera da napuste zemlju u potrazi za boljim ekonomskim mogućnostima.  Srpski političari su tvrdili da Vlada diskriminiše srpski nacionalni identitet, jezik i vjeroispovijest.

Država je podržala nacionalne savjete Srba, Bošnjaka, Albanaca, Muslimana, Hrvata i Roma, koji treba da zastupaju interese ovih etničkih manjina. Nevladine organizacije, posmatrači zainteresovani za pravna pitanja i mediji su i dalje optuživali Vladu za zloupotrebu sredstava iz fonda formiranog za finansiranje nacionalnih savjeta, posebno nacionalnih savjeta Roma i Srba.

Nasilje, diskriminacija i druge povrede prava zasnovane na seksualnoj orijentaciji i rodnom identitetu

Zakon zabranjuje diskriminaciju na osnovu seksualne orijentacije i rodnog identiteta i primjenjuje se na pojedince iz LGBTI zajednice.

LGBTI osobe i njihovi podržavaoci i dalje su doživljavali kontinuiranu društvenu diskriminaciju, isključenost iz zajednice, neprijateljski nastrojene stavove javnosti, kao i nasilje. Negativna javna percepcija navela je brojne pripadnike LGBTI populacije da prikriju svoju seksualnu orijentaciju, ali su oni ipak postali vidljiviji jer su mnogi među njima počeli da se otkrivaju svojoj porodici i kolegama. Bilo je izvještaja o netoleranciji od strane medicinskih radnika prema gej osobama. Predstavnici Srpske pravoslavne crkve često su na štetan način govorili o LGBTI osobama.

Predstavnici LGBTI organizacija su tvrdili da su mlade osobe počinile 80% nasilnih krivičnih djela protiv pripadnika LGBTI zajednice. Neprijateljski nastrojeni pojedinci su koristili društvene medije i internet sajtove za upoznavanje LGBTI parova, da anonimno napadaju i prijete LGBTI osobama i osobama za koje se sumnja da pripadaju ovoj zajednici. NVO su navele da je broj napada porastao tokom godine. U 2014. i u prvih devet mjeseci 2015. godine, tužioci su podigli optužnice u 17 slučajeva  nasilja protiv LGBTI osoba. LGBTI aktivisti su naveli da pripadnici zajednice nijesu policiji prijavili pojedine napade na njih jer su se žrtve bojale dalje odmazde koju bi izazvale njihove prijave. Policija je obezbijedila cjelodnevnu zaštitu za Socijalni LGBTI centar pošto su mu vandali polomili prozore nekoliko puta tokom godine.

Osnovni sud u Podgorici je 29. maja osudio Stefan Mitrovića (23), Bojana Vujaševića (21) i Nikolu Račića (22) na po tri mjeseca zatvora zbog ugrožavanja bezbjednosti Stevana Milivojevića, direktora NVO Forum Progres, koja se bavi zastupanjem interesa LGBTI populacije. Tužilac je protiv ova tri lica podigao optužnicu zbog vrijeđanja Milivojevića 10. aprila prilikom njegovog susreta u Podgorici sa Terry Reintke, njemačkom poslanicom iz Evropskog parlamenta.

NVO koje zastupaju prava LGBTI zajednice, Forum Progres, Socijalni centar i Institut za LGBT turizam, protestovale su 31. avgusta zbog loše implementacije državne LGBTI strategije i pozvale Vladu da nađe rješenja za razloge njenog neuspjeha. Ove NVO su zahtijevale bolju saradnju sa Vladom i inkluzivne LGBTI udžbenike.

Pozivajući se na razloge bezbjednosti, lokalna policija je 18. septembra „privremeno“ zabranila paradu ponosa u Nikšiću po treći put. Nešto prije toga, predstavnici univerziteta i policije su u dva navrata otkazali dešavanja na Filozofskom fakultetu u Nikšiću jer je policija vjerovala da ona mogu da izazovu nasilnu reakciju. Forum Progress i LGBTI NVO Hiperion su podnijeli žalbu Upravnom sudu i kritikovali odluku kao kršenje njihovog prava na mirno okupljanje.

Oko 200 osoba, uz jako prisustvo policije, mirno je marširalo na trećoj podgoričkoj Paradi ponosa 13. decembra. Ministar za ljudska i manjinska prava Suad Numanović, gradonačelnik Podgorice Slavoljub Stijepović, predstavnici političkih partija, aktivisti civilnog društva i članovi diplomatskog kora pridružili su se organizatorima iz NVO koje se zalažu za prava LGBTI populacije.

NVO su saopštile da se saradnja policije sa LGBTI zajednicom poboljšala, ali su pojedini tužioci i sudije pokazale predrasude prema LGBTI osobama. Svi centri i odjeljenja bezbjednosti imali su službenika čije su dužnosti uključivale praćenje poštovanja prava LGBTI osoba.

Društvena stigma protiv osoba oboljelih od HIV/AIDS

NVO Juventas i Crnogorska fondacija za HIV su izjavile da su lica sa HIV/AIDS-om stigmatizovana i izložena diskriminaciji, iako je veći dio te diskriminacije nedokumentovan. Posmatrači su smatrali da su strah od diskriminacije, društveni tabui u vezi sa seksom i nedostatak privatnosti u pogledu zdravstvenih kartona spriječili mnoge ljude da traže testiranje na HIV. NVO su saopštile da su se pacijenti često suočavali sa diskriminacijom od strane medicinskog osoblja i bili neadekvatno liječeni.

Dio 7. Prava radnika

a. Sloboda udruživanja i pravo na kolektivno pregovaranje

Zakon daje radnicima pravo da organizuju sindikat, da se pridruže sindikatu, da kolektivno pregovaraju i da organizuju štrajkove u skladu sa zakonom. Zakon zabranjuje diskriminaciju članova sindikata ili osoba koje pokušavaju da organizuju sindikat i propisuje da se radnici otpušteni zbog sindikalne aktivnosti moraju vratiti na posao. Da bi sindikat zastupao radnike u kolektivnom pregovaranju na nivou preduzeća, najmanje 20% zaposlenih u tom preduzeću moraju biti članovi sindikata. Da bi djelovao kao predstavnik radnika u određenom sektoru, grupi ili privrednoj grani, najmanje 15% zaposlenih od ukupnog broja u tom sektoru, grupi ili grani moraju biti članovi tog sindikata.  Zakon zabranjuje diskriminaciju članova sindikata ili onih koji žele da se organizuju u sindikat, te propisuje vraćanje na posao radnika otpuštenih zbog sindikalne aktivnosti.

Iako je omogućeno zakonom, kolektivno pregovaranje je i dalje bilo rijetko. Vlada je i dalje bila jedna od strana u pregovorima na državnom nivou. Pravo da kolektivno pregovara, dogovara poravnanje kolektivnih radnih sporova ili da učestvuje u drugim državnim tijelima ima samo sindikat sa najvećim brojem registrovanih članova na nekom od nivoa.

Pravo na štrajk je ograničeno za državne službenike čije bi odsustvovanje sa posla ugrozilo javni interes, nacionalnu bezbjednost, bezbjednost lica i imovine ili funkcionisanje vlasti. Međunarodni posmatrači su konstatovali da niz profesija u kojima je štrajk zabranjen premašuje međunarodne standarde. Poslodavci mogu jednostrano da utvrde minimum procesa rada ako pregovori sa sindikatima ne dovedu do postizanja sporazuma.

Vlada nije djelotvorno sprovodila važeće radno zakonodavstvo, a njeni resursi, inspekcija i korektivne mjere nijesu bili odgovarajući. Kazne za kršenje zakona bile su u rasponu od manjih novčanih kazni do kazne zatvora od jedne godine i, ako bi se primjenjivale, bile bi dovoljne da spriječe većinu slučajeva kršenja zakona.

Upravni i sudski postupci su bili predmet dugih odlaganja i žalbi, a ponekad su za njihovo rješavanje bile potrebne godine. U periodu 2010-2014, Agencija za mirno rješavanje radnih sporova (pri Ministarstvu rada i socijalnog staranja) razmotrila je 7.804 predmeta, od koji se 7.792 odnosilo na pojedinca a 12 na grupe. Većina sporova (90 odsto) odnosila se na optužbe protiv državnih institucija zbog kršenja zakona u pogledu prekovremenog rada, noćnog rada, praznika, doprinosa za socijalno osiguranje i drugih administrativnih problema.

Nijedna od mjera zaštite koje stoje na raspolaganju radnicima zakonski prijavljenim na Zavodu za zapošljavanje nije se odnosila na neprijavljene radnike, od kojih su mnogi došli iz inostranstva i nijesu imali ugovore o radu. Strani neprijavljeni radnici su, kako se navodi, bili uobičajena pojava, posebno tokom ljetnje sezone i to u sektorima građevine, trgovine, turizma, poljoprivrede i ugostiteljstva.

Vlada je u principu poštovala slobodu udruživanja. Sindikati su svoje zadatke obavljali bez državne ili političke kontrole. Radnici su koristili svoje pravo da se učlane u sindikat i kolektivno pregovaraju.

Uprave preduzeća i lokalne vlasti su u brojnim situacijama blokirale pokušaje radnika da organizuju štrajkove na način što su ih proglašavali nezakonitima i navodeći nepostojanje zakonski obavezne prethodne najave kao razlog. Postojali su izvještaji od strane zaposlenih, kako u privatnom tako i u javnom sektoru, da su poslodavci prijetili ili na druge načine zastrašivali radnike uključene u sindikalno udruživanje ili u druge zakonite sindikalne aktivnosti. U pojedinim slučajevima privatni poslodavci su smanjivali ili „rezali“ plate zaposlenih ili nekim radnicima uručivali otkaz zbog sindikalnog djelovanja. Na primjer, 30. marta je novi vlasnik Kombinata aluminijuma dao otkaz predsjednici sindikata Kombinata Sandri Obradović. Pojedini radnici koji su, zbog otkaza koje su dobili, uspješno okončali postupak pred sudom mogu godinama da čekaju da budu vraćeni na posao.

Radnicima u privatizovanim preduzećima ili u preduzećima u stečaju se duguju neizmirene zarade i otpremnine. U nekim slučajevima radnici nijesu mogli da naplate svoja potraživanja uprkos pravosnažnoj odluci suda u njihovu korist. Nekoliko lokalnih samouprava svoje zaposlene nije plaćalo mjesecima. Neisplaćene zarade, zatvaranje fabrika i sve veće siromaštvo rezultirali su velikim štrajkovima.

Sindikati su tvrdili da većina radnika nije bila upoznata sa svojim pravima i da se bojala posljedica ako bi  podnijeli prijave.

b. Zabrana prisilnog ili prinudnog rada

Ustav zabranjuje sve oblike prisilnog i prinudnog rada, ali su mediji izvještavali o primjerima prisilnog rada u sektoru građevine, kao i o romskim djevojčicama primoranim da obavljaju poslove u domaćinstvu i djeci natjeranoj da prosjače, uglavnom od strane svojih porodica (pogledati dio 7.c.).

Zakon propisuje maksimalnu kaznu zatvora od 10 godina za prisilni rad i u tom smislu je dovoljno oštar kada se uporedi sa kaznama za druga teška krivična djela. Vlasti su uložile minimalne napore da istraže ili identifikuju oštećena lica ili krivično gone počinioce za krivično djelo prisilni rad. Nije bilo krivičnog gonjenja niti sudskih presuda.

Pogledati takođe Izvještaj o trgovini ljudima Stejt departmenta na  www.state.gov/j/tip/rls/tiprpt/.

c. Zabrana dječjeg rada i minimalna starosna dob za započinjanje radnog odnosa

Zvanična minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa je 15 godina. Djeca mlađa od 18 godina ne mogu da rade na poslovima koji podrazumijevaju posebno težak fizički rad, prekovremeni i noćni rad, rad pod zemljom ili pod vodom ili na poslovima koji „mogu štetno uticati na njihovo zdravlje i život ili podrazumijevaju veći rizik po njihovo zdravlje i život“. Vlada je generalno sprovodila ova ograničenja u formalnoj, ali ne i u sivoj ekonomiji.

Inspekcija rada, ministarstva rada i socijalnog staranja, unutrašnjih poslova, zdravlja, pravde i prosvjete i zamjenik ombudsmana za prava djece bili su nadležni za sprovođenje zakona koji regulišu pitanja dječjeg rada. Zakon definiše novčane kazne u rasponu od 2.000 do 20.000 eura (2.200 do 22.000 dolara) za kršenje tih odredbi. Inspekcija rada nije imala dovoljno kancelarijskog prostora, finansijskih sredstava i kadra koji je prošao odgovarajuću obuku. Inspekcija rada nije imala posebne inspektore za dječji rad, te je poštovanje propisa o dječijem radu provjeravano u okviru opšte inspekcije rada. Vlada nije prikupljala posebne podatke o dječjem radu. Osim prisilnog prosjačenja, inspektori su pronašli 25 djece starosti 15-18 godina koja rade u sivoj ekonomiji bez odgovarajućih ugovora o radu, uglavnom tokom ljeta. Inspektori rada nijesu prijavili da je bilo kršenja zakonskih propisa koji se odnose na dječji rad.

Djeca na selima su obično radila u porodičnim preduzećima i u poljoprivredi. Romska djeca su radila uglavnom tokom ljeta, i tipično se bavila aktivnostima kao što su pranje vjetrobranskih stakala, cijepanje drva za ogrijev, tovarenje kamiona, sakupljanje predmeta kao što je staro željezo, prodaja starih novina i dodatne opreme za automobile ili pomaganje svojim roditeljima kao najamna radna snaga. Mnoga interno raseljena romska djeca bez dokumenata iz matične knjige rođenih ili o državljanstvu bila su primorana da se bave prosjačenjem ili manuelnim radom. Policija je tvrdila da je prosjačenje više porodična praksa, nego velika organizovana aktivnost. Prosjačenje je bilo lako primjetno, posebno u Podgorici i na primorju tokom ljeta. Policija je tvrdila da većina djece koja se bavila prosjačenjem potiče sa Kosova i iz Srbije. Policija je rijetko podnosila tužbe protiv odraslih počinilaca. Žrtve prisilnog dječjeg rada zatečene bez staratelja je smještala u Centar za  djecu i mlade „Ljubović“. Nakon napuštanja tog centra, većina djece je nastavljala da se bavi prosjačenjem. Romske NVO su pokušavale da podignu nivo svijesti u vezi sa tim problemom, navodeći  da Vlada nije obezbijedila dovoljno resursa za rehabilitaciju djece koja prosjače i žive na ulici.

Djeca su bila izložena komercijalnoj seksualnoj eksploataciji (pogledati dio 6, Djeca). Takođe, pogledati i Nalaze o najgorim oblicima dječjeg radaMinistarstva rada SAD na www.dol.gov/ilab/reports/child-labor/findings.

d. Diskriminacija u pogledu zapošljavanja ili zanimanja

Zakon zabranjuje diskriminaciju po osnovu rase, pola, roda, invalidnosti, jezika, seksualne orijentacije, vjeroispovijesti, godina starosti, trudnoće, zdravstvenog stanja, nacionalnosti, bračnog statusa, društvenog statusa, političke ili neke druge pripadnosti, i članstva u političkim i sindikalnim organizacijama. Vlada generalno nije sprovodila ove zakone i propise djelotvorno i bilo je primjera diskriminacije po osnovu navedenih faktora.

Osobe sa invaliditetom suočavale su se sa značajnom diskriminacijom u zapošljavanju, uprkos postojanju programa pozitivne diskriminacije koji su obezbjeđivali značajne finansijske podsticaje za poslodavce da zaposle osobe sa invaliditetom. Prema podacima Zavoda za zapošljavanje, svega 2% osoba sa invaliditetom bilo je zapošljeno. Zagovornici prava ovih osoba su ukazivali na to da je programa obuke za osobe sa invaliditetom bilo premalo da bi značajnije doprinijeli njihovoj ekonomskoj integraciji. Državne institucije i privatni poslodavci zaposlili su mali broj osoba sa invaliditetom.  Tokom godine, javne i privatne ustanove i preduzeća zaposlila su 121 osobu sa invaliditetom dok ih je više od 2.000 i dalje ostalo nezaposleno.

Vlasti su od poslodavaca koji ne ispoštuju postavljene kvote za zapošljavanje takvih osoba zahtijevale da uplate sredstva u Fond za profesionalnu rehablitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom. Zavod za zapošljavanje je organizovao taj fond, za koji je opredijeljeno tri miliona eura (3,3 miliona dolara). Poslodavci su se često radije opredjeljivali da uplate sredstva nego da ispune kvotu. Pojedini izvještaji su ukazivali na malverzacije u vezi sa fondom, a značajan dio opredijeljenih sredstava vraćen je u centralni budžet na kraju godine.

Žene su povremeno bile izložene diskriminaciji zbog svog bračnog statusa, trudnoće i fizičkog izgleda. Poslodavci nijesu poštovali sve svoje zakonske obaveze prema trudnicama., a ponekad su im smanjivali nivo odgovornosti ili su ih otpuštali nakon što bi se vratile sa porodiljskog odsustva. Nesrazmjeran udio žena bio je zaposlen na poslovima sa nižim nivoom odgovornosti u odnosu na muškarce. Poslodavci su rjeđe unaprjeđivali žene nego muškarce. Pojedini oglasi za radna mjesta za žene sadržali su eksplicitno diskriminatorske kriterijume za zapošljavanje, kao što su godine i fizički izgled. Zakon je i dalje zabranjivao ženama službu u određenim profesijama. Tokom 2015. godine, žene su činile manje od 9% zaposlenih u vojsci i policiji. Sve više žena radilo je kao sudije, a brojne žene bavile su se profesijama kao što su pravo, nauka i medicina.

Romi, raseljena lica, izbjeglice i radnici migranti suočavali su se sa diskriminacijom u zapošljavanju. Bilo je primjera diskriminacije neregistrovanih domaćih i stranih radnika (pogledati dio 7.a.).

e. Prihvatljivi uslovi rada

Prema navodima Zavoda za statistiku, prosječna mjesečna neto zarada u avgustu iznosila je 477 eura (525 dolara). Mjesečna potrošačka korpa sa osnovnim stavkama koštala je 805 eura (886 dolara). Minimalna mjesečna zarada u državi je iznosila 193 eura (212 dolara). Vlada je odredila apsolutnu liniju siromaštva na 186 eura (205 dolara). Državni Zavod za statistiku je procijenio da je oko 8,6% stanovništva, odnosno 54.000 ljudi, 2014. godine živjelo ispod apsolutne linije siromaštva, u odnosu na 11,3% 2012. godine. Gotovo 18% građana na sjeveru živjelo je ispod linije siromaštva, u odnosu na 6,3% u središnjem i 6,4% u južnom dijelu zemlje. Značajan dio radne snage, posebno u ruralnim oblastima i u neformalnom sektoru, zarađivao je manje od minimalne zarade.

Zakon o radu definiše 40-časovnu radnu nedjelju (osim u posebno navedenim vanrednim okolnostima) i zahtijeva od poslodavaca da plaćaju nepreciziranu nadoknadu za prekovremeni rad, praznike i rad vikendom. Zakon propisuje i 30-minutnu pauzu u toku radnog dana, prekovremeni rad ograničava na 10 sati nedjeljno, ali su sezonski radnici često radili mnogo duže. Vlada propisuje standarde iz oblasti zaštite i zdravlja na radu. Propisi zahtijevaju od poslodavaca i nadzornih organa da obezbijede i osiguraju primjenu zaštitne opreme, da sprovedu procjenu rizika i da prijave sve ozbiljnije slučajeve povrede ili smrtne slučajeve na radu u roku od 24 časa. Radnici mogu da se udalje od mjesta ili situacije u kojoj je ugroženo njihovo zdravlje bez opasnosti po svoj radni odnos.

Inspekcija rada je nadležna za sprovođenje odredbi zakona koje se odnose na minimalnu zaradu, radno vrijeme i zaštitu i zdravlje na radu, međutim ni u formalnoj niti u sivoj ekonomiji to nije radila na djelotvoran način. Od 33 inspektora koji su obavljali inspekcijske poslove iz oblasti rada i zapošljavanja, samo 9 ih je obavljalo kontrole zaštite na radu. Resursi, korektivne radnje i istrage nijesu bile odgovarajuće da  prepoznaju, primijene mjere ili spriječe kršenja kako u formalnoj tako i u sivoj ekonomiji. Kršenje odredaba koje se odnose na zarade i radno vrijeme kažnjavano je manjim novčanim kaznama, nedovoljnim da se ta pojava suzbije. Sankcije za kršenje standarda o zaštiti i zdravlju na radu su se kretale od novčane kazne do jedne godine zatvora i uglavnom su bile dovoljne za njihovo suzbijanje u formalnom sektoru. Inspektori rada imaju zakonsko ovlašćenje da zatvore preduzeće dok ne otkloni nedostatke ili da novčano kazne vlasnike koji ponavljaju kršenja propisa.

Vlada nije djelotvorno sprovodila zakon. Istraživanje koje je 2013. godine sprovela NVO Vladavina prava ukazalo je na to da je inspekcija rada selektivno vršila kontrolu malih i srednjih preduzeća koja su solventnija i mogu da plate kazne. Drugi kritičari su konstatovali da je inspekcija rada zanemarila da istraži ili iskontroliše veće kompanije ili politički povezane organizacije.

Brojni radnici, posebno žene koje rade u trgovini, ugostiteljstvu i u uslužnom sektoru, imali su neplaćeni prekovremeni rad, a poslodavci su ih ponekad prisiljavali da rade za vjerske praznike bez nadoknade ili da se odreknu prava na nedjeljni i godišnji odmor. Poslodavci ponekad nijesu isplaćivali minimalnu zaradu, ostale naknade za zaposlene ili uplaćivali obavezne doprinose u penzioni fond. Zaposleni često nijesu prijavljivali ove povrede svojih prava zbog straha od posljedica.

Inspektori rada su konstatovali da su poslodavci radije angažovali radnike preko agencija za zapošljavanje te na taj način izbjegavali zakonsku obavezu da obezbijede zaposlenje za stalno nakon dvije godine.

Oko 200.000 zaposlenih je radilo u formalnom sektoru i otprilike 35.000, uglavnom mladih ljudi, bilo je zaposleno u neformalnoj ekonomiji.  Visoka stopa nezaposlenosti povezana sa strahom od gubitka posla, sudskim sistemom opterećenim zaostalim predmetima i nepostojanjem djelotvorne pravne zaštite i dalje su predstavljali destimulišuće faktore za podnošenje tužbi. Bilo je izvještaja da su poslodavci ucjenjivali ili prijetili radnicima koji su tražili bolje uslove za rad ili veće plate.

I poslodavci i radnici kršili su propise iz oblasti zaštite i zdravlja na radu, posebno u građevinarstvu, poslovima sa električnom energijom, preradi drveta i zavarivanju. U prvih devet mjeseci 2015. godine zabilježeno je sedam smrtnih slučajeva i 18 teških povreda na radu. U grane kod kojih je postojao najveći rizik od povrede spadali su građevinarstvo, energetika, drvoprerada, saobraćaj i teška industrija. Najčešći uzroci koji dovode do opasnih uslova na radu, kako se navodi, su blage kazne za kršenje propisa o zaštiti na radu, nedovoljna informisanost i obučenost za dati posao, neadekvatna zdravstvena zaštita radnika i zastarjela i/illi neadekvatno održavana oprema.