Crna Gora je republika sa mješovitim parlamentarnim i predsjedničkim sistemom vlasti. I predsjednik i jednodomni parlament (Skupština) biraju se na opštim izborima. Predsjednik nominuje Premijera, koji mora dobiti podršku u Skupštini. Prema komentarima međunarodnih posmatrača, parlamentarni izbori, koji su održani 2009. godine, su zadovoljili međunarodne standarde, ali su još jednom istakli potrebu za daljim demokratskim razvojem. Snage bezbjednosti su podnosile izvještaj o radu civilnim vlastima.

Jedan od najvažnijih problema sa kojima se zemlja suočavala vezano za ljudska prava odnosi se na loše postupanje prema izbjeglicama i drugim licima koja su raseljena kao posljedica sukoba tokom 1990-tih i nerješavanje njihovog pravnog statusa. Drugi važan problem predstavljala je društvena diskriminacija po osnovu polne pripadnosti, seksualne orijentacije, etničke pripadnosti, starosne dobi i invaliditeta. Korupcija je nastavila da bude ozbiljan problem, uprkos određenom napretku vlade u borbi protiv nje. Podsticali su je klijentelizam i nepotizam, slaba kontrola sukoba interesa i to što izvršna i sudska vlast nijesu identifikovale i sudski gonile korumpirane visoke zvaničnike.

Ostali problemi vezano za ljudska prava uključivali su maltretiranje osumnjičenih lica u pritvoru, zatvorske uslove ispod standarda, dugi pritvor u toku pretkrivičnog postupka i produžena i neefikasna suđenja, neadekvatnu nezavisnost pravosuđa, fizičke napade na novinare i politizaciju medija, čime je oslabljena djelotvornost štampe, uskraćivanje prava na pristup informacijama javnosti, nasilje u porodici i drugo nasilje nad ženama, dječije brakove kod Roma i trgovinu ljudima. Romi nijesu imali adekvatan pristup zapošljavanju, obrazovanju i službama za rješavanje stambenih pitanja. Prijavljeni su i slučajevi kršenja radničkih prava i dječijeg rada.

Vlada je preduzela korake u sudskom gonjenju i kažnjavanju zvaničnika koji su zloupotrijebili ovlašćenja, bilo u službama bezbjednosti ili u nekim drugim državnim organima. Ipak, nekažnjivost je i dalje predstavljala problem u određenim oblastima.

Dio 1.  Poštovanje integriteta osobe, koje ne dozvoljava:

a.  Proizvoljno ili nezakonito lišavanje života

Nije bilo izvještaja da su vlasti ili njeni predstavnici počinili proizvoljna ili protivzakonita ubistva.

Dana 30. maja, u Podgorici, Zoran Bulatović, policijski službenik van dužnosti, je ubio Aleksandra Pejanovića, bivšeg boksera i policijskog službenika, nakon rasprave među njima. Suđenje Bulatoviću za ubistvo je počelo u septembru. Pejanović, koji je otvoreno zastupao očuvanje zajednice Srbije i Crne Gore, je dobio veliku pažnju medija kada je optužio policiju da ga je pretukla nakon učešća na protestu koji je uslijedio kada je Crna Gora priznala nezavisnost Kosova, 2008. godine. Na kraju godine je ponovljeno suđenje policijskim službenicima po osnovu tužbi koje je Pejanović podnio 2008. i 2011. godine.

Vlasti su tokom godine nastavile spori proces krivičnog gonjenja, preko sudova i u saradnji sa vladama susjednih zemalja, po osnovu optužbi za ratne zločine protiv lica koja su bila povezana sa različitim stranama u ratovima na Balkanu u periodu 1991-1999. godine. Samo policijski službenici i pripadnici vojnih snaga nižeg i srednjeg ranga su optuženi za te navodne zločine. Sudovi su izrekli presude u tri predmeta, na koje je kasnije podnijeta žalba, što je dovelo do novih suđenja ili istraga. Slučaj šest vojnika i rezervista bivše Jugoslovenske narodne armije, koji su optuženi za ratne zločine počinjene tokom 1991. i 1992. godine, u kampu za ratne zatvorenike u Morinju završen je tako što su proglašeni krivim. Međutim, sedam lica optuženih za nasilje nad muslimanima u regionu Bukovica tokom 1992. i 1993. godine, kao i devet bivših službenika policije koji su optuženi za deportaciju 83 bosanskih izbjeglica, koje su potom ubile, kako se pretpostavlja, snage bosanskih Srba, su oslobođeni krivice. Izvršen je znatan društveni pritisak na bivšeg policijskog službenika, Slobodana Pejovića, koji je svjedočio u jednom od predmeta. On je fizički napadnut nekoliko puta, oštećena mu je lična imovina i tužen je. Bilo je i optužbi da je Pejović, u stvari, jedan od počinilaca krivičnog djela. Često odlagano suđenje osmorici oficira i vojnika podgoričkog korpusa bivše Vojske Savezne Republike Jugoslavije, koji su optuženi za ubistva 23 albanska civila u Kaluđerskom Lazu blizu Rožaja 1999. godine, je na kraju godine i dalje bilo u toku.

b. Nestanak

Nije bilo izvještaja o nestancima i politički motivisanim otmicama ili kidnapovanjima.

c.  Mučenje i drugo okrutno, nehumano ili ponižavajuće postupanje i kažnjavanje

Takva praksa je zabranjena Ustavom i zakonom; međutim, policija je povremeno tukla i šikanirala osumnjičene prilikom hapšenja ili pritvaranja radi informativnog razgovora.

U junu je nevladina organizacija (NVO) Inicijativa mladih za ljudska prava iskazala zabrinutost zbog sporosti vlade u procesuiranju predmeta koji se tiču optužbi za mučenje i druge oblike nehumanog postupanja i istakla da je samo mali broj predmeta riješen. Podvukli su takođe i iznijete optužbe za mučenje od strane policijskih službenika u zatvorima.

Vlasti su nastavile da realizuju mjere na implementaciji preporuka Komiteta Savjeta Evrope za prevenciju torture (CPT), koje su objavljene 2010. godine. Preporuke su proizašle iz misije koja je realizovana 2008. godine, a u okviru koje je izvršena kontrola zatvora u zemlji. Prema izvještaju CPT-a, zatvorenici su iznijeli brojne optužbe protiv nadležnih vlasti za mučenje i loše postupanje, uključujući i udaranje pendrekom. U drugoj polovini 2010. Ombudsman je nenajavljeno i van radnog vremena posjetio svih 21 policijsku jedinicu za pritvor. U specijalnom izvještaju o jedinicama za pritvor, koji je proslijeđen Skupštini, naveo je da su brojni nedostaci vezano za loše postupanje prema pritvorenim licima ispravljeni, posebno što se tiče samih uslova u ćelijama za pritvor (uključujući njihovo proširenje, bolje opremanje, osvjetljenje, higijenu, ventilaciju i klimatizaciju).

Tokom prvih osam mjeseci godine, Odjeljenje za unutrašnju kontrolu policije primilo je 63 žalbe na rad policije. Odjeljenje je utvrdilo da je 14 žalbi bilo opravdano, a 49 neopravdano. Policija je izjavila da je pokrenula disciplinski postupak kao odgovor na žalbe koje su smatrane opravdanim.

Dana 23. februara, prema navodima medija, direktor Uprave policije Veselin Veljović je zaposlenima u Odjeljenju za unutrašnju kontrolu zabranio pristup elektronskoj bazi podataka policije, čime je blokirao njihove istrage. Kao odgovor na prigovor Ministarstva unutrašnjih poslova, Veljović je citirao zakon o zaštiti podataka.

Građani mogu upućivati žalbe na zlostavljanje od strane policije agenciji koja je zakonom određena za to, Savjetu za građansku kontrolu rada policije, ali Savjet može samo dati preporuku za preduzimanje daljih radnji Kancelariji za unutrašnju kontrolu rada policije ili državnom tužiocu. U prvih šest mjeseci godine, Savjet je pregledao i proslijedio oko 50 takvih žalbi policiji i pravosudnim organima. Nije bilo raspoloživih informacija o daljim aktivnostima koje su preduzele ove institucije. Neki poslanici u Skupštini su izjavili da je praćenje rada policije od strane Savjeta neadekvatno.

Posmatrači su naveli da je policija nastavila praksu pokretanja protivtužbi protiv osoba koje su prijavile maltretiranje od strane policije. Postoji široko rasprostranjeno mišljenje da građani nijesu prijavljivali loše postupanje policije djelimično i zbog toga.

Dana 3. juna policija je izjavila da su tužioci pokrenuli krivični postupak protiv 235 službenika policije u prethodnih pet godina, ali da ne postoji pouzdana statistika o procentu osuđenih lica. Sudovi su ponekad odbacivali tužbe za maltretiranje od strane policije jer nijesu pravovremeno podnijete ili procesuirane.

Tokom godine, tužioci su podigli optužnice, a sudovi osudili, jedan broj zvaničnika koji su loše postupali prema osobama u pritvoru. Na primjer, 25. maja, Osnovni sud u Podgorici je osudio policajca Đorđija Papića na 10 mjeseci zatvora zbog maltretiranja Danijela Batrovića i Zlatka Gošovića 2007. godine.

Mediji su 15. juna izvijestili da je Viši sud potvrdio oslobađajuću presudu nižeg suda u slučaju pet pripadnika specijalne policijske antiterorističke jedinice (Marko Kalezić, Darko Šekularac, Nenad Šćekić, Branko Radičković i Milorad Mitrović) koji su optuženi za maltretiranje Pjetra Siništaja i njegovih sinova Antona i Viktora prilikom hapšenja starijeg Siništaja. Ovaj predmet vezan je za jednu od najvećih akcija policije u zemlji, u kojoj je grupa od 18 etničkih Albanaca iz Malesije, regiona u blizini Podgorice dominantno naseljenog etničkim Albancima, uhapšena dan prije parlamentarnih izbora 2006. godine, zbog navodnog planiranja terorističkih napada.

Sudije i tužioci su nastavili da se bore sa optužbama za saučesništvo zvaničnika u maltretiranju Aleksandra Pejanovića, koji je brutalno pretučen dok je bio u pritvoru, što je dovelo do ponovljenog suđenja navodnim počiniocima ovog djela iz policije. Ovo suđenje je privuklo veliku pažnju medija. Viši sud u Podgorici je 15. aprila poništio odluku Osnovnog suda u Podgorici iz 2010. godine, kojom su policijski službenici Milan Kljajević i Milanko Leković osuđeni na pet mjeseci zatvora, a Ivica Paunović na tri mjeseca zatvora, zbog saučesništva u maltretiranju Pejanovića (sud niže instance je donio oslobađajuću presudu protiv preostala dva navodna učesnika). Na kraju godine se čekalo da počne novo suđenje. Nakon ove duge pravne zavrzlame, Viši sud je poništio odluku osnovnog tužioca da optuži Gorana Stankovića, još jednog pripadnika policije koji je optužen za maltretiranje Pejanovića, a koji je svjedočio protiv ostalih. Tokom suđenja, Stanković je naveo da su nekoliko njegovih kolega, uglavnom višeg čina i sa nadzornom ulogom, počinili niz krivičnih djela vezano za naređivanje, omogućavanje i prikrivanje mučenja Pejanovića. Na kraju godine je bilo u toku suđenje pripadniku specijalne antiterorističke jedinice Zoranu Bulatoviću za ubistvo Pejanovića, počinjeno u maju.

Uslovi u zatvoru i pritvoru

Zatvori i prostorije za pritvorene u pretkrivičnom postupku bile su generalno oronule, pretrpane i, po mišljenju Ministarstva pravde, predstavljale su prijetnju za bezbjednost zatvorenika, mada je došlo do nekih poboljšanja tokom prethodnih godina.

U svom izvještaju skupštinskom odboru za praćenje uslova u zatvorima, Ministarstvo pravde je navelo da su nedovoljni kapaciteti značajan problem zbog kojeg Vlada ima smanjenu mogućnost da izvrši zatvorske kazne prema propisanim standardima.

U septembru su posmatrači koji su posjetili zatvor u Spužu, kao najveći zatvor u zemlji, naveli da postoje i dalje problemi zbog preopterećenih kapaciteta i potreba za proširenjem i renoviranjem. Neprikladnost objekata za liječenje alkoholičara i narkomana je navela administraciju zatvora u Spužu, blizu Podgorice, da veliki broj takvih pacijenata smjesti u psihijatrijsku bolnicu, koja je loše opremljena za rad sa pacijentima koji su kriminalci.

Zatvorenik Radojko Jurišević je 11. juna umro pošto se predozirao ljekovima. Njegova porodica je optužila zatvorske vlasti da nijesu obezbijedile adekvatnu ljekarsku njegu nakon predoziranja. Milivoje Terzić, koji je bio pritvoren pod sumnjom da je prevario majku odbjeglog narko bosa Darka Šarića za 300.000 eura (390.000 USD), našen je 14. novembra mrtav u ćeliji. Dok su zatvorske vlasti i jedan vještak forenzičar tvrdili da je Terzić umro tako što se objesio, drugi vještak forenzičar je tvrdio da je moguće da je pritvorenik zadavljen. Zbog suprotnih izvještaja sa autopsije do kraja godine nije donijet nikakav zaključak o uzroku smrti.

Tokom godine je 12 zatvorenika štrajkovalo glađu u znak protesta zbog navodnog maltretiranja, uključujući i odugovlačenje krivičnog postupka, prestroge kazne, fizičko maltretiranje od strane čuvara, loše uslove za liječenje i zabranu privatnih posjeta. Uprava zatvora je odbacila takve optužbe. Tokom godine je 12 žena koje su služile kaznu u poluotvorenoj jedinici zatvora u Spužu medijima opisalo uslove u toj jedinici, koje su smatrale nehumanim.

U septembru je ukupan broj zatvorenika od 1.350 prevazišao maksimalni kapacitet od 1.050, uprkos primjeni programa amnestije u julu 2010. godine, kojim je neznatno smanjena zatvorska populacija. Od 1.350 zatvorenika, 414 su bile osuđene, a 936 pritvorene osobe. Tokom godine su prijavljena tri smrtna slučaja u zatvorima.

U prvih devet mjeseci, zatvorske vlasti su disciplinski kaznile 11 zatvorskih čuvara zbog kršenja različitih pravila i protokola o radu. Tokom 2010. godine su zatvorske vlasti novčano kaznile 33 čuvara, a otpustile trojicu njih.

Zatvorenici su imali prihvatljiv nivo pristupa posjetiocima, dozvoljeno im je da ispovijedaju svoju vjeru i dobijali su prikladnu hranu u dovoljnoj količini. Pojedinačni zatvori nijesu imali svoje ombudsmane, ali su vlasti dozvoljavale posjetiocima i pritvorenim licima da dostavljaju žalbe sudskim organima i nacionalnom ombudsmanu bez cenzure i da traže da vlasti istraže kredibilne optužbe za neljudske uslove. Tokom 2010. godine je ombudsman primio 44 žalbe na nehumano postupanje u zatvoru. Na primjer, u spuškom zatvoru su postojale posebne kutije za žalbe u koje su zatvorenici mogli da ubace svoje žalbe i upute ih direktno ombudsmanu, ali te kutije su se nalazile u hodnicima koji su pod video nadzorom, a ključeve je držala uprava zatvora, što je zatvorenike odvraćalo od podnošenja žalbi. Nekoliko porodica zatvorenih ili pritvorenih lica su tvrdile tokom godine da je došlo do ozbiljnog kršenja prava zatvorenika, uprkos postojećim zaštitnim mjerama. Uslovi za žene bili su isti kao i za muškarce. Zatvorenici su imali pristup vodi za piće.

Vlasti su često sprovodile istrage vezano za kredibilne optužbe za neljudske uslove, ali su neke istrage realizovane tek nakon medijskih kampanja ili preporuke ombudsmana. Nevladine organizacije i aktivisti koji se bave zaštitom ljudskih prava su često kritikovali rezultate takvih istraga. Ombudsman je izrazio stav da je veći broj čuvara trebalo da snosi odgovornost kada su 2009. godine pretučeni zatvorenici Dalibor Nikezić i Igor Milić, a ovo kršenje zatvorskih procedura je zabilježila kamera za nadzor. Ministarstvo pravde, nadležno za upravljanje zatvorima u zemlji, je pratilo uslove u zatvorima i jedinicama za pritvor u pretkrivičnom postupku.

Po zakonu, vlasti mogu dozvoliti određenim osuđenicima da kaznu služe kroz dobrovoljni rad u nekoj državnoj instituciji ili agenciji, ali je ova alternativa, za koju su posmatrači primijetili da bi mogla smanjiti problem prenatrpanosti, korišćena samo u nekoliko slučajeva. Praksa pritvaranja osumnjičenih u iščekivanju suđenja je bila praktično sveprisutna. U junu je Skupština usvojila izmjene i dopune zakona, kojim su data ovlašćenja novoformiranom Sektoru za uslovne kazne u Ministarstvu pravde da odobri uslovno puštanje na slobodu zatvorenika koji su odslužili dvije trećine svoje kazne i da prati osuđenike koji su uslovno pušteni. Novi Zakon o krivičnom postupku, čija je puna implementacija počela u drugoj polovini godine, predviđa niz mjera nadzora u slučaju uslovnog otpusta. Tokom godine nije usvojeno zakonodavstvo koje bi omogućilo nadzor i praćenje uz pomoć elektronske naprave.

Vlasti su nastavile da unapređuju zatvorski sistem. Tokom 2010. godine, izgrađeni su novi objekti u zatvorima u Spužu i Bijelom Polju. U jedinicama ovih zatvora za zatvorenike koji služe kraće kazne i za osumnjičene koji čekaju suđenje su vršene opravke. Izvršene su opravke sistema za snabdijevanje strujom i vodom, kao i kanalizacionog sistema u oba zatvora, a postojeći kapaciteti su renovirani. U spuškom zatvoru su nadležni organi izgradili novu kafeteriju i zgradu uprave.

Vlada je dozvolila kontrolne posjete nezavisnih posmatrača iz nevladinih organizacija, uključujući i grupe za zaštitu ljudskih prava, Međunarodni komitet crvenog krsta (ICRC) i medije, u skladu sa njihovim standardnim modalitetima. Posjete lokalnih nevladinih organizacija, Evropske komisije i Organizacije za evropsku bezbijednost i saradnju (OEBS) su takođe realizovane tokom godine. Neke posjete su izvršene uz najavu neposredno pred samu posjetu, a posmatračima je dozvoljeno da razgovaraju sa zatvorenicima bez prisustva stražara. Predstavnici Kancelarije ombudsmana za ljudska prava su redovno posjećivali zatvore bez prethodne najave i sastajali se sa pritvorenim licima i zatvorenicima.

 d. Proizvoljno hapšenje ili pritvaranje

Ustav i zakon zabranjuju proizvoljna hapšenja i pritvaranja i vlasti su uglavnom poštovale te zabrane.

Uloga policije i bezbjednosnog aparata

Nacionalna policija, koja obuhvata i graničnu policiju, je odgovorna za sprovođenje zakona i održavanje reda. One su generalno bile uspješne. Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB), kao poseban organ u sklopu Vlade, nadležna je za obavještajni i kontraobavještajni rad. Ministarstvo odbrane je nadležno za vojna i bezbjedonosna pitanja. U julu su ANB i Ministarstvo odbrane potpisali Memorandum o razumijevanju kojim je dogovoreno da će nekoliko pripadnika ANB biti premješteno u Ministarstvo odbrane, radi prikupljanja i obrade obavještajnih podataka iz oblasti odbrane, a ta odluka je navela neke lidere opozicije da optuže ANB, koja po njihovim tvrdnjama zloupotrebljava svoja ovlašćenja u korist vladajuće koalicije, da pokušava da izvrši neprikladan uticaj na Ministarstvo odbrane u oblasti saradnje sa NATO. Skupština je nadležna za vršenje demokratskog i građanskog nadzora nad radom vojske, policije i snaga bezbjednosti. Poslanici koji su članovi Skupštinskog obora za odbranu i bezbjednsot su imali pristup povjerljivim dokumentima bez prethodnog odobrenja ili bezbjedonosne provjere. NVO Alternativa je optužila Skupštinu za nedovoljno korišćenje kontrolnih mehanizama koji su predviđeni Zakonom o skupštinskom nadzoru nad snagama bezbjednosti.

I dalje su prisutni određeni problemi sa nekažnjivošću snaga bezbjednosti, a opozicione partije su opisale mehanizme nadzora poput Savjeta za građansku kontrolu rada policije kao nedjelotvorne. Krivični postupci protiv policije po osnovu maltretiranja osoba u pritvoru, pribavljanje dokaza iznuđivanjem, kao i druga kršenja ovlašćenja, bila su rijetka. Istražni postupci po osnovu navodne zloupotrebe ovlašćenja bili su nedjelotvorni, a kazne blage. U svom izvještaju za period 2009-2010. Savjet za građanski nadzor nad radom policije je naveo da su tužioci pokrenuli krivični postupak u samo četiri od 17 slučajeva navodnog maltretiranja građana od strane policije, koji su im proslijeđeni. Zviždači među policijskim službenicima nijesu bili dovoljno dobro zaštićeni, kako je pokazao slučaj Gorana Stankovića, policajca koji je svjedočio o batinanju Aleksandra Pejanovića (vidi dio 1.c.). Posmatrači ljudskih prava su tvrdili da su građani oklijevali u prijavljivanju lošeg postupanja policije zbog straha od odmazde. Tužilaštvo je nadležno za pokretanje krivične istrage po osnovu optužbi za mučenje i loše postupanje. U takvim predmetima su sudovi obično utvrđivali da je policija koristila silu u razumnoj mjeri.

U svom izvještaju iz septembra 2010. godine o reformi policije, primjećujući da su problemi i dalje prisutni, OEBS navodi da „pri susretu sa policijom 2010. godine, očigledno je da je reforma policije odmah vidljiva“. Izvještaj poziva na dalju obuku, ističući da „je samo mali procenat policijskih službenika u potpunosti obučen na Akademiji… (;) a većina njih… su i dalje proizvod kratkih programa obuke u okviru službe“.

Postupak hapšenja i tretman u pritvoru

Hapšenja zahtijevaju sudski nalog ili „osnovanu sumnju da je osumnjičeni počinio krivično djelo”. Policija je hapšenja generalno vršila uz sudski nalog, na osnovu dovoljnih dokaza. Zakon definiše da policija mora odmah informisati uhapšene osobe o njihovim pravima, i vlasti su poštovale ovo pravo u praksi. Vlasti imaju na raspolaganju najviše 24 časa da informišu porodicu, partnera u skladu sa običajnim pravom, ili nadležnu socijalnu ustanovu o hapšenju. One mogu zadržati osumnjičena lica do 48 sati prije nego što ih izvedu pred sudiju i optuže. Prilikom izvođenja lica pred sud, sudija donosi početnu odluku o zakonitosti pritvora. U praksi se izvođenje pred sud uglavnom vršilo u propisanom vremenskom roku. Zakon omogućava pritvorenim licima da njihov advokat prisustvuje policijskom ispitivanju i sudskom postupku. Pritvorenici su uglavnom imali brz pristup advokatu i članovima porodice. Postoji sistem kaucije, ali nije bio  često upotrebljavan jer su građani rijetko mogli da sakupe novac potreban za kauciju.

Suđenja su bila izložena čestim prekidima.

Policija je i dalje pozivala osumnjičene i svjedoke u policijske stanice na „informativne razgovore“, ne zadržavajući ih duže vrijeme u većini slučajeva. U principu, lica koja su pozvana na razgovor imaju pravo da se ne odazovu.

Zakon zabranjuje upotrebu sile, prijetnji i iznude od strane policije radi prikupljanja dokaza, ali je policija u nekim slučajevima tukla i maltretirala osumnjičene prilikom hapšenja ili pritvaranja radi informativnog razgovora. Nevladine organizacije i posmatrači ljudskih prava su registrovali da je broj slučajeva takvog ponašanja značajno smanjen u prethodne dvije godine.

U avgustu je stupio na snagu novi Zakon o krivičnom postupku. Potpredsjednik Vlade, koji istovremeno obavlja dužnost ministra pravde, je izjavio da je pravosuđe spremno za primjenu cjelokpnog zakona. Novi zakon navodi da presude ne mogu biti zasnovane na dokazima koji su prikupljeni kršenjem ljudskih i fundamentalnih prava koja su garantovana Ustavom ili ratifikovanim međunarodnim sporazumima. On sadrži i pravo pritvorenih osoba da ih posjete predstavnici Međunarodnog komiteta crvenog krsta (ICRC) i drugih međunarodnih organizacija i zatijeva od vlasti da ponovo otvore predmete kada Evropski sud za ljudska prava (ECHR) ili neki drugi sud osnovan međunarodno ratifikovanim sporazumom utvrdi da je presuda kojom se lice proglašava krivim donijeta korišćenjem metoda ili procedura kojima se krše ljudska prava i slobode.

Pritvor u iščekivanju suđenja: Zakon definiše da pritvor u iščekivanju suđenja može u startu trajati 30 dana, ali daje mogućnost priduženja ovog roka za dodatnih pet mjeseci i dozvoljava optuženom licu da ostane u pritvoru do tri godine prije donošenja presude u prvoj instanci. Pritvorena lica su, u prosjeku, činila 44 odsto zatvorske populacije. Po izjavama vlasti, prosječno trajanje pritvora iznosilo je oko tri mjeseca i 19 dana u zatvoru u Spužu, odnosno dva mjeseca i 15 dana u zatvoru u Bijelom Polju.

Veliki broj neriješenih predmeta u pravosudnom sistemu doprinio je u velikom broju slučajeva dugom trajanju pritvora. Zakon iz 2007. godine o pravu na suđenje u razumnom roku nije bio djelotvoran. Sudovi su odbili skoro sve žalbe optuženih za odugovlačenje suđenja, ali nijesu strankama obrazložili konkretno pravni osnov za to, čime je otežano osporavanje njihovih odluka. Relativno mali broj optuženih osoba pokušali su da se pozovu na ovaj zakon i ospore odugovlačenje suđenja. Prema analizi koju je sprovela NVO Akcija za ljudska prava u martu, optuženi su podnijeli samo 214 žalbi od usvajanja zakona, uprkos činjenici da ima 10.853 zaostala predmeta, od kojih neki datiraju još iz 2008. godine i ranije.

Amnestija: Tokom prvih osam mjeseci godine predsjednik je pomilovao 65 osuđenih osoba.

e. Uskraćivanje pravičnog javnog suđenja

Ustav i zakoni predviđaju nezavisno pravosuđe, ali neki posmatrači su tvrdili da pravosuđe nije uvijek nezavisno. Tvrdili su da vladini zvaničnici utiču na tužioce iz političkih i ličnih razloga. Ipak, nastavljen je napredak u reformi pravosuđa, čime se jačaju nezavisnost, odgovornost i kapacitet sudija i tužilaca.

Neki posmatrači su tvrdili da izvršna i parlamentarna grana vlasti, preko procesa predlaganja i usvajanja budžeta za sudove, mogu da utiču na nezavisnost pravosuđa. Postoje i određeni aspekti pravnog okvira koji ostavljaju prostor za politički uticaj. Na primjer, po mišljenju jednog broja posmatrača, način imenovanja sudija i tužilaca, uključujući i nepostojanje sistema napredovanja u službi na osnovu zasluga, ne obezbjeđuje im dovoljnu zaštitu od političkog uticaja. Iako se predmeti naoko dodjeljuju sudijama metodom slučajnog izbora, iskazana je zabrinutost vezano za transparentnost ovog procesa. Vlada i političari su ponekad pokušavali da izvrše uticaj na pravosuđe tako što su komentarisali predmete – na primjer, kod nekih suđenja za klevetu ili korupciju koji su uključivali poznate osobe ili više zvaničnike – i time su doprinijeli stalnom nepovjerenju javnosti u pravosuđe. Veliki broj zaostalih predmeta, proste sudnice, neprikladna administrativna podrška sudijama i tužiocima, nedostatak stručnih znanja, komplikovane procedure i korupcija u pravosuđu su i dalje predstavljali problem.

NVO Centar za demokratiju i ljudska prava je 28. septembra objavila izvještaj koji navodi da su principi pravičnog suđenja prekršeni u skoro polovini od 35 predmeta koje je grupa pratila tokom petomjesečnog perioda. Najčešća kršenja odnosila su se na pravo na brzo suđenje, ali je bilo i slučajeva gdje policija nije ispunila nalog suda. Izvršenje presuda u krivičnim i parničnim predmetima je ostalo slabo u velikom broju slučajeva.

Zakon o besplatnoj pravnoj pomoći, usvojen 5. aprila, koji treba da stupi na snagu 1. januara 2012, osmišljen je tako da se primjenjuje na sve građane, strance sa stalnim prebivalištem i osobe koje imaju dozvolu za privremeni boravak. Na kraju godine su vlasti bile u procesu osnivanja kancelarija za pravnu pomoć u osnovnim sudovima u čitavoj zemlji. Program Ujedinjenih nacija za razvoj (UNDP) je podržao osnivanje tri pilot kancelarije u Podgorici.

Sudovi su nastavili da smanjuju broj zaostalih predmeta u parničnim i krivičnim postupcima, ali je ostala zabrinutost vezano za pouzdanost statističkih podataka, kao pokazatelja kvalitativnog napretka. Dana 1. septembra je stupio na snagu zakon koji je osmišljen kako bi administriranje kazni za prekršaje učinio efikasnijim. U svom izvještaju o proširenju od 12. oktobra Evropska komisija je primijetila da reforma pravosuđa predstavlja oblast u kojoj je država ostvarila značajan napredak; međutim, drugi izvještaji navode da je Komisija možda bila previše darežljiva kada je hvalila pravosudni sistem.

Sudski savjet je nadležan za imenovanje, disciplinovanje i razrješenje sudija. Od kada je osnovan postojeći savjet, 2008. godine, nekoliko sudija je otpušteno, suspendovano ili sankcionisano zbog neprofesionalnog ponašanja.

Skupština je u julu usvojila izmjene i dopune zakona koji utiču na sudove, Sudski savjet i Državno tužilaštvo, u pokušaju da ograniči politički uticaj i proširi nezavisnost pravosuđa. Izmjenama i dopunama je promijenjen način imenovanja članova Sudskog savjeta, čime je pravosuđu data veća uloga, obezbijeđena je veća transparentnost i uvedeni viši standardi za članove Savjeta. Došlo je do promjene sastava Tužilačkog savjeta, a data su mu i veća ovlašćenja vezano za disciplinski postupak.

Vlasti su tvrdile da su sudovi završili 76,7% svojih predmeta tokom 2010. godine, obrađujući 127.197 ili 1,6% više predmeta nego 2009. godine. Kako bi rad sudova bio transparentniji, presude sudova su se počele objavljivati na internet stranici Vrhovnog suda, koja funkcioniše od oktobra.

 Sudski postupci

Suđenja u krivičnim postupcima su generalno javna, ali sjednice mogu biti zatvorene za javnost kada svjedok koga štiti država daje iskaz. Porota se ne koristi. Profesionalne sudije predsjedavaju suđenjem. Sudije porotnici im pomažu u određivanju presude, ali sudije uglavnom sami donose odluku o presudi. Optuženi imaju pravo da prisustvuju svojim suđenjima i da se pravovremeno posavjetuju sa advokatom u pretkrivičnom i sudskom postupku. Optuženi imaju pravo da angažuju advokata; advokat se generalno obezbjeđuje o javnom trošku kada je optuženo lice invalid, kada je zadržano u pritvoru, siromašno, ili kada optužnica povlači potencijalnu kaznu višu od 10 godina zatvora. Ova prava su generalno poštovana. Optužena lica i njihovi advokati imaju pravo pristupa dokazima u posjedu vlasti koji su relevantni za njihove slučajeve; prema zakonu, optužena lica uživaju pretpostavku nevinosti. Sudovi mogu suditi optuženima u odsustvu, ali moraju ponoviti suđenje ukoliko se osuđena lica kasnije uhapse. I odbrana i tužioci imaju pravo žalbe. Prava optuženih bila su uglavnom poštovana i važila su za sve građane.

Politički zatvorenici i pritvorenici

Nije bilo izvještaja o političkim zatvorenicima i pritvorenicima.

Odluke Regionalnog suda za ljudska prava

Nakon iscrpljivanja nacionalnih pravnih lijekova, građani se mogu žaliti zbog navodnog kršenja svojih ljudskih prava Evropskom sudu za ljudska prava (ECHR). Na kraju godine je 885 slučajeva u vezi sa državom Crnom Gorom  bilo pred Evropskim sudom za ljudska prava (ECHR). Većina je bila vezana za pravo na blagovremeno suđenje, navodno neizvršenje sudskih presuda, restituciju imovine, imovinska prava, dužinu pritvora u pretkrivičnom postupku, slobodu medija, maltretiranje od strane policije i klevetu. Od 2004. godine, ECHR je donio šest presuda protiv vlasti za kršenje Evropske konvencije o ljudskim pravima. Vlasti su odmah implementirale prvu presudu, koja je donijeta 2009. godine. Na implementaciju ostalih presuda se čeka.

Građanski sudski postupci i pravni lijekovi

Ustav i zakon predviđaju nezavisno pravosuđe u parničnim predmetima i građani su imali pristup sudovima kako bi podnosili tužbe radi nadoknade štete zbog kršenja ljudskih prava ili da prestane kršenje ljudskih prava. Iako su strane pokretale parnice navodeći kršenja ljudskih prava i ponekad ih dobijale, postojao je visok stepen nepovjerenja građana u nezavisnost sudstva.

Građani se mogu žaliti za kršenje njihovih ljudskih prava Ustavnom sudu, koji je često javno kritikovan zbog svoje neefikasnosti i nedovoljne transparentnosti. Ustavni sud je tokom 2010. godine prihvatio tri žalbe, a odbio 184. Ustavni sud ne sudi, već samo ispituje navodno kršenje ljudskih prava do kojeg je došlo u samom predmetu ili postupku. Ukoliko sud utvrdi da je došlo do kršenja ljudskih prava, on poništava presudu i upućuje je relevantnom organu ili sudu da ispravi svoju odluku.

Sudovi su nastavili da razmatraju niz tužbi koje su podnijete u ime 54 tužilaca, koji traže 1,4 miliona eura (1,82 miliona USD) kao odštetu za deportaciju Muslimana i Bošnjaka 1992. godine u Republiku Srpsku, u Bosni i Hercegovini, gdje su kasnije ubijeni ili su nestali. U pet slučajeva tužioci su dobili ukupnu nadoknadu od 435.000 eura (566.000 USD), dok su ostali predmeti i dalje bili u toku na kraju godine. U ranijim predmetima je 196 tužilaca dobilo 4,1 milion eura (5,3 miliona USD).

Restitucija imovine

Iako je povraćaj privatne imovine koja je oduzeta počev od 1945. godine nastavljen tokom godine, mnogi podnosioci zahtjeva su se žalili da je proces spor i nedovoljno transparentan, kao i da su dodijeljena sredstva nedovoljna. Izvještaj ombudsmana iz 2010. godine je sadržao slične kritike i primijetio da je primio značajan broj žalbi na rad komisija za restituciju koje je Vlada osnovala radi obrade zahtjeva. U izvještaju je navedeno da su postupci za utvrđivanje nadoknade pred komisijom u Podgorici bili mnogo kraći nego oni koje su vodile komisije u Bijelom Polju i Baru.

f. Proizvoljno miješanje u privatnost, porodični život, dom i prepisku

Ustav i zakon zabranjuju takvo miješanje bez sudskog naloga ili ukoliko to nije pravno neophodno i zabranjuju policiji da vrši pretres mjesta stanovanja ili da sprovodi tajne operacije ili operacije praćenja bez naloga. Vlasti su generalno poštovale te zabrane.

Tokom godine je Vasilije Miličković iz Podgorice optužio policiju i gradonačelnika Podgorice za nezakonito hapšenje i eksproprijaciju njegovog zemljišta. Miličković je 4. i 5. maja pokušao da spriječi radnike kompanije Tehnoput u izgradnji zaobilaznice na jednom putu u Podgorici preko njegove zemlje. On je pokušao da blokira gradnju, navodeći da su ugrožena njegova imovinska prava, jer je grad odlučio da gradi put dok su njegove žalbe sudu još uvijek bile neriješene. U dva odvojena suđenja, Osnovni sud u Podgorici je osudio Miličkovića na 20 dana zatvora i na novčanu kaznu od 1.100 eura (1.430 USD) za uznemiravanje javnog reda i mira, kada je odbio da dozvoli građevinskom timu da uđe na njegovu imovinu. Nakon toga je Upravni sud poništio odluku i naložio da se ponovi suđenje.

Zakon zahtijeva da Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB) dobije sudsko ovlašćenje za prisluškivanje, ali neki posmatrači su vjerovali da su vlasti selektivno koristile prisluškivanje i praćenje opozicionih partija i drugih grupa bez sudskog ovlašćenja. Mnogi pojedinci i organizacije funkcionisali su polazeći od pretpostavke da su mogli biti praćeni.

U aprilu je Agencija za zaštitu ličnih podataka, kao nezavisna državna organizacija nadležna za zaštitu ličnih podataka, poništila sporazum po kojem provajderi telefonskih usluga dostavljaju policiji detaljne podatke o građanima, uključujući i direktan pristup listingu u slučaju usluga mobilne telefonije, bez sudskog naloga. I Agencija i tužilaštvo su kasnije izjavili da nijesu našli nepravilnosti u korišćenju od strane policije informacija koje su dostavili pružaoci usluga mobilne telefonije. Policija je dostavila nove sporazume Agenciji za zaštitu ličnih podataka na ocjenu.

Osnovni sud u Podgorici je 4. novembra poništio sporazum između policije i pružaoca telefonskih usluga M:tel, kojim se policiji daje pristup bazama podataka i telefonskoj evidenciji o pretplatnicima M:tel-a. Sud je preduzeo radnje na osnovu žalbe koju je podnijela Mreža za afirmaciju nevladinog sektora (MANS), u kojoj se osporava to što je policiji dato zakonsko pravo pristupa bazama podataka i telefonskim evidencijama tri operatera mobilne telefonije u zemlji bez sudskog ovlašćenja. Pored toga, MANS je tvrdio da je policija ugrozila privatnost građana tako što je, bez sudskog naloga, pratila preko 20.000 privatnih telefonskih razgovora od 2007. godine. Direktor policije Veselin Veljović je odbacio ovu optužbu.

Dana 26. jula, 24 novinara, 10 pripadnika opozicionih političkih partija (uključujući četiri poslanika) i sedam zaposlenih u MANS-u podnijeli su zahtjev Agenciji za nacionalnu bezbijednost da pristupe fajlovima koji se odnose na njih. Dana 24. avgusta, ANB je odgovorila da ne drži takve fajlove. Na sastanku skupštinskog Odbora za odbranu i bezbijednost, održanog 6. oktobra, ANB je informisala poslanike da ne vrši nadzor nad opozicionim političarima, predstavnicima NVO ili novinarima.

Agencija za zaštitu ličnih podataka je izjavila da je najčešći oblik kršenja privatnosti predstavljalo pretjerano korišćenje javnog video nadzora. Agencija je izjavila da je nezakonito korišćenje video kamera od strane javnih institucija, kao i privatnih preduzeća, predstavljalo veliki problem, ističući da je nadzor korišćen suprotno propisima i bez odobrenja Agencije za zaštitu ličnih podataka.

Dio 2  Poštovanje građanskih sloboda, uključujući:

1. Slobodu govora i štampe

Status slobode govora i štampe

Ustav i zakon predviđaju slobodu govora i štampe, ali je u zakonu i praksi bilo nekih ograničenja. Ustav i zakon smatraju krivičnim djelom raspirivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje i netolerancije, a bilo je i nekoliko pokrenutih postupaka tokom godine (vidi dio 6).

Sloboda govora: Pojedinici su mogli javno ili privatno kritikovati vlasti bez odmazde, i nije bilo izvještaja da su vlasti nadzirale političke sastanke ili na drugi način pokušavale da spriječe kritiku.

Tužioci su 20. januara optužili mitropolita Srpske pravoslavne crkve (SPC) Amfilohija Radovića za korišćenje govora mržnje. Kao odgovor na planove Vlade da sruši crkvu za koju je smatrala da se nalazi na nezakonitoj lokaciji, Mitropolit je rekao da „neka Bog uništi svakoga ko ruši crkvu“. Tužioci su tvrdili da su Radovićeve riječi nanijele uvredu Crnogorcima. Na kraju godine je suđenje pred Sudom za prekršaje u Podgorici još uvijek bilo u toku.

Sloboda štampe: Iako su nezavisni mediji bili aktivni i uglavnom izražavali vrlo raznolike političke i društvene stavove, bilo je prijava o prijetnjama novinarima, kao i o vršenju političkog i ekonomskog pritiska na medije. Vlada nije ograničavala distribuciju stranih publikacija. Štampani mediji su se sastojali od privatnih novina i jedne novine u državnom vlasništvu, sa nacionalnim tiražom.

Vlasti su opet bile neuspješne u naporima da prodaju Vladin udio od 86 odsto akcija u nacionalnom dnevnom listu Pobjeda, u skladu sa zakonom iz 2002. godine. Vlada je finansijski pomagala dnevni list, sa navedenim ciljem da se izbjegne stečaj. Opozicioni političari su nastavili da kritikuju izvještavanje ovog dnevnog lista, za koje su tvrdili da favorizuje Vladu i da se koristi za diskreditovanje oponenata Vlade, uključujući i opozicione političare, neke vlasnike privatnih medija i neke NVO. Na novi tender, objavljen 27. septembra, za privatizaciju državnog izdavačkog preduzeća dostavljena je jedna ponuda, ali na kraju godine vlasti još uvijek nijesu počele pregovore sa ponuđačem.

Privatni mediji su tvrdili da reklamiranje državnih preduzeća u medijima nije transparentno i bez političkog uticaja, ističući da se takva preduzeća uglavnom reklamiraju u državnim novinama, iako te novine imaju mali tiraž i manji uticaj nego njeni privatni konkurenti.

Vladini oponenti su nastavili da kritikuju funkcionisanje javnog radio i TV emitera u zemlji – Radio Televizije Crne Gore (RTCG). Tvrdili su da je RTCG, umjesto da služi javnom interesu, pod kontrolom vladajućih političkih struktura i da javni emiter otvoreno favorizuje vladu u svojoj programskoj politici i izvještavanju.

Nasilje i uznemiravanje: Predstavnici nezavisnih novina Vijesti i dalje su bili glavna meta anonimnih napada. U tri navrata u julu i avgustu vandali su zapalili vozila koja pripadaju ovim novinama. Predstavnik OEBS-a za medije je 25. jula pisao ministrima inostranih i unutrašnjih poslova da su ova krivična djela „ozbiljno podrila medijsku slobodu u Crnoj Gori i proizvela obeshrabrujući efekat po čitavu medijsku zajednicu. Mediji su 28. novembra izvijestili da je Daily Press, izdavač Vijesti, tužio državu tražeći 60.000 eura (78.000 USD) kao nadoknadu za to što vlasti nijesu spriječile „terorisanje imovine ove novinske kuće“ i što nijesu zaštitile prava i interese kompanije. Na kraju godine nije bilo izvještaja o aktivnostima suda u ovom slučaju.

Dana 18. novembra novinar i kamerman Televizije Vijesti i fotoreporter dnevnih novina Vijesti fizički su napadnuti dok su snimali na jednoj lokaciji u Nikšiću. Policija je uhapsila tri osobe nakon napada. Tužilac Osnovnog suda u Nikšiću je pokrenuo krivični postupak protiv jednog od napadača, Sud za prekršaje je drugog novčano kaznio sa 560 eura (728 USD) za vrijeđanje reportera, a treća osoba je oslobođena optužbi. Premijer Igor Lukšić i predstavnici misije OEBS-a u Crnoj Gori su osudili napade. Napadnuti reporteri su izjavili da ne znaju zašto su napadnuti. Glavni urednik Televizije Vijesti je upozorio da će se napadi na novinare nastaviti sve dok počinioci ranijih napada na novinare ostaju nekažnjeni.

Nastavljene su istrage ili suđenja vezano za nekoliko ranijih napada. Nastavljene su pravne rasprave u vezi sa navodnim fizičkim napadom gradonačelnika Podgorice i njegovog sina na zamjenika glavnog urednika Vijesti i fotoreportera ovog dnevnog lista iz 2009. godine.

Novinari i ostali zaposleni u medijima su i dalje primali prijetnjee . Na primjer, vlasti su pokrenule postupak protiv Marka Pipera i Slavka Musića, dva radnika fabrike u Mojkovcu, na osnovu optužbi da su prijetili reporterki Vijesti Oliveri Lakić, u vezi sa nekoliko članaka koje je napisala o nezakonitoj proizvodnji cigareta koja se tamo navodno dešavala. Na kraju godine je ovo suđenje bilo u toku.

Propisi o kleveti/nacionalna bezbjednost: Dana 22. juna je Skupština ukinula zakonske odredbe koje propisuju klevetu i uvredu kao krivična djela. U ranijem periodu su zvaničnici koristili ove odredbe da odvrate novinare od pisanja negativnih članaka o njima i da kazne novinare za priče u kojima su optuživani za prestupe.

Dana 20. decembra je Viši sud u Podgorici poništio presudu Osnovnog suda u Podgorici kojom je novinar Petar Komnenić osuđen na četiri mjeseca zatvora za klevetu. Viši sud je preporučio da se umjesto toga odredi dobrovoljni rad u društvenoj zajednici. Osnovni sud je prvobitno odredio novčanu kaznu od 3.000 eura (3.900 USD), zbog članka koji je Komnenić objavio u listu Monitor 2007. godine, u kojem je tvrdio da je jedan broj sudija podgoričkog Višeg suda pod tajnim nadzorom vlasti. Komnenić je odbio da plati novčanu kaznu, pa je ona preinačena u četiri mjeseca zatvorske kazne.

Dana 22. novembra je Evropski sud za ljudska prava utvrdio da su vlasti povrijedile pravo Veseljka Koprivice, urednika časopisa Liberal, na slobodu govora kada su ga novčano kaznile jer je u članku iz 2004. godine izjavio da će 16 crnogorskih novinara biti suđeno pred Međunarodnim krivičnim sudom za bivšu Jugoslaviju. Sud je izjavio da je ova informacija netačna. Iako se saglasio da Koprivica nije uložio dovoljan napor da potvrdi ovu informaciju, Evropski sud za ljudska prava je smatrao da je odšteta koju mu je naložena da plati – a koja je 25 puta veća od njegove mjesečne penzije – neproporcionalna.

Ustav i zakon tretiraju kao krivična djela podsticanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje i netolerancije. Dana 7. aprila je Agencija za elektronske medije, kao nadzorni organ u oblasti radiodifuznih medija, izdala zvanično upozorenje Radiju Svetigora zbog izjave sveštenika Srpske pravoslavne crkve i Igumana Manastira Dajbabe Nikodima, koja je emitovana 27. marta, u kojoj kaže da “je crnogorsku naciju stvorio đavo, a ne Bog”. Agencija je istakla da novinar Radija Svetigora koji je intervjuisao sveštenika nije ništa preduzeo povodom ove izjave i upozorila radio stanicu da ne podstiče, širi i da ne omogućava govor mržnje ili druge oblike diskriminacije. Dana 25. oktobra su lokalni mediji izvijestili da je Sud za prekršaje u Podgorici proglasio sveštenika krivim za govor mržnje i odredio mu novčanu kaznu od 900 eura (1.170 USD).

Uprkos ovim događajima, neke medijske kuće su pokazale spremnost da kritikuju vlasti. Prisustvo članaka i televizijskih programa koji kritikuju vlasti pokazuje da samocenzura ne predstavlja veliki problem. Neki posmatrači su primijetili da su novinari skloni pristrasnim izjavama, zbog nedovoljnih stručnih znanja, pritiska poslodavaca ili zbog njihove političke pripadnosti. Posmatrači su primijetili da su duboke podjele između provladinih i opozicionih medija, koje su se manifestovale kroz uzajamne optužbe u javnoj sferi, onemogućile osnivanje funkcionalnog samoregulatornog mehanizma za novinare.

Aktivnosti na proširenju slobode štampe

Pored zakonodavstva koje je Skupština usvojila, a kojim se ukida kleveta kao krivično djelo, vlasti su izdvojile 4,5 miliona eura (5,8 miliona USD) subvencija elektronskim medijima, kako bi pokrile njihove dugove državnim agencijama za neplaćene dozvole za rad i takse za prenos signala za period 2009-2010. Vlada je pomogla i privatnoj kompaniji za distribuciju novina, Bega Press, da izađe iz stečaja koji je uveden 2009. godine. Trošak ovog pokušaja spašavanja je iznosio 880,000 eura (1,14 miliona USD). Ova sredstva su omogućila da tri dnevne novine Dan, Vijesti i Pobjeda i nedjeljnik Monitor pokriju 800.000 eura (1,04 miliona USD) koje im je dugovala kompanija Bega Press. Ove tri novinske kuće su činile i novine u državnom vlasništvu i privatne novine, ali su protivnici vlasti stavili pod upit legitimitet odluke da se novac poreskih obveznika koristi za pružanje pomoći bankrotiranoj privatnoj kompaniji.

Internet slobode

Vlada nije ograničavala pristup internetu, ali sve dok u martu nije naređeno da prestane to da radi, jedan od vodećih internet provajdera u zemlji omogućavao je policiji direktan pristup, bez sudskog naloga, svim oblicima komunikacije koji su realizovani preko njegovih servera. Nije poznato da li su vlasti taj pristup koristile za praćenje elektronske pošte ili internet sajtova ili foruma za čatovanje (chat rooms).

MANS, nevladina organizacija, koristio je Zakon o slobodnom pristupu informacijama da dobije sporazum između Vlade i telekomunikacione kompanije M:tel, iz 2007. godine, kojim se policiji daje 24-časovni pristup svim oblicima komunikacije tog provajdera. Kao odgovor na građansku tužbu koju su predstavnici MANS-a podnijeli 28. marta, Agencija za zaštitu ličnih podataka je naložila M:tel-u da prestane da policiji odaje lične podatke, navodeći da se ovim sporazumom krše zakon i Ustav. Osnovni sud u Podgorici je 3. novembra poništio sporazum između policije i telekomunikacione kompanije zbog kršenja prava građana na privatnost; Sud je utvrdio da je ovaj sporazum suprotan Ustavu i Evropskoj konvenciji o ljudskim pravima. Sud je naložio policiji i M:tel-u da plate i troškove suda u iznosu od 1.000 eura (1.300 USD).

Nije bilo dokaza da je Vlada prikupljala ili odavala lične informacije o osobama zbog mirnog izražavanja političkih, vjerskih ili ideoloških stavova i uvjerenja.

Akademske slobode i kulturna dešavanja

Nije bilo ograničavanja akademskih sloboda ili kulturnih dešavanja od strane vlasti.

b. Sloboda mirnog okupljanja i udruživanja

Ustav i zakon predviđaju slobodu okupljanja i udruživanja, i vlasti su uglavnom u praksi poštovale ta prava. Širok spektar društvenih, kulturnih i političkih organizacija je funkcionisao bez ometanja, ali su vlasti u nekoliko slučajeva uskratile nezadovoljnim radnicima pravo na okupljanje i izražavanje njihovog nezadovoljstva.

Sloboda okupljanja

Po navodima medija, policija je odbila preko 200 zahtjeva za izdavanje dozvole za okupljanje u periodu 2010-2011. godine, od kojih su većinu organizovali nezadovoljni radnici. Policija je svoje radnje opravdala navodeći da bi ova okupljanja uzrokovala smetnje u javnosti, a u nekim slučajevima vlasti su ponudile demonstrantima druge lokacije za njihove proteste. Incijativa mladih za ljudska prava je u aprilu 2011. godine podnijela zahtjev Ustavnom sudu za ocjenu dijelova Zakona o javnim okupljanjima. Inicijativa mladih za ljudska prava je tvrdila da se određenim odredbama, koje dozvoljavaju državnim organima da zabrane mirna okupljanja, krši Ustav. Sud nije odgovorio na ovaj zahtjev do kraja godine.

 c. Sloboda vjeroispovijesti

Pogledajte Međunarodni izvještaj o vjerskim slobodama.

d. Sloboda kretanja, interno raseljena lica, zaštita izbjeglica i apatridi

Ustav i zakoni predviđaju slobodu kretanja u zemlji, putovanja u inostranstvo, emigraciju i repatrijaciju i vlasti su u praksi uglavnom poštovale ova prava.

Vlasti su, uglavnom, sarađivale sa Kancelarijom visokog komesarijata UN za izbjeglice (UNHCR) i drugim humanitarnim organizacijama u pružanju zaštite i pomoći interno raseljenim licima, izbjeglicama, izbjeglicama u povratku, tražiocima azila, apatridima i drugim relevantnim licima.

Interno raseljena lica (IDPs)

Prema podacima koje je u oktobru objavio Zavod za zbrinjavanje izbjeglica 9.367 osoba koje su izbjegle sa Kosova tokom sukoba 1999. godine kategorisane su kao interno raseljena lica, s obzirom da su u vrijeme njihovog bijega sadašnje teritorije Crne Gore i Kosova predstavljale dio jedne države – Državne zajednice Srbija i Crna Gora. Dodatnih 3.776 osoba su kategorisane kao „raseljena lica“. Većina njih su bili etnički Srbi iz Bosne i Hercegovine i Hrvatske, koji su otuda izbjegli u periodu 1991-1995, tokom sukoba pri raspadu bivše Jugoslavije. Vlasti su izjavile da ove osobe nijesu prešle priznate granice u vrijeme njihovog bijega i zato se ne mogu smatrati izbjeglicama. Sa druge strane, UNHCR smatra da su obje ove grupe lica bili „izbjeglice“ u vrijeme dolaska u Crnu Goru.

Status raseljenih i interno raseljenih lica je bio privremen, a njihova prava ograničena, čime je povećana njihova ekonomska i društvena ranjivost.

Tretman raseljenih i interno raseljenih lica nije bio ravnopravan. Zakon prepoznaje raseljena lica kao zakonske rezidente, a ta odredba mogla bi ih dovesti do sticanja državljanstva, ukoliko zadovolje zahtjev po osnovu dužine prebivališta u zemlji ili putem braka sa nekim državljaninom. Međutim, Zakon osporava ove privilegije interno raseljenim licima, uz obrazloženje da je Vlada Srbije, kao „države sukcesora“ nakon raspada državne zajednice Srbija i Crna Gora, odgovorna za njih.

Jedan broj raseljenih i interno raseljenih lica su nastavili da žive u objektima ispod standarda, da se bore sa obavezom plaćanja zakupa u privatnom smještaju i da se plaše izbacivanja iz nezakonito zauzetih objekata, poznatih kao neformalni kolektivni centri. Pored ovih centara, preostala su dva kampa za raseljena lica, koja su naseljavali uglavnom interno raseljeni Romi sa Kosova, u predgrađu Podgorice. Ograničene mogućnosti zapošljavanja pogurale su mnoga raseljena i interno raseljena lica kaaktivnostima na sivom tržištu. Romi, Aškalije i Egipćani kao interno raseljena lica sa Kosova su posebno bili pogođeni i nastavili su da predstavljaju najmarginalizovaniji i najranjiviji dio populacije raseljenih lica/ izbjeglica. 2010. godine je usvojen zakon koji je raseljenim i interno raseljenim licima vratio pravo na rad, kojeg su bili lišeni zakonom iz 2000. godine.

Izmjenama i dopunama Zakona o strancima iz 2009. godine zahtijeva se da se sva raseljena i interno raseljena lica registruju; uspješna registracija bi im dodijelila status „stalnih stranih rezidenata“ i dala im pravo da traže posao i ostvare pristup zdravstvenoj zaštiti ravnopravno sa crnogorskim državljanima. Prvobitni rok za registraciju bio je 7. novembar. Vlada je radila sa UNHCR-om na implementaciji programa informisanje, kako bi upoznala ciljanu populaciju sa prednostima ovih rješenja. UNHCR je prepoznao spremnost Vlade, ali je izjavio da su potrebne dodatne mjere, kao što je pružanje pomoći u vezi sa dokumentima, kako bi se olakšao proces registracije.

Registracija je bila samo djelimično uspješna. U prvih 11 mjeseci, oko 6.700 raseljenih i interno raseljenih lica, manje od 40 odsto ciljane populacije, je podnijelo zahtjev za sticanje statusa stranog rezidenta u skladu sa izmijenjenim zakonom. Nešto manje od polovine podnosilaca zahtjeva je uspješno okončalo ovaj proces do kraja godine; neki su još uvijek bili u postupku obrade zahtjeva. Nakon popriličnog lobiranja od strane UNHCR i EU, Vlada je produžila rok do 31. decembra 2012. godine. Postojao je niz prepreka za registraciju. Uprkos naporima Vlade da ostvari saradnju sa susjednim zemljama kako bi se omogućio pristup dokumentima, i dalje je bilo teško pribaviti neophodna dokumenta iz zemlje porijekla zbog birokratskih i finansijskih ograničenja vezano za putovanje u te zemlje. Potrebna dokuemntacije je predstavljala posebnu prepreku za Rome, Aškalije i Egipćane, i za one rođene na teritoriji sadašnje Crne Gore i za one rođene negdje drugo. Mnogi od njih nisu imali dokumentaciju o rođenju, ili zato što njihova rođenja nijesu nikada registrovana ili zato što je njihova dokumentacija uništena tokom sukoba u regionu. Ona raseljena i interno raseljena lica koja nijesu mogla da prevaziđu prepreke vezano za dokumentaciju ili neke druge prepreke, kao strani rezidenti mogli su da podnesu zahtjev za sticanje statusa „privremenih“ stranih rezidenata, koji važi do tri godine, dok pokušavaju da pribave neophodnu dokumentaciju za sticanje statusa stalnog stranog rezidenta.

Po zakonu, osobe sa statusom stalnog stranog rezidenta imaju pristup istim pravima kao i državljani, izuzev glasačkog prava. U praksi nijesu imali prava kao što vlasnička prava na nekretninama, a njihov pristup zapošljavanju i obrazovanju je bio ograničen. Zatim, privremeni strani rezidenti, koji bi trebalo da imaju ista prava kao stalni strani rezidenti, nijesu ta prava imali u praksi, posebno što se tiče zapošljavanja i zdravstvene zaštite.

U julu je Vlada usvojila novu višegodišnju strategiju za rješavanje problema raseljenih i interno raseljenih lica. Ona je izrađena u saradnji sa UNHCR-om i EU, a usvojena uz njihovo snažno zastupanje. Osnovan je koordinacioni odbor, kojim predsjedava potpredsjednik Vlade, koji treba da predvodi i prati implementaciju strategije. Vlada je pristala da u strategiju uključi sva neriješena pitanja izbjeglica koja su pokrenuli EU i UNHCR, a koja su navedena u pratećem akcionom planu. Bilo je prerano ocjenjivati djelotvornost nove strategije.

Vlada je nastavila da podstiče raseljena lica da se vrate u zemlje porijekla, ali je repatrijacija svedena na minimum. Nasuprot tome, preko 600 izbjeglica iz Bosne i Hrvatske dobili su crnogorsko državljanstvo u periodu od maja 2008. do avgusta 2011. godine, u velikom broju slučajeva putem braka sa državljanima.

Zaštita izbjeglica

Pristup azilu:Nacionalno zakonodavstvo omogućava davanje azila ili izbjegličkog statusa i Vlada je uspostavila sistem za pružanje zaštite izbjeglicama. Put do državljanstva je stajao na raspolaganju samo ograničenom broju izbjeglica, koji imaju status raseljenih lica.

Pristup osnovnim uslugama: Uslovi za izbjeglice su varirali; oni koji u zemlji imaju rođake ili imovinu su mogli da nađu smještaj i, u nekim slučajevima, da se ponovo nađu sa članovima porodice. Izuzetak su predstavljali oko 2.000 izbjeglica sa statusom raseljenih lica, koji su ostali u objektima koji jedva da su prikladni za stanovanje, a koji su privatizovani. Dana 4. jula, Služba za izvršenje presuda pri Osnovnom sudu u Kotoru je, uz pomoć policije, izbacila šest porodica interno raseljenih lica iz odmarališta na Kamenovu, u vlasništvu kompanije Recreatours. U aprilu je kompanija Recreatours isplatila odštetu za 13 porodica interno raseljenih lica. Svi stanari su iseljeni bez daljih potraživanja.

Na osnovu zajedničkog istraživanja koje su u maju sproveli Vlada, OEBS i UNHCR, većina ranjivih raseljenih lica su živjeli u porodičnom smještaju, dok su ostali živjeli u naseljima sa uslovima za stanovanje ispod standarda, koji su osmišljeni kao privremeni smještaj.

Tokom godine je ukupno 235 osoba tražilo azil u zemlji, što je baš značajno povećanje u odnosu na 2010. godinu. Vlada nije imala prikladne kapacitete da se izbori sa ovim prilivom, ali je prijemni centar, osmišljen da prihvati oko 65 azilanata, bio u izgradnji.

Apatridi

Državljanstvo se izvodi iz državljanstva jednog od roditelja. Po navodima UNHCR-a, nije bilo zakonskih apatrida u zemlji, ali je bilo lica koja su de facto apatridi. Najčešći problem sa kojim su se suočavali apatridi, posebno Romi, Aškalije i Egipćani rođeni na teritoriji Crne Gore ili na Kosovu, jeste nepostojanje ličnih dokumenata. UNHCR je izvijestio da postoji oko 2.712 izbjeglica izloženih riziku od apatridije. Na kraju godine Vlada još nije definisala proceduru za sistematsko identifikovanje, dokumentovanje i registrovanje apatrida ili lica izloženih riziku od statusa apatrida.

Po navodima UNHCR-a, prije 2010. godine, kada su opštine bile nadležne za registraciju rođenja, one su registrovale neku djecu rođenu u Crnoj Gori, čiji roditelji su imali status raseljenih ili interno raseljenih lica, ali kada je Ministarstvo unutrašnjih poslova preuzelo ovu nadležnost, ono je izbrisalo tu djecu iz registra državljana, navodeći da njihova registracija nije imala pravni osnov. Porodice nijesu zvanično obaviještene o aktivnostima Ministarstva unutrašnjih poslova. Nije bilo izvještaja da su vlasti pokušale da revidiraju odluke Ministarstva.

Tokom izrade nove višegodišnje strategije za raseljena i interno raseljena lica u zemlji, vlasti su prepoznale da možda postoje neka lica koja nemaju nikakav status. Vlasti su najavile da će revidirati sve takve slučajeve, kako bi osigurale da sve relevantne osobe dobiju status svojih roditelja, bez traženja dodatne dokumentacije od njih. Na kraju godine je bilo izvještaja da vlasti revidiraju takve slučajeve.

Tokom godine su stupile na snagu izmjene i dopune kojima su državljani bivše Jugoslavije stekli pravo da podnesu zahtjev za sticanje crnogorskog državljanstva do 31. januara 2012. ukoliko imaju lične karte i prebivalište u zemlji od najmanje dvije godine prije juna 2006. godine. Od njih nije traženo da se odreknu svog drugog državljanstva.

Dio 3  Poštovanje političkih prava: pravo građana da promijene vlast

Ustav i zakon predviđaju pravo građana da mirnim putem promijene vlast i građani su u praksi koristili to pravo  na periodičnim, slobodnim i fer izborima održanim na osnovu opšteg prava glasa.

Izbori i političko učešće

Nedavni izbori: Prema navodima Misije OEBS-a za praćenje izbora, parlamentarni izbori održani 2009. godine zadovoljili su skoro sve standarde OEBS-a i Savjeta Evrope. Ipak, saopštenje Misije pominje česte optužbe za izbornu prevaru i nejasne granice između državnih i partijskih struktura, koje su stvarale negativnu atmosferu među mnogim biračima. Kao i kod prethodnih izbora, većina opozicionih partija je pominjala pitanja vezano za kampanju i finansiranje partija, kao i preklapanje državnih i partijskih struktura. Neke opozicione partije, mediji i neki pojedinci su opet iznijeli optužbe za vršenje pritiska na glasače i kupovinu ličnih dokumenata glasača.

Dana 8. septembra stupilo je na snagu zakonodavstvo kojim je izborni postupak usklađen sa Ustavom iz 2007. godine, što je bio jedan od sedam ključnih prioriteta Evropske unije za otpočinjanje pregovora o članstvu. Novi zakon ograničava pravo glasa na državljane i lišava osobe sa stalnim prebivalištem ovog prava počev od 31. januara 2012. godine. Međutim, izmjenama i dopunama zakona o državljanstvu, koje osobama sa stalnim prebivalištem daju mogućnost da podnesu zahtjev za državljanstvo, ukoliko to učine do 31. januara 2012. godine, i dalje se obezbjeđuje glasačko pravo. Broj osoba na koje će ovo imati uticaja je nepoznat, a opoziciona Socijalistička narodna partija tvrdi da bi ih moglo biti oko 40.000.

Učešće žena i manjina: Žene su i dalje nedovoljno zastupljene na višim nivoima vlasti. Na funkciji predsjednika Vrhovnog suda i vrhovnog državnog tužioca su žene. U Skupštini sa 81 mandatom bilo je devet žena, a jedna žena obavljala je dužnost ministra. Nije bilo žena u četiri od devet stalnih skupštinskih odbora. Od 21 opštine u zemlji, u jednoj je na mjestu gradonačelnika žena. Jedna od deset parlamentarnih pratija kao partijskog lidera ima ženu. Izborni zakon koji je stupio na snagu u septembru nije uveo kvote za žene u Skupštini, već je umjesto toga definisao obavezu da najmanje 30 odsto kandidata na svakoj partijskoj listi budu žene.

U Skupštini je bilo 20 pripadnika nacionalnih manjina, a tri pripadnika nacionalnih manjina su u Vladi koja ima 17 ministara. Skoro sve manjinske grupe, izuzev Roma, Aškalija i Egipćana bile su zastupljene u Skupštini. Vezano za novi izborni zakon, Skupština je ukinula pet rezervisanih mandata za pripadnike albanske manjine, a ova promjena stupa na snagu pri sljedećim parlamentarnim izborima. Pravo na afirmativnu akciju, koje daje pravo na zastupljenost u Skupštini nacionalnim manjinama koje imaju manje od 3 odsto glasova ili čine manje od 15 odsto ukupnog stanovništva, prošireno je na sve manjinske grupe.

 Dio 4 Zvanična korupcija i transparentnost vlade

Zakon predviđa krivične sankcije za korupciju zvaničnika, ali vlasti nijesu djelotvorno sprovodile te odredbe, a zvaničnici su se ponekad nekažnjeno upuštali u koruptivne radnje. Postojala je široko prisutna percepcija korupcije u državnom sektoru, naročito u izvršnoj i sudskoj grani vlasti. Dana 26. jula, Ministarstvo finansija je objavilo ocjenu korupcije u javnom sektoru, koja je zaključila da su proces privatizacije, javne nabavke, urbanističko planiranje, lokalna samouprava i obrazovanje i zdravstvo predstavljali aktivnosti i sektore koji su najpodložniji korupciji. I opštepoznati indikatori upravljanja i izvještaj Transparency International za 2010. godinu ukazuju na ozbiljnost problema.

Iako su postojali brojni zakonski preduslovi za efikasno antikorupcijsko djelovanje, implementacija je kasnila. Aktivnosti na sprovođenju istraga, krivičnom gonjenju i osuđivanju zvaničnika, posebno onih na visokim funkcijama, za korupciju su i dalje ostale nedjelotvorne. Tokom prvih šest mjeseci, Vrhovno državno tužilaštvo je sprovelo istragu protiv devet osoba za korupciju. Podiglo je i optužnice protiv šest osoba. U istom periodu, u Višem sudu se sudilo 199 osoba za korupciju, donijete su presude u suđenjima za korupciju vezano za 40 osoba, a 19 osoba je proglašeno krivim po optužbama za korupciju.

Interna kontrola, sprovedena u institucijama ili od strane nadležnih agencija, je rijetko rezultirala efikasnim krivičnim gonjenjem počinilaca. Državni službenici su često obavljali nekoliko funkcija i bilo im je dozvoljeno da budu predsjednici ili članovi upravnih odbora u javnim preduzećima ili državnim institucijama.

Skupština je 29. jula usvojila izmjene i dopune Zakona o sukobu interesa, kojima je ukinuto pravo poslanika u Skupštini da obavljaju funkciju gradonačelnika ili direktora javnih preduzeća i organa uprave.

U oktobru je MANS izvijestio da je od 266 mjera koje je Vlada usvojila 18 mjeseci ranije, a koje je opisala kao neophodne u borbi protiv korupcije i organizovanog kriminala, samo 25 odsto u potpunosti implementirano, 45 odsto je djelimično implementirano, a u 30 odsto mjera vlasti nijesu preduzele nikakve radnje. U izvještaju se navodi da Skupština nije uskladila brojne zakone sa međunarodnim konvencijama o organizovanom kriminalu.

Nekoliko visokih funkcionera su optuženi za korupciju tokom godine. Dana 22. marta, Vrhovno državno tužilaštvo je podiglo optužnicu protiv gradonačelnika Budve, Rajka Kuljače, potpredsjednika opštine, Dragana Marovića i 10 njihovih saradnika za zloupotrebu ovlašćenja. Vjeruje se da je Kuljača omogućio firmi „Zavala Invest“ da nezakonito otpočne gradnju hotelskog kompleksa na zaštićenom poluostrvu Zavala. Dana 8. avgusta, specijalni tužilac za organizovani kriminal, Đurđina Ivanović, je potvrdila da njena služba sprovodi istragu protiv Skupštine opštine Bar i gradonačelnika Bara, Žarka Pavićevića, na osnovu krivične prijave MANS-a. Prema izvještajima medija, tužilac je revidirala ugovore između Grada Bara i Barskog razvojnog instituta, kompanije u vlasništvu gradonačelnika, kao i niz drugih ugovora između grada i privatnih preduzeća. Državno tužilaštvo je prikupljalo i informacije o bivšem gradonačelniku Ulcinja, Gzimu Hajdinagi, vezano za navodne propuste u radu Skupštine opštine prilikom izdavanja građevinskih dozvola.

Opoziciona partija Pokret za promjene (PzP) je 2. marta podnijela krivičnu prijavu za korupciju protiv Uroša Čukića, bivšeg predstavnika ove partije u skupštini opštine Andrijevice, grada na sjeveru zemlje, i protiv partije na vlasti Demokratske partije socijalista (DPS). Lider PzP, Nebojša Medojević, je rekao novinarima da su se ove optužbe odnosile na podsticaje koje je DPS nudio Čukiću ukoliko iz PzP-a pređe u DPS i time obezbijedi prevagu DPS-a u Skupštini opštine.

Korupcija u policiji i neprimjeren uticaj vlasti na ponašanje policije su i dalje predstavljali problem; crnogorsko društvo, koje je malo i tijesno povezano po svojoj prirodi, odvraćalo je od prijavljivanja korupcije i omogućavalo kriminalcima lak pristup službenicima za sprovođenje zakona, korišćenjem porodičnih ili društvenih veza.

Tokom godine je Jedinica za internu kontrolu pri Ministarstvu unutrašnjih poslova i javne uprave preduzela disciplinske mjere kako bi odgovorila na korupciju. Interne istrage, zajedno sa radom Savjeta za građansku kontrolu nad radom policije, rad Ombudsmana i aktivista za zaštitu ljudskih prava, su smanjile, ali ne i eliminisale nekažnjivost. NVO su primijetile da su policijski službenici, za koje je utvrđeno da su odgovorni za kršenje pravila službe, kao i viši službenici povezani sa slučajevima mučenja, ostali na dužnosti. OEBS i rezidentne diplomatske misije su nastavili da organizuju obuku za službenike policije, snage bezbijednosti, graničnie službe i carinu vezano za borbu protiv terorizma, korupcije i finansijskog kriminala.

Javni funkcioneri su bili obavezni da prijave imovinu prema Zakonu o sukobu interesa i većina njih je pravovremeno ispoštovala ovu obavezu. Tokom godine je Komisija za sprečavanje sukoba interesa pokrenula postupak protiv 473 zvaničnika i proslijedila 248 tih postupaka sudu za prekršaje. U istom periodu, Komisija je donijela ukupno 576 odluka vezano za navodno kršenje zakona i pozvala na otpuštanje 43 javna funkcionera zbog nepoštovanja obaveze da prijave imovinu. Iako Zakon propisuje maksimalne novčane kazne od 825 do 1.100 eura (1.072 do 1.430 USD), najviša novčana kazna koju je izrekao sud iznosila je 400 eura (520 USD). Sudovi su odbili veći dio predmeta. Tokom prve polovine godine, Komisija nije imala ovlašćenje da provjeri prijave koje su dostavljali javni funkcioneri. Isto tako, imala je i slaba ovlašćenja za sprovođenje svojih odluka.

U julu su usvojene izmjene i dopune Zakona o sukobu interesa, kako bi se osnažila ovlašenja komisije. Komisija je dobila ovlašćenje da ispita istinitost prijava imovine i prihoda zvaničnika. Predsjednik komisije, Slobodan Leković, se žalio da je godišnji budžet komisije od 240.000 eura (312.000 USD) nedovoljan da bi zadovoljio sve obaveze komisije.

Pretjerana diskreciona prava zvaničnika u raspolaganju javnom imovinom su vjerovatno podsticala korupciju. Na primjer, 18. februara su mediji izvijestili da je Grad Podgorica dodijelio stanove u vlasništvu grada nekolicini sudija zbog njihovog „značajnog doprinosa gradu“. Prema podacima koji su objavljeni na internetu, od 2003. godine, 216 stanova je dodijeljeno zaposlenima u opštini, osobama u stanju potrebe i osobama za koje su vlasti u Podgorici smatrale da to zaslužuju.

Zakon obezbjeđuje određenu zaštitu lica koja prijavljuju korupciju, ali je ta zaštita u praksi bila neprikladna. Na primjer, tri bivša službenika policije – Enver Dacić, Mithad Nurković i Suad Muratbašić – su izjavili da su morali da napuste zemlju zbog prijetnji koje su dobili kada su javno govorili o saučesništvu policije u aktivnostima prekograničnog šverca. Vojne vlasti su pokrenule dva disciplinska postupka (19. aprila i 26. maja) protiv Nenada Čobeljića, predsjednika sindikata vojske, zato što je medijima odao informacije o korupciji i zloupotrebama u vojsci. Ministarstvo odbrane je 29. decembra suspendovalo Čobeljića „zbog kršenja obaveza na dužnosti“, ali je tvrdilo da to nema nikakve veze sa sindikalnim aktivnostima.

Iako je otvoreno nadmetanje najčešće korišćeni postupak javnih nabavki, mnogi revizorski izvještaji navode nekonzistentnost ili nepravilnu primjenu zakonskih odredbi ili izbjegavanje zakona u praksi. Skupština je 29. jula usvojila Zakon o javnim nabavkama. Neki posmatrači, uključujući i NVO „Alternativa“, su se žalili da novi zakon nije uključio važne mjere za jačanje transparentnosti.

Ustav i zakon predviđaju javni pristup državnim informacijama, ali je primjena zakona bila slaba i nekonzistentna, posebno vezano za neke djelove privatizacionih ugovora. Neka ministarstva su podržavala ovu ideju, dok su druga ponekad javno kritikovala zahtjeve za uvid u informacije. Prema navodima MANS-a, ministarstva održivog razvoja i turizma, odbrane i ekonomije su imale najmanje kapaciteta za implementaciju zakona. Stepen pristupa nije bio drugačiji za lica koja nisu državljani Crne Gore, niti za strane i domaće medije.

NVO-i su saopštavali da vlasti često nijesu odgovarale na njihove zahtjeve za dobijanje informacija. U slučaju NVO MANS, koja je dobro poznata po kritikovanju vlade zbog nepreduzimanja potrebnih radnju, nadležni organi su dali pravovremeni odgovor na oko 38 odsto njenih zahtjeva za dobijanje informacija. U maju je Upravni sud poništio odluku Vrhovnog državnog tužioca i Ministarstva pravde da se odbije zahtjev Akcije za ljudska prava za informacijama o mjerama koje je tužilaštvo preduzelo vezano za 14 slučajeva optužbi za zloupotrebu ovlašćenja. MANS je konstatovao da su agencije obično odbijale da daju informacije koje bi ukazale na korupciju ili kršenje zakona, posebno vezano za proces privatizacije. MANS je izjavio da su građani preferirali da svoje zahtjeve dostavljaju preko NVO, radije nego da to učine sami.

Nadležni organi su obično navodili razloge za odbijanje zahtjeva (kao što su prijetnje državnim interesima ili poslovnim interesima ugovornih strana), a na tu odluku o odbijanju zahtjeva moguće je bilo podnijeti žalbu višim državnim organima ili sudovima. Sudovi su obično podržavali takve žalbe: Upravni sud je donio presude u korist MANS-a u 77 odsto od ukupno 4.879 žalbi koje je MANS dostavio od 2005. do 2010. godine. Međutim, sudski nalozi ministarstvima vezano za poštovanje propisa su često bili dvosmisleni i, shodno tome, ponekada ignorisani.Tokom prvih šest mjeseci u godini, MANS je uputio 129 žalbi ombudsmanu vezano za slučajeve u kojima je tvrdio da odluke suda nijesu izvršene.

Dio 5  Vladin stav po pitanju međunarodnih i nevladinih istraga o navodnim kršenjima ljudskih prava

Jedan broj domaćih i međunarodnih grupa za ljudska prava je funkcionisao, uglavnom bez ograničenja od strane vlasti, istražujući i objavljujući svoje nalaze o slučajevima vezanim za ljudska prava. Vladini zvaničnici su uglavnom bili raspoloženi za saradnju i imali razumijevanja za stavove međunarodnih grupa, ali su neke od velikog broja domaćih NVO smatrale da je ta saradnja samo nominalna.

Skoro 4.500 domaćih, registrovanih NVO je funkcionisalo u zemlji, uključujući i one koje su specijalizovane za ljudska i manjinska prava i prava žena. Po navodima NVO, vlasti su obezbijedile minimalnu pomoć. Dana 25. januara osnovan je Savjet za saradnju između vlade i NVO, a 22. jula je Skupština usvojila Zakon o nevladinim organizacijama. Novi zakon, koji treba da stupi na snagu 1. januara 2012. godine, definiše kriterijume za osnivanje NVO, detalje vezano za knjigovodstvo, centralizovanu raspodjelu budžetskih sredstava iz javnih fondova, koja su opredijeljena za NVO, navodi kriterijume za finansiranje NVO i propisuje reviziju doniranih finansijskih sredstava.

Tokom godine je aktivista za zaštitu ljudskih prava, Aleksandar Zeković, izjavio za medije da je Osnovno tužilaštvo potvrdilo da, tokom četvorogodišnje istrage po osnovu njegovih tvrdnji da mu je policija prijetila, nije preslušalo audio snimak prijetnji, koji im je on poslao kada je prvobitno prijavio ovaj slučaj. Zeković je tvrdio da bi audio snimak omogućio vlastima, kao što je omogućio i njemu, da identifikuju osobu koja mu je uputila prijetnje. Istraga je tokom godine okončana, zbog zastare.

Državni organi za zaštitu ljudskih prava: Postoji ombudsman za ljudska prava, koji je radio bez miješanja vlasti ili političkih partija, ali nije dobiio adekvatna sredstva za rad. Poboljšana je informisanost građana o ulozi ombudsmana. Ombudsman je bio aktivan i uspostavio je dobru saradnju sa NVO-ima. Kada utvrdi da je došlo do kršenja ljudskih prava ili sloboda od strane državne agencije ili institucije, ombudsman može preduzimati disciplinske mjere protiv počinioca, uključujući i otpuštanje sa posla. Neispunjavanje zahtjeva za preduzimanjem korektivnih mjera, koji je dostavio ombudsman, u propisanom roku može rezultirati novčanom kaznom od 500 do 2.000 eura (650 do 2.600 USD).

Ombudsman može sprovoditi istragu o navodnim kršenjima ljudskih prava od strane državnih organa i preduzimati mjere da ispravi to stanje; može pregledati, bez prethodne najave, sve prostorije u zatvorima i drugim prostorijama za pritvor; može predlagati nove zakone; može tražiti od Ustavnog suda da ocijeni da li je određeni zakon suprotan Ustavu ili obavezama iz međunarodnih sporazuma; može davati ocjenu oko pitanja vezano za ljudska prava, na zahtjev nadležnog organa; može se baviti opštim pitanjima od značaja za zaštitu i promociju ljudskih prava i sloboda; i, može sarađivati sa drugim organizacijama i instituciama koje se bave ljudskim pravima i slobodama. Ombudsman može preduzimati mjere po žalbama na sudske procese koji su u toku samo ukoliko se žalba odnosi na predugo trajanje suđenja, očigledna kršenja postupka ili činjenicu da vlasti nisu izvršile odluku suda.

Zakon koji je usvojen 9. jula omogućava ombudsmanu da zastupa građane koji se žale na diskriminaciju, ali ne i građane koji iznose tvrdnje o mučenju ili surovom postupanju. Kritičari navode da ovaj zakon ne definiše dovoljno precizno obaveze ombudsmana da štiti lične podatke i lična dokumenta. Većina žalbi dostavljenih ombudsmanu odnose se na dugi postupak pred nadležnim državnim i lokalnim vlastima i nekonzistentne ili neosnovane odluke institucija na lokalnom nivou vlasti. Vlada i sudovi su generalno realizovali preporuke ombudsmana, ali sa zakašnjenjem.

Iako je skupštinski Odbor za ljudska prava i slobode intenzivirao svoje aktivnosti i sastajao se nekoliko puta u toku godine, mnogi posmatrači su njegov doprinos smatrali beznačajnim.

Vlasti su sarađivale sa Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju i Međunarodnim krivičnim sudom, čiji je Crna Gora član.

Dio 6  Diskriminacija, društvene zloupotrebe i trgovina ljudima

Ustav i zakon zabranjuju diskriminaciju po osnovu rase, seksualne orijentacije, pola, invaliditeta, jezika ili društvenog statusa; Vlada nije bila efikasna u sprovođenju ovih zabrana u praksi. Iako je Skupština u julu 2010. godine usvojila zakon koji zabranjuje diskriminaciju po ovim i drugim osnovima, Kancelarija Ombudsmana, koja je nadležna za implementaciju ovog zakona, nije imala dovoljne ljudske, tehničke i finansijske resurse za njegovu primjenu.

Aktivnosti Vlade u borbi protiv diskriminacije su bile skromne. Krajem maja, Ministarstvo za ljudska i manjinska prava je započelo kampanju, vrijednu 75.000 eura (97.500 USD), za sprečavanje diskriminacije po osnovu pola, seksualne orijentacije i invaliditeta. Grupa nevladinih organizacija je neuspješno pozivala da se ova kampanja prekine, tvrdeći da je izvještačena, neprirodna, da se ne fokusira na stvarne probleme i izazove i da ne daje pozitivne rezultate. U novembru je Vlada donijela konačnu odluku da osnuje Savjet za antidiskriminaciju, kojim predsjedava predsjednik Vlade.

Žene

Silovanje i nasilje u porodici: Kazna za većinu krivičnih djela silovanja, uključujući i silovanje bračnog partnera, ide od jedne do deset godina zatvora. U slučajevima gdje je žrtva mlađa od 14 godina, kada je doživjela teške tjelesne povrede, ili je žrtva nekoliko počinilaca, kazna može biti strožija. U praksi su kazne obično bile mnogo blaže.

Duboko ukorijenjeni društveni stavovi predstavljaju prepreku za krivično gonjenje u slučajevima silovanja. Žrtve su nerado prijavljivale ovakva krivična djela zbog zbog društvenog žigosanja žrtava, pa čak i njihovih porodica. Sudije su često dozvoljavale klevetanje žrtava tokom sudskih postupaka. Tokom godine policiji su prijavljena tri slučaja silovanja i četiri slučaja pokušaja silovanja. Nije bilo hapšenja ili osuda zbog silovanja bračnog partnera tokom godine.

Nasilje nad ženama, uključujući i nasilje u porodici predstavljali su konzistentan i uobičajen problem. Nevladine organizacije koje rade sa ženama žrtvama nasilja su tvrdile da značajan broj ovih incidenata ostaje neprijavljen, zbog straha od odmazde napadača ili zbog nepostojanja mjera kojima bi se spriječila ponovna pojava nasilja. Državne agencije, uključujući i policiju, a u određenoj mjeri i sudstvo, poboljšale su svoj odgovor na nasilje u porodici, ali su posmatrači smatrali da su njihovi napori neadekvatni.

Nasilje u porodici predstavlja krivično djelo koje se kažnjava novčanom kaznom ili zatvorskom kaznom, zavisno od težine djela. Prema navodima pravosudnih organa, tokom 2010. godine, sudovi su osudili 206 osoba za nasilje u porodici, a od tog broja za 54 osobe je dosuđena zatvorska kazna, 131 osoba je dobila uslovnu kaznu, 20 osoba je novčano kažnjeno, a jednoj osobi je dosuđen obavezni nadzor. Tokom prvih šest mjeseci ove godine, policija je primila prijave za porodično nasilje koje su se odnosile na 151 žrtvu, a od toga 142 su bile žene; policija je podnijela krivične prijave protiv 131 osobe, a od toga 127 su bili muškarci.

Dugotrajni sudski postupci, ekonomska zavisnost i nepostojanje alternativnih stambenih rješenja često su navodili žrtve i počinioce da nastave da žive zajedno, što je ponekad dovodilo do dodatnih napada i još većeg oklijevanja žrtava da prijave te napade. NVO su bile zabrinute zbog izjava nekih lokalnih političara da nasilje u porodici predstavlja privatni problem u koji nadležne institucije ne treba da se miješaju. Lokalne NVO koje rade na sprečavanju nasilja u porodici su se u velikoj mjeri oslanjale na međunarodnu donatorsku pomoć. Aktivnosti države vezano za zaštitu žrtava nasilja u porodici bile su neadekvatne. Prema izjavama NVO i ombudsmana, žene žrtve nasilja u porodici su se često žalile da državni centri za socijalni rad nisu na adekvatan način odgovorili na njihove pozive u pomoć. Ombudsman je tražio da se poboljša rad centara za socijalni rad. Djeca žrtve nasilja u porodici su ponekad smještane u Centar za djecu i mlade „Ljubović“ ili u dom u Bijeloj.

Vlasti su generalno prepoznale značaj borbe protiv nasilja u porodici i usvojile zakonodavstvo i uvele administrativne mjere u tom pogledu, ali nisu obezbijedile adekvatne resurse i aktivnosti koji su neophodni za ostvarivanje njihovih ciljeva. NVO su vodile dva skloništa za žrtve nasilja u porodici u centralnom dijelu zemlje, ali se nisu bavile potrebama žrtava na sjeveru i u drugim ruralnim oblastima. Grupe za zastupanje interesa žena su se borile protiv nasilja u porodici kampanjama za podizanje svijesti i pokušale da unaprijede pristup koji žene imaju pravnim uslugama i radionicama.

Seksualno uznemiravanje: Seksualno uznemirivanje je zabranjeno zakonom, ali je ostalo problem i društvo ga je generalno tolerisalo. Žrtve su se ustručavale da prijave seksualno uznemiravanje, iako je policija obično bila efikasna u intervenisanju kada se to od nje zahtijevalo. Iako je 7,5 odsto zaposlenih osoba koje su učestvovale u istraživanjima koja je sproveo Socijalni savjet u martu 2010. godine odgovorilo da su bile žrtve uznemiravanja na radnom mjestu, u toku godine nijedan slučaj takvog uznemiravanja nije prijavljen Inspekciji rada pri Ministarstvu rada i socijalnog staranja.

Reproduktivna prava: Vlada je priznavala osnovno pravo parova i pojedinaca da slobodno i odgovorno odlučuju o broju djece, vremenskom periodu između njihovog rađanja i tajmingu u planiranju djece, kao i da imaju informacije i sredstva da to učine bez diskriminacije, prisile ili nasilja. Zdravstvene klinike i lokalne NVO u oblasti zdravstva slobodno su radile na širenju informacija o planiranju porodice, uz smjernice Ministarstva zdravlja. Postojao je slobodan pristup kontraceptivnim sredstvima, kao i stručnoj pomoći pri porođaju, uključujući i osnovnu akušersku i poslijeporođajnu njegu. Vlada obezbjeđuje besplatne usluge porođaja.

Žene i muškarci su imali isti pristup dijagnosticiranju i liječenju seksualno prenosivih infekcija.

Diskriminacija: Ustav garantuje rodnu ravnopravnost. Žene imaju ista prava kao i muškarci kada je u pitanju pravo na svojinu, porodično pravo i sudski sistem. U praksi žene nisu uživale isti pravni, ekonomski, niti društveni status kao muškarci. Tradicionalno, žene rijetko nasljeđuju imovinu. NVO „SOS“ je istakla da je ženama bilo teško da štite svoja imovinska prava u brakorazvodnim parnicama. Prema istraživanju koje je sprovela ta NVO, 58 odsto razvedenih žena su inicirale postupak podjele imovine stečene u braku, ali je samo 3 odsto njih dobilo imovinu po okončanju postupka, koji je u prosjeku trajao šest godina. Jedan novi trend bio je da muževi u brakorazvodnim parnicama imaju imovinu koja je registrovana na druge članove porodice ili prijatelje, a ne na njihove žene. Tradicionalno patrijarhalno shvatanje polova, po kojem žene treba da budu podređene muškim članovima porodice, i dalje je prisutno i dovodi do kontinuirane diskriminacije žena u kući. Na primjer, 84 odsto nepismenih osoba su žene. U ruralnim oblastima, žene nisu uvijek mogle koristiti pravo da upravljaju svojinom, a muževi su povremeno uticali na glasanje svojih žena na izborima.

Široko rasprostranjene, ali uglavnom prećutne, diskriminatorne kulturne norme sprečavale su žene da ravnopravno učestvuju u svim oblastima društvenog razvoja i generalno su obeshrabrivale žene da traže posao van kuće. Ukoliko bi to učinile, bile su suočene sa diskriminatornim tretmanom na tržištu rada, posebno u sektoru trgovine i uslužnom sektoru. Poslodavci su često kršili zakonska prava žena na 40-časovnu radnu nedjelju, prekovremeni rad, plaćeno odsustvo i porodiljsko odsustvo. Očekivanja vezano za porodične obaveze žena imala su negativan uticaj na mogućnosti za njihovo napredovanje. Uznemiravanje na radnom mjestu je često ostajalo neprijavljeno, zbog straha žrtve da će biti otpuštena sa posla i zbog nedovoljne informisanosti o pravnim lijekovima. Nisu postojali sveobuhvatni statistički podaci vezano za žene na menadžerskim pozicijama, ali je mali broj žena obavljao više menadžerske dužnosti u državnim organima ili privredi. Muškarci su mnogo prisutniji od žena na menadžerskim funkcijama, iako je veći broj žena koje imaju fakultetsku diplomu. Neki oglasi za posao su otvoreno navodili kriterijume za zapošljavanje koji su diskriminatorni za žene, kao što su starosna dob i fizički izgled. U policiji su žene činile samo 13,4 odsto zaposlenih, a u vojsci 8,6 odsto. Ali, povećao se broj žena sudija, a bilo je i puno žena u profesijama kao što su pravo, nauka i medicina.

Mogućnosti obrazovanja za žene iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana su bile ograničene zbog tradicionalnih vrijednosti i društvenih predrasuda. Zbog niskog stepena obrazovanja i teških uslova života, Romkinje su rijetko posjećivale ginekologe ili akušere, što ima negativne posljedice po njihovo zdravlje, a negativno utiče i na stopu smrtnosti kod djece.

Iako zakon sadrži opšti princip nediskriminacije žena, on ne tretira direktno princip jednake zarade za rad iste vrijednosti; u praksi, plate žena su bile niže nego plate muškaraca za uporedivi posao. Ukorijenjena je razlika između „muških“ i „ženskih“ poslova. Prema izvještaju koji je NVO „Evropski pokret u Crnoj Gori“ objavila u februaru, tokom 2010. godine žene su u prosjeku zarađivale 14 odsto manje nego muškarci.

Skupštinski Odbor za rodnu ravnopravnost, koji ima 11 članova, je održao devet sastanaka tokom prvih devet mjeseci u godini i predložio razne mjere za unapređenje politika i strategija usmjerenih na jačanje rodne ravnopravnosti.

Djeca

Registracija rođenja: Državljanstvo se dobija: od roditelja, rođenjem na teritoriji zemlje, naturalizacijom ili u skladu sa navodima iz međunarodnih sporazuma koji regulišu sticanje državljanstva. Romi, Aškalije i Egipćani su u manjoj mjeri registrovali rođenja svoje djece nego druge grupe stanovnika, uglavnom zbog nedovoljne informisanosti o značaju građanske registracije, kao i zbog neposjedovanja dokumentacije o identitetu roditelja. Kao rezultat toga, neka djeca iz ovih zajednica i dalje nisu imala dokumentaciju o rođenju ili registraciji. Djeca iz ovih zajednica nisu dobro integrisana u širu zajednicu, a njihovo diskriminisanje je ostalo široko rasprostranjeno.

Obrazovanje: Po zakonu, osnovno obrazovanje je obavezno i besplatno. Ipak, posmatrači ljudskih prava su izvijestili da vlada nije uložila potrebne napore da prati obrazovanje romske djece. Prema nacionalnoj statistici u maju 2010. godine je samo 47 odsto od 2.587 RAE djece starosne dobi od šest do 15 godina pohađalo osnovnu školu. Mnogo manji broj njih je nastavio sa srednjoškolskim i visokim obrazovanjem. Mnogi roditelji nisu željeli da njihova djeca, posebno djevojčice, idu u školu, već su preferirali da one ostanu kod kuće i rano stupe u brak. Nije bilo udžbenika na romskom jeziku.

Školarina za osnovnu školu se ne plaća, ali izuzev onih koji primaju socijalnu pomoć, porodice učenika su same morale da obezbijede knjige i ostali školski pribor. Vlada je obezbijedila udžbenike djeci bez roditelja, djeci sa posebnim potrebama, posebnim socijalnim slučajevima i djeci iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana. Međutim, ombudsman je primijetio da vlada nije pravovremeno obezbijedila dovoljan broj udžbenika za takve učenike viših razreda. NVO programi i grantovi su pomogli da se obezbijede knjige i ostali školski pribor za RAE djecu.

Zlostavljanje djece: Bilo je malo prijavljenih slučajeva zlostavljanja djece. Vlada nije uložila veće napore da sprovede istragu po ovom pitanju, a zakonska obaveza da roditelj ili staratelj mora biti prisutan da bi maloljetno lice podnijelo prijavu za neko krivično djelo predstavljala je posebno obeshrabrenje za podnošenje prijava za slučajeve nasilja u porodici. Država nije imala adekvatne kapacitete za djecu žrtve porodičnog nasilja. Ombudsman je primijetio da centri za socijalni rad nisu pružali adekvatnu zaštitu djeci u većem broju slučajeva. Tokom prvih devet mjeseci 2010. godine, centri za socijalni rad su primili žalbe na zlostavljanje 72 djece iz 27 porodica. Tokom 2010. godine je sedamnaestoro djece smješteno u sklonište za žrtve porodičnog nasilja, kojim upravlja NVO „Sigurna ženska kuća“. Skupština je u decembru usvojila Zakon o maloljetničkom pravosuđu, koji je objedinio sve odredbe o maloljetničkom pravosuđu u jedan zakon i odvojio zakonodavstvo koje se odnosi na maloljetnike od zakonodavstva za odrasle. Namjera je da se unaprijedi postupanje prema maloljetnim počiniocima krivičnih djela i da se obezbijedi adekvatan tretman maloljetnih žrtava krivičnih djela.

Izvještavanje medija o krivičnim djelima je i dalje predstavljalo kršenje prava djece na privatnost, jer su objavljivani detalji o njima, uključujući i lične informacije.

Mnoga djeca iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana su vrlo mlada počela da rade, obično sa sedam godina starosti, i kod kuće i na ulici, kako bi doprinijela porodičnim prihodima. Često su roditelji i rođaci romske djece ti koji ih prisiljavaju da prose na prometnim raskrsnicama, na uglovima ulica, od vrata do vrata i u restoranima i kafićima. Mnoga djeca su bila iz okolnih zemalja. Prema izvještaju ombudsmana o dječijem prosjačenju tokom 2010. godine, vlasti su registrovale 332 osobe starosne dobi od 10 do 16 godina, kako prose na ulicama, a većina njih nisu bili crnogorski državljani. Ali, nadležne vlasti nisu na adekvatan način prijavile slučajeve dječijeg prosjačenja, posebno u gradovima Berane i Andrijevica, gdje zvaničnici nisu prijavili nijedan slučaj dječijeg prosjačenja u toku godine.

Pomoćnik ombudsmana je sproveo istragu o navodima koji se odnose na kršenje prava djece. Kancelarija ombudsmana je primila 59 žalbi tokom 2010. godine i dala 11 preporuka nadležnim organima, uglavnom vezano za društveno ranjivu djecu, sa invaliditetom ili siromašnu djecu, siročad ili djecu koja žive u institucijama. Istraživanje koje je sprovela NVO Centar za prava djece, u saradnji sa 19 drugih NVO, je pokazalo povećanje maloljetničke delikvencije, narkomanije i prosjačenja, kao i nasilja nad maloljetnicima. Romska djeca su i dalje ostala posebno osjetljiva grupa, a brojni problemi koji su se odnosili na djecu izbjeglice još uvijek nisu riješeni. Procjene broja djece sa invaliditetom, koje su izvršene sredinom 2009. godine, iznosile su od 6.000 do 7.000.

Dječiji brakovi: Minimalna starosna dob za zakonito stupanje u brak je, generalno, 18 godina, ali se osoba može zakonski vjenčati sa 16 godina starosti, uz odobrenje suda. Dječiji brakovi su predstavljali problem, naročito u romskim zajednicama, u kojima se dječaci i djevojčice obično vjenčavaju oko 14. godine. Ovi brakovi se smatraju nezakonitim i nisu zvanično priznati.

Seksualna eksploatacija djece: Punoljetnost se stiče sa 18 godina starosti. Postoji zakonska odredba o silovanju maloljetnika. Kazne za silovanje su veće ukoliko je žrtva maloljetno lice. Dječija pornografija je nezakonita, a kazne idu od šest mjeseci zatvora za objavljivanje dječije pornografije, do maksimalne kazne od pet godina zatvora za korišćenje djece u produkovanju dječije pornografije.

Položaj djece u institucijama: Izvještaj koji je ombudsman objavio u martu mjesecu, vezano za položaj osoba sa invaliditetom u Domu u Bijeloj, opisao je uslove za djecu sa mentalnim poremećajima kao neadekvatne. Problemi su uključivali pretrpanost i nedovoljan broj stručnog osoblja. Prilaz različitim prostorijama za djecu sa fizičkim invaliditetom je takođe bio neprikladan. U svom izvještaju iz marta 2010. godine, vezano za posjetu Crnoj Gori iz 2008. godine, CPT je kritikovao postupanje prema 15 djece u Instituciji za lica sa posebnim potrebama „Komanski most“, gdje su mentalno poremećena djeca držana zajedno sa odraslima u nehigijenskim uslovima i bez dovoljnog nadzora da bi se spriječilo njihovo maltretiranje. Od te posjete, vlasti su preduzele niz koraka da odgovore na ove kritike (vidi Lica sa invaliditetom).

Međunarodne otmice djece: Crna Gora je potpisnica Haške konvencije o civilnim aspektima međunarodne otmice djece, iz 1980. godine.

 Antisemitizam

Jevrejska populacija u zemlji je malobrojna – oko 18 domaćinstava – i široko rasprostranjena po čitavoj zemlji. U Herceg Novom je 31. jula osnovana nevladina organizacija „Jevrejska zajednica“,sa ciljem da sačuva tradicije i običaje Jevreja. Najveći dio jevreja u zemlji bili su potomci osoba koje su došle u zemlju iz Bosne i Srbije po otpočinjanju Drugog svjetskog rata. Nije bilo izvještaja o antisemitističkim radnjama.

Trgovina ljudima

Pogledajte godišnji izvještaj Stejt departmenta o trgovini ljudima.

Lica sa invaliditetima

Ustav i zakon zabranjuju diskriminaciju osoba sa tjelesnim, senzornim, intelektualnim i mentalnim invaliditetom prilikom zapošljavanja, u obrazovanju, pristupu zdravstvenoj zaštiti, vezano za penzije, novčanu pomoć, porodičnu njegu i podršku, objektima, informacijama i komunikaciji. Ustav definiše i pravo lica sa mentalnim poremećajem da budu smješteni u adekvatne institucije za smještaj i život, kao i pravo na njegovatelje i podršku ili druge javne usluge. Međutim, društvena diskriminacija lica sa invaliditetom je u praksi ograničavala njihov pristup ovim uslugama, a vlasti nijesu aktivno procesuirale krivične prekršaje. Iako su vlasti generalno primjenjivale u praksi uslov da novi javni objekti moraju imati pristup za osobe sa invaliditetom, problem su i dalje predstavljali neadekvatan pristup starijim javnim objektima i bolnicama, kao i javni prevoz.

Iako je došlo do određenog napretka u aktivnostima vlade da poboljšaju prava osoba sa invaliditetom, oni su i dalje ostali jedna od najosjetljivijih grupa stanovnika, često napuštena i marginalizovana. Prema podacima iz popisa iz 2011. godine, 11 odsto stanovništva ima poteškoća u sprovođenju svakodnevnih aktivnosti, zbog bolesti, invaliditeta ili starosne dobi. Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja, prosvjete i sporta, nauke, kulture i ljudskih i manjinskih prava su nadležna za zaštitu prava osoba sa invaliditetom.

Vlada je 19. maja usvojila novi zakon o diskriminaciji lica sa invaliditetom, čime je dopunjen zakonski okvir navođenjem oblika diskriminatornih radnji koje su nezakonite. Vlasti su unaprijedile kapacitete koji stoje na raspolaganju osobama sa invaliditetom koja borave u Instituciji za djecu sa invaliditetom „Komanski most“. Ipak, Vlada je tokom godine najavila da će zakonski rok u kojem svi javni objekti moraju obezbijediti pristup za osobe sa invaliditetom do 2013. godine, vjerovatno biti produžen.

I dalje je postojao diskriminatorni tretman. Propisi koji garantuju zaštitu, podstiču zapošljavanje i obezbjeđuju stambena rješenja za osobe sa invaliditetom nisu se konzistentno primjenjivali u praksi. Iako osobe sa invaliditetom imaju pravo na zdravstvenu zaštitu u okviru opšteg zdravstvenog sistema, ove usluge često nisu bile pružane na zadovoljavajući način. Na primjer, štićenica u Centru za djecu i mlade „1. jun“ se žalio ombudsmanu da je zubar iz Kliničkog centra u Podgorici odbio da joj pruži zdravstvenu pomoć jer se plašio njenog hendikepa. Invalidnine su bile neadekvatne. Obrazovanje za djecu sa mentalnim i fizičkim invaliditetom je i dalje ostalo neadekvatno. Mnogi roditelji su se obraćali ombudsmanu jer su njihova djeca imala problema u školi; ombudsman je preporučio da se kao obavezni uslov uvedu asistenti za obrazovanje djece sa posebnim potrebama. Vlada je nastavila sa implementacijom svog plana za izgradnju dnevnih centara za djecu sa invaliditetom u svih 21 opštini; šest centara je do kraja godine već bilo u funkciji.

Nezaposlenost je i dalje bila ozbiljan problem za lica sa invaliditetom. Vlasti nudi podsticaje i poslodavcima koji zaposle osobe sa invaliditetom i propisuje kazne za one koji ne ispune sistem kvota za njihovo zapošljavanje. Poslodavci koji ne poštuju zakon moraju uplatiti sredstva u fond za pomoć osobama sa invaliditetom, ali se oni često opredjeljuju za ovu mogućnost, vjerujući da radnici sa invaliditetom nisu u mogućnosti da zadovolje zahtjeve radnog mjesta. NVO su tvrdile da je fond trošio mali iznos sredstava, sa malo vidljivih rezultata i kritikovale to što fond neiskorišćena sredstva vraća u državni budžet na kraju budžetske godine. Netransparentno korišćenje ovih sredstava je izazvalo veliku zabrinutost javnosti.

NVO su izjavile da je vlada poprilično kasnila sa implementacijom svog plana za integrisanje osoba sa invaliditetom.

Prema navodima „Udruženja mladih sa invaliditetom“, 10 osoba sa invaliditetom je studiralo na lokalnim univerzitetima u zemlji tokom godine, u poređenju sa tri u 2001.godini. Uprkos zakonima koji osobama sa mentalnim poremećajima daju pravo na smještaj i obrazovanje u institucijama koje su prilagođene njihovim potrebama, zdravstvena njega za mentalno oboljele je i dalje bila neadekvatna. Institucionalizovane osobe često postaju isključiva obaveza države i žive u izolaciji u zastarjelim insitucijama za njegu, koje nemaju dovoljno finansijskih sredstava. Institucionalizacija je jačala žigosanje mentalno oboljelih. Izvještaj nevladine organizacije „1. decembar“ o psihijatrijskim bolnicama i bolnicama za mentalno oboljele u Kotoru, Podgorici i Nikšiću navodi veliki broj ovakvih nedostataka. U isto vrijeme, u izvještaju stoji da autori nisu primijetili nijedan slučaj lošeg postupanja prema pacijentima.

Djelimično kao odgovor na izvještaj CPT-a iz marta 2010. godine, u kojem se pominje „užasno“ postupanje prema osobama koje borave u Instituciji za lica sa posebnim potrebama „Komanski most“, vlasti su započele ili nastavile niz aktivnosti na unapređenju stanja u toj instituciji tokom godine. Fizički uslovi su u nekim aspektima i dalje bili ispod prihvatljivog standarda, a i problem nedovoljnog broja zaposlenih je i dalje bio prisutan, ali je došlo do određenog unapređenja u dijelu za žene i menzi. Instalirani su centralno grijanje i video nadzor. Djeca su odvojena od odraslih, kao i muškarci od žena. Omogućeno je obrazovanje van ustanove, a urađeni su i fleksibilniji planovi dnevnih aktivnosti. Prekinuta je upotreba prostorije za izolaciju, a korišćenje kožnih fiksatora je strogo ograničeno i bilježi se u dnevniku.

U junu su vlasti postigle sporazum sa šest NVO, koji im omogućava da obavljaju nenajavljene posjete „Komanskom mostu“ i Centru za djecu i mlade „Ljubović“, popravnom domu za maloljetne počinioce krivičnih djela. Nevladine organizacije su 15. novembra prezentirale izvještaj o „Komanskom mostu“ u kojem je navedeno da je došlo do značajnog poboljšanja u uslovima za život osoba koje tamo borave, prvenstveno zbog smjene na direktorskim pozicijama (tokom 2010.), kao i zbog dodatnih investicija u opremanj. Međutim, izvještaj navodi da je nedavno povećanje broja zaposlenih nedovoljno da riješi popriličan manjak broja zaposlenih, kao i da je potrebno dodatno unaprijediti zdravstvene usluge.

Nacionalne/rasne/etničke manjine

Ustav i zakon o manjinskim pravima predviđaju i individualna i kolektivna prava manjina. Za većinu grupa su ove odredbe generalno poštovane u praksi, ali su Romi, Aškalije i Egipćani bili u nepovoljnom položaju po pitanju pristupa socijalnim službama i nastavili su da doživljavaju društvenu diskriminaciju.

Prema nacionalnoj statistici za 2009.godinu, preko 50 odsto djece školskog uzrasta iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana nijesu bili integrisani u obavezni sistem osnovnog obrazovanja.. Integrisani školski sistemi često sprovode institucionalnu i geografsku segregaciju. Na primjer, Osnovna škola „Božidar Vuković“ je nastavila da vodi izmješteni ogranak u kampu za izbjeglice na Koniku u Podgorici, koji su pohađali samo učenici iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana. Tokom godine su lideri romskih NVO ponovili svoj zahtjev da vlasti ukinu ovu vrstu de facto segregacije. Tokom ocjene stanja u zemlji, u februaru, Evropska komisija za borbu protiv rasizma i netolerancije je upozorila da ukoliko se nastavi odvajanje romske djece od djece iz drugih etničkih grupa, to će ozbiljno ugroziti integraciju roma u društvo.

Prema navodima Fondacije za stipendiranje Roma, nevladine organizacije, stopa napuštanja osnovne škole među djecom koja pripadaju ovim manjinama je bila oko 50 odsto tokom školske 2010/2011. godine. Ostvaren je određeni napredak u upisu učenika iz ovih zajednica u srednju školu. Broj je porastao sa 37 učenika u školskoj 2009/2010. godini na 65 u školskoj 2011/2012.

Prema popisu iz 2011. Romi, Aškalije i Egipćani su činili oko 1 odsto stanovništva. Prema podacima UN iz 2009. godine, oko 40 odsto njih nije imalo izvode iz matične knjige rođenih ili uvjerenja o državljanstvu. Mnogi od njih, uključujući i interno raseljena lica sa Kosova, su živjeli nezakonito u napuštenim naseljima, često vrlo rasutim na raznim lokacijama i nijesu imali osnovne opskrbe, kao što su struja i voda, zdravstvena zaštita i odvod kanalizacije. Zakon o državljanstvu iz 2008. godine i prateći podzakonski akti su značajno otežali sticanje državljanstva licima koji nemaju lična dokumenta (vidi dio 2d.). Prema navodima UNDP, oko 70 odsto Roma su bili nepismeni, 50 odsto nezaposleni, a 36 odsto njih su živjeli ispod linije siromaštva.

Društvene predrasude protiv Roma, Aškalija i Egipćana su bile široko rasprostranjene, a lokalne vlasti su to često ignorisale ili prećutno opraštale. Pripadnici ovih manjina nijesu bili politički zastupljeni i generalno su se držali van politike. Ponekad nisu imali pristup sekundarnom nivou zdravstvene zaštite, kao što su usluge hirurga i drugih specijalista, koje su stajale na raspolaganju drugim građanima. Prema istraživanju koje su sprovele NVO, „Centar za monitoring,“ „Juventas“ i „Cazas“, najveće barijere sa kojima su se suočavali Romi, Aškalije i Egipćani u sektoru rada bile su to što ne govore jezik, nedovoljno obrazovanje i diskriminacija od strane poslodavaca. U avgustu je Vlada uvela poreske olakšice sa ciljem da ohrabri privatne preduzetnike da zaposle Rome, Aškalije i Egipćane.

Vlada ima formalnu strategiju i akcioni plan za unapređenje položaja Roma 2008-2012, ali nije preduzela značajnije mjere da je unaprijedi tokom godine. Vlasti su tokom godine izdvojile 325.000 eura (423.000 USD) za implementaciju akcionog plana, što je mnogo manji iznos od onog koji je planiran strategijom. Grupa NVO koje se bave zaštitom ljudskih prava je optužila Vladu da nije uspostavila adekvatne mehanizme za praćenje finansiranja projekata koji se odnose na zajednice Roma, Aškalija i Egipćana.

Albanski nacionalni savjet je tražio nove udžbenike za albanske učenike, kao i veće angažovanje albanskih autora u njihovoj izradi.

Lideri nacionalnih manjina su nastavili da tvrde da vlada nije ispoštovala ustavnu obavezu afirmativne akcije za manjine. Tvrdili su da ova prava obuhvataju nacionalnu zastupljenost u Skupštini Crne Gore, kao i u skupštinama opština u mjestima gdje manjinska grupa čini značajan udio u ukupnom stanovništvu. Žalili su se i da su manjine nedovoljno zastupljene u državnoj upravi, pravosuđu i državnim preduzećima. Istraživanje koje je u junu sprovelo Ministarstvo za ljudska i manjinska prava pokazalo je da postoji velika neravnoteža u raspodjeli radnih mjesta u javnom sektoru po nacionalnim grupama. Crnogorci, koji čine manje od jedne polovine stanovništva, su imali 79 odsto mjesta u javnoj upravi. Na kraju godine, dvoje Roma je radilo u državnoj upravi na centralnom nivou, a nijedan u organima lokalne samouprave. Ipak, izmjene i dopune izbornog zakona, koje su usvojene 8. septembra, kako bi se osnažila afirmativna akcija, dale su manjinama dodatne mandate u Skupštini Crne Gore. To se odnosi na manjine koje osvoje manje od 3 odsto glasova i one koje čine 15 odsto ili manje ukupnog stanovništva. Ovaj zakon je naišao na različite reakcije manjinskih zajednica; Albanci su bili nezadovoljni jer su ukinuti njihovi rezervisani mandati, dok su ostali pozdravili mogućnost da imaju svoje predstavnike na vlasti.

Državni fond za manjine je finansirao nacionalne savjete, koji treba da zastupaju interese manjinskih grupa. Postojali su nacionalni savjeti za Srbe, Bošnjake, Albance, Muslimane, Hrvate i Rome. Fond je i dalje bio u fokusu pažnje zbog navodne zloupotrebe sredstava. Vlasti su izdvojile 800.000 eura (1,04 miliona USD) za savjete tokom godine, radi implementacije konkretnih projekata. U martu je Državna revizorska institucija ispitivala rad fonda i zaključila da je njegov unutrašnji sistem revizije neprecizan i neefikasan. Revizori su izvijestili i da fond nije pratio implementaciju odobrenih projekata i nije ocjenjivao njihove rezultate. Vlasti su odlučile da sredstva za 2011. godinu dodijele savjetima 31. oktobra, dan prije stupanja na snagu zabrane učešća skupštinskih poslanika u radu institucija poput fonda (vidi dio 4.). Nevladine organizacije „Crnogorski komitet pravnika za zaštitu ljudskih prava“ i „Građanska alijansa“ su 10. novembra tužili članove Savjeta za prevaru, tvrdeći da su radili u korist sopstvenih interesa.

Društvene zloupotrebe, diskriminacija i nasilje zasnovano na seksualnoj orijentaciji i rodnom identitetu

Lezbejke, homoseksualci, biseksualci i transseksualne (LGBT) osobe su i dalje bile izložene diskriminaciji, progonu i socijalnoj isključenosti. Vlasti su uvele niz antidiskriminatornih propisa i pokazale veće razumijevanje za njihova prava, ali je društvena antipatija navela većinu pripadnika LGBT populacije da prikriva svoju orijentaciju.

Tokom godine je više nevladinih organizacija nastavilo da traži smjenu Ministra za ljudska i manjinska prava, Ferhata Dinoše, zbog „njegovih nekompetentnih, netolerantnih i homofobičnih izjava“. Ministar je 28. marta odbio poziv LGBT aktivista da se uključi u organizaciju gej parade ponosa i naveo da je protiv organizacije takvog skupa. U intervjuu za radio, koji je dao 14. juna, on je izjavio da je vlada „spremna da zaštiti, ali ne i da promoviše“ LGBT populaciju u zemlji. Dinoša je 26. novembra podnio ostavku i preuzeo dužnost ambasadora u Albaniji.

LGBT „Forum Progress“ je jedina NVO koja se fokusira isključivo na prava LGBT populacije. Jedna druga NVO, „Juventas“ je ova prava postavila kao jedno od glavnih pitanja kojima se bavi. Uz podršku UNDP i Globalne mreže za finansiranje LGBT prava, Juventas je u aprilu otvorio savjetodavni centar u Podgorici za LGBT zajednicu.

Dana 17. maja su organizatori inauguralne parade ponosa, koja je bila planirana za 31. maj, najavili da će odložiti paradu zbog očiglednog nedostatka podrške od državnih organa. Oni su naveli da je vlada bila neodlučna u imenovanju svog predstavnika u organizacionom odboru ovog skupa i u određivanju zvaničnika koji će učestvovati u paradi. Vlada je tražila od organizatora da ponovo razmisle o odlaganju, navodeći da je njena podrška paradi značajnija nego njeno samo učešće u njoj.

Grupa NVO je odbila da učestvuje na međunarodnoj konferenciji o LGBT pravima, koju je vlada organizovala od 2. do 5. septembra, uz obrazloženje da vlada nije usvojila akcioni plan za borbu protiv homofobije, niti je smijenila Ferhata Dinošu sa funkcije ministra zbog navodnih homofobičnih komentara.

Bilo je nekoliko prijava krivičnih djela mržnje i diskriminacije vezano za LGBT populaciju. Dana 17. maja je prekinut koncert koji je organizovan u znak podrške pravima LGBT populacije, kada je nepoznata osoba bacila suzavac, koji je naveo masu da se raziđe. Nakon toga, u centru Podgorice je grupa huligana napala dvije osobe za koje su smatrali da su homoseksualci. Nekoliko stranih turista je 9. avgusta prijavilo da su bili izbačeni sa plaže Ratac, u blizini Bara, zbog njihove seksualne orijentacije. Posmatrači su tvrdili da mnogi incidenti nisu prijavljeni jer su žrtve bile nevoljne da javno istupe, zbog nedovoljnog razumijevanja policije i drugih zvaničnika. „LGBT Forum Progress“ je podnio tri žalbe na diskriminaciju tokom godine. „Juventas“ je podnio tužbu protiv nepoznatih lica zbog pisanja prijetećih grafita o LGBT populaciji na raznim mjestima u Podgorici, u junu, julu i avgustu. Iako tužba nije sadržala imena počinilaca, NVO je željela da podigne stepen informisanja javnosti o ovim pitanjima.

Dana 24. novembra je NVO „Centar za građansko obrazovanje“ sponzorisala izradu prvog TV spota za promociju prava LGBT populacije. Spot sadrži i po prvi put javno prikazan poljubac između dva muškarca i izazvao je oštre reakcije, uključujući i prijetnje smrću jednom od glumaca.

“LGBT Forum Progress“ je otvorio prvo LGBT sklonište u decembru, uz pomoć holandske vlade. Do danas su u njemu smještene četiri osobe. NVO „Juventas“ je otvorila prvi online servis za prijavu homofobičnog nasilja.

Ostali oblici društvenog nasilja ili diskriminacije

Nije bilo izvještaja o nasilju i diskriminaciji protiv osoba sa sidom. NVO „Juventas“ je izjavila da su lica sa HIV/AIDS-om stigmatizovana i izložena diskriminaciji. Posmatrači su smatrali da je strah od diskriminacije spriječio mnoge ljude da traže testiranje na HIV. NVO „Cazas“ vodi jedini centar za psihološku pomoć i podršku licima zaraženim HIV/AIDS-om.

Dio 7  Prava radnika

 a.  Sloboda udruživanja i pravo na kolektivno pregovaranje

Zakon o radu daje radnicima pravo da organizuju sindikat i da sprovode sindikalne aketivnosti bez prethodnog odobrenja. Zakon o sindikalnim povjerenicima dozvoljava sindikatima da se uključe u kolektivno pregovaranje i druge aktivnosti bez miješanja vlasti. Zakon radnicima daje i pravo na štrajk, izuzev zaposlenima u vojsci i policiji i državnim službenicima, ukoliko bi to ugrozilo opšti javni interes, nacionalnu bezbjednost, bezbjednost građana i imovine ili funkcionisanje vlasti. Zakon zabranjuje poslodavcu da diskriminiše članove sindikata ili osobe koje pokušavaju da organizuju sindikat, pa poslodavac može biti novčano kažnjen ili osuđen na najviše godinu dana zatvora ukoliko prekrši zakon. Radnici koji su otpušteni sa posla zbog sindikalne aktivnosti imaju pravo da budu vraćeni na posao. Zakon definiše pravo na kolektivno pregovaranje.

Po zakonu, kolektivni ugovori se odnose samo na registrovanu radnu snagu. U novembru 2010. godine su predstavici državnog Socijalnog savjeta, Unije poslodavaca i Saveza sindikata Crne Gore potpisali izmjene i dopune Opšteg kolektivnog ugovora, kako bi ga uskladili sa Zakonom o radu, uvodeći minimalnu satnicu i druga pravila koja regulišu kolektivno pregovaranje. Novi kolektivni ugovor je stupio na snagu 1. januara. Unija slobodnih sindikata Crne Gore je izjavila da te izmjene i dopune idu na štetu radnika, ali je Ustavni sud odbio zahtjev Unije da razmotri ovo pitanje. Sporazumom od 21. decembra, koji je obuhvatio i Savez sindikata Crne Gore i Uniju slobodnih sindikata, produžen je period važenja Opšteg kolektivnog ugovora do kraja juna 2012. godine.

Zakon omogućava vansudsko rješavanje pojedinačnih i kolektivnih radnih sporova. U periodu od septembra 2010. do decembra 2011., agencija koja je osnovana za arbitražu u takvim predmetima, je razmotrila 356 predmeta, koji su se odnosili na 6.000 stranaka. Odluku je donijela u 296 predmeta, ali u velikom broju slučajeva poslodavci nisu ispoštovali odluku agencije.

Nijedna od zaštitnih mjera koje stoje na raspolaganju zakonski prijavljenim radnicima se ne odnosi na neprijavljene radnike, od kojih su mnogi došli iz inostrantva i nisu imali ugovor o radu. Prema navodima Zavoda za zapošljavanje, između 15.000 i 50.000 neprijavljenih radnika (30.000 domaćih i 20.000 stranih) su bili zaposleni tokom ljetnje sezone, prvenstveno u sektorima građevine, trgovine, turizma, poljoprivrede i ugostiteljstva.

U praksi su radnici često koristili pravo na štrajk. Kolektivno pregovaranje je ostalo na prilično niskom nivou i ugrožavala ga je činjenica da samo sindikati sa najvećim članstvom u datom preduzeću mogu biti potpisnici kolektivnog ugovora. Bilo je prijava i od zaposlenih u privatnom i od onih u javnom sektoru da su poslodavci prijetili ili na drugi način zastrašivali radnike uključene u sindikalno organizovanje ili druge sindikalne aktivnosti. U nekim slučajevima je došlo do smanjenja zarada zaposlenih, a neki su i otpušteni sa posla. U slučaju otpuštanja sa posla, može proći više godina dok radnici budu vraćeni na posao, zbog jako dugih sudskih postupaka. Napori vlasti da se primijeni Zakon o radu su bili nekonzistentni.

U februaru se sindikat žalio na odluku menadžmenta kompanije „Tei Mon“ da otpusti pet radnika zbog učešća u štrajku i da zaposli dva radnika da ih zamijeni. U junu se sindikat Kombinata aluminijuma u Podgorici (KAP) žalio Ministarstvu rada i socijalnog staranja i Inspekciji rada da je uprava KAP-a nezakonito smanjila zarade zaposlenih koji su članovi sindikata. U septembru je jedan vojnik po ugovoru otpušten iz vojske, navodno zbog njegovog članstva u sindikatu.

Mnogi radnici u privatizovanim kompanijama ili u kompanijama u stečaju su još uvijek potraživali neisplaćene zaostale zarade i otpremnine. Nekoliko lokalnih samouprava nije isplatilo zarade zaposlenima više mjeseci. Neisplaćene zarade i zatvaranje fabrika doveli su do velikih štrajkova. Zakon obezbjeđuje određenu zaštitu i stranke su ranije postizale sporazum uz određenu nadoknadu, ali su to bili izuzeci. Zakon zahtijeva od poslodavaca da izdvajaju poprilično visoke doprinose u penzioni, socijalni i zdravstveni fond. Da bi izbjegli ta plaćanja, poslodavci često nisu zvanično prijavljivali svoje zaposlene.

 c. Zabrana prisilnog i prinudnog rada

Zakon zabranjuje sve oblike prisilnog i prinudnog rada, ali je bilo izvještaja da su lica trafikovana u zemlju, iz zemlje i unutar zemlje radi radne eksploatacije, posebno radi seksualne eksploatacije i rada u sektoru građevine. Prinudno prosjačenje romske djece je ostalo ubjedljivo najprisutniji oblik prinudnog rada.

Pogledajte i Izvještaj Stejt dipartmenta o trgovini ljudima na www.state.gov/j/tip.

d.  Zabrana dječjeg rada i minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa

Postojali su zakoni i postupci za zaštitu djece od iskorištavanja na radnom mjestu i Vlada je uglavnom efikasno sprovodila ove zakone i propise u formalnoj ekonomiji. Iako je zvanična minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa 15 godina starosti, u poljoprivrednim sredinama je bilo uobičajeno da mlađa djeca pomažu svojim porodicama u radu. Djeca mlađa od 18 godina ne mogu raditi na poslovima koji podrazumijevaju posebno težak fizički rad, prekovremeni i noćni rad, ili rad pod zemljom ili pod vodom ili na poslovima koji „mogu štetno uticati na njihovo zdravlje i život ili podrazumijevaju veći rizik po njihovo zdravlje i život“. Zakon definiše novčane kazne za kršenje ovih odredbi, a te kazne se kreću od 10 do 300 minimalnih zarada.

Romska djeca su se bavila raznim neprijavljenim trgovačkim poslovima, kao što su tipično pranje šoferšajbni, sakupljanje predmeta kao što je staro željezo i prodaja starih novina. Mnoga romska djeca su se takođe bavila prosjačenjem. Policija je tvrdila da se više radi o pojedinačnim slučajevima porodičnog prosjačenja, a ne o organizovanom prosjačenju. U Podgorici i na primorju policija je nastavila sa inicijativom koja je usmjerena na sprečavanje prosjačenja. Policija je uhapsila i podnijela prijave protiv nekoliko punoljetnih lica zbog organizovanja i prisiljavanja svojih rođaka, uglavnom romske djece, da prose. Policija je podnijela tužbe protiv počinilaca, a djeca su vraćena svojim porodicama. Posmatrači su smatrali da vlasti nisu imale dovoljno informacija o opsegu i prirodi prosjačenja i da nisu imali adekvatne sisteme podrške za svoj rad.

Inspektori iz državne Inspekcije rada su bili odgovorni za sprovođenje zakona o dječijem radu u formalnoj ekonomiji. Pored prosjačenja, koje se ne smatra „radom“ po zakonu, inspektori su prijavili da nije bilo kršenja zakona o dječijem radu tokom godine. Ministarstvo ima 37 inspektora, podijeljenih u osam regionalnih filijala, koji pokrivaju sva pitanja rada. Nisu izdvojena sredstva samo za istraživanje pojave dječijeg rada.

Pogledajte i izvještaj Ministarstva rada SAD Nalazi vezano za najgore oblike dječijeg rada.

e. Prihvatljivi uslovi rada

Prema navodima Zavoda za statistiku, u maju je prosječna mjesečna zarada, bez poreza i doprinosa, iznosila 479 eura (623 USD), što predstavlja smanjenje od 1,6 odsto u odnosu na 2010. godinu. Minimalna zarada u državi je u maju iznosila 143,7 eura (187 USD) mjesečno. Državni Zavod za statistiku je procijenio da je 2010. godine oko 6,8 odsto stanovništva živjelo ispod apsolutne linije siromaštva, koja se vezuje za iznos od 170 eura (221 USD) po osobi mjesečno, u odnosu na 4,9 odsto iz 2008. Značajan dio radne snage, posebno u ruralnim oblastima i u neformalnom sektoru, zarađivao je manje od minimalne zarade.

Zakon definiše 40-časovnu radnu nedjelju (osim u posebnim vanrednim okolnostima) i predviđa nepreciziranu nadoknadu za rad koji prevazilazi 40 sati nedjeljno. Zakon propisuje i 30-minutnu pauzu u toku radnog dana. Prekovremeni rad je ograničen Zakonom o radu na 10 sati nedjeljno, ali su sezonski radnici često radili mnogo duže. Mnogi radnici, posebno u trgovini, bili su lišeni prava na nedjeljni i godišnji odmor, ali često nisu prijavljivali ovo kršenje njihovih prava, zbog straha od posljedica.

Korišćenje usluga „privremenih“ radnika je predstavljalo glavnu tačku neslaganja između sindikata i poslodavaca, jer su poslodavci imali mnogo veći uticaj na uslove zapošljavanja radnika na određeno vrijeme, posebno žena, starijih radnika i radnika sa invaliditetom. Izmjene i dopune Zakona o radu, usvojene 24. novembra, ograničile su zapošljavanje na „određeno vrijeme“ na period od dvije godine. Ministarstvo rada i socijalnog staranja i Unija slobodnih sindikata Crne Gore su različito tumačili datum kada ove izmjene i dopune treba da stupe na snagu.

Vlasti određuju obavezne propise u oblasti zaštite na radu. Ti propisi zahtijevaju od poslodavaca da obezbijede i osiguraju primjenu sigurnosne opreme i da prijave sve ozbiljnije smrtne slučajeve ili slučajeve povrede na radu u roku od 24 časa. Vlasti nisu strogo primjenjivale ove obaveze, a poslodavci i radnici su kršili ove propise u oblasti zaštite na radu, posebno u sektoru građevine. Mašinerija i druga oprema koja se koriste na građevinama često nisu održavane kako treba, što je povećavalo rizik od povreda. Ministarstvo rada i inspekcija u okviru njega nisu raspolagali adekvatnim resursima da bi osigurali bezbijednost na radu. Organizovana je obuka za inspektore rada, a u toku godine je povećan i broj aktivnosti na informisanju svih aktera. U praksi radnici često nisu imali sigurnosnu opremu, posebno u sektorima građevinarstva i drvoprerade. Tokom godine prijavljeno je 5 smrtnih slučajeva i 24 teške povrede na radu, uglavnom na gradilištima i u pogonima za drvopreradu. Tokom godine vlasti su sprovele 3.169 inspekcijskih kontrola bezbijednosti na radnom mjestu i utvrdile 3.128 kršenja propisa u oblasti zaštite na radu. Najčešći uzroci povreda, kako se navodi, su nedovoljna obuka za dati posao, neadekvatna zdravstvena zaštita radnika i zastarjela oprema.

Uprkos ovim nedostacima, nastavljene su aktivnosti na primjeni ovih propisa u praksi. Inspektori rada su ovlašćeni da zatvore preduzeće dok se ne isprave utvrđene nepravilnosti. U slučaju ponovljenih kršenja propisa, vlasnici preduzeća mogu biti novčano kažnjeni. Inspektori su utvrdili kršenja propisa vezano za radne dozvole i ugovore o radu, isplatu zarade, doprinose za socijalno osiguranje za zaposlene i isplatu otpremnina. Tokom godine, inspektori su izvršili 13.215 inspekcija, utvrdili 8.069 nepravilnosti, zatvorili radna mjesta u 708 slučajeva, izdali 2.582 naloga za plaćanje novčne kazne za manje prekršaje i podnijeli 215 prekršajnih prijava i šest krivičnih prijava.