14. maj 2013.

Crna Gora je republika sa mješovitim parlamentarnim i predsjedničkim sistemom vlasti. I predsjednik i jednodomni parlament (skupština) biraju se na opštim izborima. Predsjednik nominuje mandatara vlade, koji mora dobiti podršku u skupštini. Izbori su održani 14. oktobra i protekli su u mirnoj i pluralističkoj atmosferi, uz dalje usaglašavanje sa opredjeljenjima Organizacije za evropsku bezbjednost i saradnju(OEBS) u pogledu sprovođenja demokratskih izbora, kako stoji u konačnom izvještaju OEBS-ove Ograničene misije za posmatranje izbora. Međutim, u konačnom izvještaju Misije konstatuje se i nedostatak povjerenja javnosti u izborni proces, što je dodatno podstaknuto navodima o preplitanju državnih i partijskih aktivnosti i izbornim neregularnostima. Snage bezbjednosti su podnosile izvještaj o radu civilnim vlastima.

Hiljade izbjeglih i raseljenih lica, kao posljedica sukoba na Balkanu 1990-tih godina, i dalje nemaju regulisan pravni status i žive u teškim uslovima. Nedostaci u vladavini prava, uključujući i odsustvo u potpunosti nezavisnih pravnih institucija, potpomogli su korupciju na visokom nivou, nepotizam i slabu kontrolu sukoba interesa. Žene, etničke i vjerske manjine, kao i osobe sa invaliditetom, bili su izloženi značajnoj diskriminaciji, a lezbejke, gejevi, biseksualci i transrodne osobe (LGBT), kao i etničke grupe Roma, Aškalija i Egipćana, posebno su stigmatizovani.

Ostali problemi vezani za ljudska prava uključivali su zlostavljanje lica u pritvoru od strane policije; pretrpane i oronule zatvore i pritvorske jedinice koje povremeno dovode u pitanje zdravlje ili život ljudi; slučajeve dugotrajnog pritvora u pretkrivičnom postupku; nadzor od strane vlade bez sudskog naloga kojim su povrijeđena prava građana na privatnost; uznemiravanje medijskih poslenika; ograničavanje slobode okupljanja; raširena korupcija; odbijanje pristupa informacijama u posjedu vlade; dječije brakove kod Roma; i trgovinu ljudima. Prijavljeni su i slučajevi kršenja prava radnika od strane poslodavaca i dječijeg rada.

Vlada je preduzela korake na sudskom gonjenju i kažnjavanju službenih lica optuženih za korupciju, bilo u službama bezbjednosti ili u drugim organima. Ipak, nekažnjivost je i dalje predstavljala problem u određenim oblastima, a većina procesuiranih slučajeva otkrivena je i objelodanjena od strane medija i nevladinih organizacija (NVO), a ne od strane vladinih struktura uspostavljenih radi praćenja službenog ponašanja.

Dio 1. Poštovanje integriteta pojedinca, koje ne dozvoljava:

a. Proizvoljno ili nezakonito lišavanje života

Nije bilo izvještaja da su vlasti ili njeni predstavnici počinili proizvoljna ili protivzakonita ubistva.

Dana 18. novembra službeni organi su pritvorili službenike policije iz Berana, Željka Bojića i Adnana Kožara, zbog sumnje da su 2008. godine ubili Miroslava Šoškića. Šoškić je pronađen mrtav u Limu kod Berana nakon bijega od policije koja ga je sumnjičila za posjedovanje droge. Policija je tvrdila da se Šoškić utopio, ali su ekshumacija i dodatna obdukcija pokazale da je možda preminuo od fizičkih povreda.

Dana 14. decembra, Viši sud u Podgorici osudio je Zorana Bulatovića, policajca van dužnosti, na 13 godina zatvora zbog ubistva Aleksandra Pejanovića u oktobru 2011. godine.

Vlasti su tokom godine nastavile da procesuiraju četiri slučaja navoda o ratnim zločinima protiv nekoliko pojedinaca, prvenstveno niže i srednje rangiranih policijskih službenika i vojnih lica koja su učestvovala u ratovima na Balkanu u periodu od 1991 do1999. godine. Apelacioni sud je objavio presude u dva predmeta. Oslobodio je sedam lica koja su se teretila za počinjena zlodjela protiv Bošnjaka Muslimana u Bukovici 1992-93. godine, te potvrdio osuđujuću presudu za četvoro vojnika i rezervista bivše Jugoslovenske narodne armije u logoru Morinj 1991. i 1992. godine. Na ponovnom suđenju pred Višim sudom u Podgorici devet bivših policajaca oslobođeno je optužbi da su uhapsili i deportovali 83 bosanskih izbjeglica 1992. godine, za koje se pretpostavlja da su ih većinu ubile snage bosanskih Srba tokom rata.

Često odlagano suđenje osmorici oficira i vojnika koji su optuženi za ubistva 23 albanska civila u Kaluđerskom Lazu blizu Rožaja 1999. godine, na kraju godine i dalje je bilo u toku. Nadležni organi su pustili uz jemstvo prvooptuženog, potpukovnika Predraga Strugara, da se brani sa slobode.

b. Nestanak

Nije bilo izvještaja o nestancima i politički motivisanim otmicama ili kidnapovanjima.

c. Mučenje i drugo okrutno, nečovječno ili ponižavajuće postupanje ili kažnjavanje

Ustavom i zakonom zabranjeno je takvo postupanje, ali postoje navodi da policija povremeno tuče i uznemirava osumnjičena lica, posebno tokom lišenja slobode i ispitivanja.

Tokom godine, tužioci su podigli optužnice protiv niza službenika zbog zlostavljanja pojedinaca. Tu spada i Božidar Jauković koji je otpušten 26. jula, a kasnije i krivično gonjen zbog prekoračenja ovlašćenja i nanošenja tjelesnih povreda Slavku Peroviću, bivšem lideru političke partije, u Herceg Novom 6. juna.

U svoja prva dva kvartalna izvještaja, NVO Građanska alijansa izrazila je bojazni u pogledu sve većeg broja navoda o nasilnom ponašanju policijskih službenika prema građanima u policijskom pritvoru. Na osnovu tih navoda i zapažanja drugih posmatrača ljudskih prava konstatovano je da u brojnim slučajevima nadležni organi nijesu sklonili sa dužnosti službenike osumnjičene ili osuđene za takvo ponašanje. U većini postupaka pokrenutih protiv njih, policijskim službenicima su izrečene novčane kazne.

Tokom prvih 11 mjeseci, Odjeljenje za unutrašnju kontrolu rada policije primilo je 70 pritužbi na nesavjestan rad policije, 47 dobijenih od građana i 23 od policije i iz drugih izvora. Od 47 pritužbi procesuiranih u tom periodu, Odjeljenje za unutrašnju kontrolu prihvatilo je 11 za dalje razmatranje. Četiri predmeta su proslijeđena državnom tužiocu na dalje postupanje, četiri su rezultirala disciplinskim postupkom, jedan je proslijeđen Odboru za policijsku etiku, a status dva predmeta nije poznat.

Prema napisima medija, dana 5. marta, direktor Uprave policije Božidar Vuksanović promijenio je politiku svog prethodnika i odobrio Odjeljenju unutrašnje kontrole pristup podacima o zaposlenima u elektronskoj bazi podataka policije. Neki mediji i NVO su raniju zabranu pristupa bazi podataka doživjeli kao dio napora da se spriječi Odjeljenje unutrašnje kontrole da istraži navode nesavjesnog postupanja policije. Odjeljenje unutrašnje kontrole se tokom godine suočavalo sa značajnim manjkom kadra s obzirom na to da je popunjeno samo sedam od ukupno 23 sistematizovana radna mjesta. Novi direktor policije je vratio bivšeg službenika policije Gorana Stankovića, koji je tvrdio da je bio primoran da ode u prijevremenu penziju nakon što se pojavio kao svjedok u slučaju protiv službenika optuženih za prebijanje Aleksandra Pejanovića 2009. godine.

Posmatrači su konstatovali da je policija nastavila praksu pokretanja protivtužbi protiv osoba koje su prijavile zlostavljanje od strane policije. Postoji široko rasprostranjeno mišljenje da djelimično i zbog toga građani nijesu prijavljivali loše postupanje policije.

Uslovi u zatvoru i pritvoru

Zatvori i prostorije za pritvor u pretkrivičnom postupku generalno su bili u oronulom stanju i pretrpani. Stražari su zlostavljali osuđena i pritvorena lica, a posjetioci su prijavljivali da su uslovi takvi da su često predstavljali prijetnju po život i zdravlje, mada je došlo do određenih poboljšanja tokom prethodnih godina.

Fizički uslovi: U septembru je ukupan broj zatvorenika i pritvorenih osoba bio 1.239, čime je premašen maksimalni kapacitet od 1.100 lica, uprkos realizaciji programa amnestije 2010. godine kojim se taj broj neznatno smanjio. Od 1.239 lica, 879 su bila osuđena, a 360 pritvorena lica. Uslovi za žene isti su kao i uslovi za muškarce. Bilo je 18 osuđenih žena i osam u pretkrivičnom pritvoru. Osuđena i pritvorena lica imala su pristup pijaćoj vodi.

Mediji su izvještavali o pritužbama osuđenih i pritvorenih lica u vezi sa zlostavlanjem, neodgovarajućim uslovima u zatvoru, neprimjerenim ponašanjem zatvorskog osoblja i favorizovanjem u procesu raspoređivanja osuđenika na manje ili više restriktivne režime. Zvaničnici zatvora su odbacili takve navode. Tokom prvih devet mjeseci, bila su dva opšta i 46 pojedinačnih štrajkova glađu u oba zatvora u zemlji. Dana 29. avgusta, zatvorska služba obezbjeđenja zahtijevala je da rukovodstvo zatvora i Ministarstvo pravde odgovore na ono što su smatrali neopravdanom kritikom od strane nekih NVO i medija. Takođe su zahtijevali bolje uslove rada.

Otprilike 360 osuđenih lica moglo je da radi u okviru zatvorskih programa. Dva zatvora u zemlji, u Podgorici i u Bijelom Polju, nijesu imali kapacitete da ponude zaposlenje svim osuđenim licima. Samo ona osuđena lica koja su radila imala su pravo na odsustvo.

U prvih devet mjeseci, zatvorske vlasti su izrekle disciplinske mjere za osam stražara zbog povrede raznih pravila i protokola rada, u odnosu na 11 koliko ih je bilo 2011. godine. Iako osuđena lica imaju zakonsko pravo na bračne posjete, u zatvoru u Bijelom Polju nijesu postojale prostorije za takve posjete. Prema navodima NVO Građanska alijansa, prostorije za posjete u zatvoru u Spužu ne zadovoljavaju odgovarajuće standarde i narušavaju pravo na privatnost zatvorenika. Pritvorena lica nemaju pravo na bračne posjete.

Na osnovu izvještaja čiju izradu je finansirao EU, a koji je pripremila grupa NVO koja je istraživala ljudska prava pritvorenh i osuđenih lica u zatvorima u Spužu i Bijelom Polju, bilo je primjera pretjerane upotrebe sile do nivoa nečovječnog i ponižavajućeg postupanja. Studija je sprovedena od novembra 2011. do juna, a grupa je obavila 16 posjeta zatvorima i ispitala 58,9% zatvorenika. Prema izvještaju, svaki četvrti zatvorenik bio je izložen pretjeranoj upotrebi sile od strane zatvorskog osoblja. Zatvorenici su prijavljivali da do takvih zloupotreba dolazi na izolovanim lokacijama na kojima nema zatvorskih kamera. Zloupotrebe su se rijetko prijavljivale, jer su stražari prjetili da će prijaviti da su zatvorenici njih napali. Dvije trećine zatvorenika prijavilo je da nijesu dobili informacije o njihovim pravima i obavezama. U svom izvještaju, NVO-i su konstatovali da je šest preporuka Komiteta Savjeta Evrope za sprječavanje torture u potpunosti sprovedeno nakon njihovog obilaska 2008. godine, da ih je 16 djelimično realizovano, a 37 ne uopšte, uključujući i preporuku za povećanje kapaciteta zatvora, sprječavanje zloupotrebe od strane zatvorskog osoblja i razvoja mogućnosti za rad zatvorenika.

U maju je stražar u pritvorskoj jedinici spuškog zatvora prebio pritvorenika Marka Đurkovića jer nije ustao za vrijeme prozivke. Zatvorske vlasti su kritikovale ponašanje stražara, ali su i konstatovale da pritvoreno lice nije poštovalo zatvorska pravila.

Postojala je značajna pretrpanost u odjeljenjima za osuđena lica koja izdržavaju dugotrajne i kratkotrajne kazne u oba zatvora. Od 1. juna, 197 lica je čekalo izvršenje svojih kazni. Broj medicinskog osoblja u zatvoru u Podgorici nije bio dovoljan.

Tokom godine dvije osobe su preminule na izdržavanju kazne ili u pritvoru, jedna prirodnom smrću, a druga od predoziranja heroinom. Prema navodima u štampi, tri zatvorenika su se samopovrijedila, navodno tako što su sjekli vene u znak protesta zbog nasilnog ponašanja zatvorskih stražara.

Nepostojanje odgovarajućih kapaciteta za liječenje alkoholičara i zavisnika od narkotika navelo je upravu zatvora u Spužu da mnoge takve pacijente smješta u psihijatrijsku bolnicu u Dobroti, koja je loše opremljena za postupanje sa forenzičkim pacijentima.

Administracija: Kako bi se smanjila pretrpanost, vlasti su imale opciju da koriste radni program za lica osuđena za lakša djela. Međutim, ta sankcija se rijetko koristila. Komisija za uslovni otpust, na čijem je čelu ministar pravde i ljudskih prava, ima ovlašćenje da odobrava uslovni otpust zatvorenicima koji su odslužili dvije trećine kazne, te da prati osuđena lica na odsustvu. Tokom prvih devet mjeseci, komisija je primila 353 zahtjeva, a odobrila 207 otpuštanja. Mediji su izvještavali da su zatvorenici izražavali nezadovoljstvo sprovođenjem programa za uslovni otpust. Nije bilo dostupnih informacija o stanju zatvorske evidencije.

Zatvorenici su imali prihvatljiv nivo posjeta i dozvoljeno im je da ispovijedaju svoju vjeru.

Pojedinačni zatvori nijesu imali svoje ombudsmane, ali su vlasti dozvoljavale posjetiocima i pritvorenim licima da dostavljaju žalbe sudskim organima i nacionalnom ombudsmanu, generalno bez cenzure, i da traže da vlasti istraže vjerodostojne optužbe za neljudske uslove. Tokom prvih devet mjeseci, ombudsman je primio 46 takvih pritužbi, od kojih se većina odnosila na ponašanje zatvorskog osoblja i uprave.

Nekoliko porodica osuđenih ili pritvorenih lica je tvrdilo tokom godine da je došlo do ozbiljnog kršenja prava zatvorenika, uprkos postojećim zaštitnim mjerama. Vlasti su često sprovodile istrage vezano za kredibilne optužbe za neljudske uslove, ali su obično istrage realizovane tek nakon medijskih kampanja ili preporuke ombudsmana. Nevladine organizacije i aktivisti koji se bave zaštitom ljudskih prava često su kritikovali rezultate takvih istraga.

Monitoring: Vlada dozvoljava kontrolne posjete nezavisnih posmatrača iz nevladinih organizacija, uključujući i grupe za zaštitu ljudskih prava i medije, uključujući i Međunarodni komitet crvenog krsta i Komitet za sprječavanje torture, kojima je dozvoljeno da sprovode obilaske u skladu sa svojim standardnim modalitetima. Posjete lokalnih nevladinih organizacija i Evropske komisije realizovane su tokom godine. Neke posjete su izvršene uz najavu neposredno pred samu posjetu, a posmatračima je dozvoljeno da razgovaraju sa zatvorenicima bez prisustva stražara.

Predstavnici Kancelarije zaštitnika ljudskih prava redovno su vršili obilazak zatvora bez prethodne najave i sastajali se sa pritvorenim i osuđenim licima. Dana 23. oktobra, nadležni organi vlade uspostavili su Savjetodavno tijelo ombudsmana isključivo zaduženo za praćenje stanja u zatvorima i u pritvoru u pretkrivičnom postupku.

Poboljšanja: Vlasti su nastavile da unapređuju zatvorski sistem. U zatvoru u Spužu unaprijeđeni su uslovi za zatvorena lica; izgrađene su dvije teretane; renovirana su odjeljenja za maloljetnike i žene, a zatvorski krug je unaprijeđen. U pritvorskoj jedinici, renovirano je deset ćelija. U zatvoru u Bijelom Polju, vlasti su renovirale kupatilo i izgradile dodatne tuševe, te instalirale novi kanalizacioni sistem. Popravljena su odjeljenja za lica osuđena na kraće kazne i osumnjičena lica koja čekaju suđenje. Pretrpanost pritvorskog odjeljenja zatvora u Podgorici značajno je smanjena. Ministarstvo pravde, koje prati uslove u zatvorima i pritvorskim jedinicama, povećalo je broj osoblja. Ostale preduzete mjere ograničile su operativnu i finansijsku nezavisnost zatvora.

Prva grupa od 26 policijskih službenika posebno obučenih za zatvorske čuvare završila je Policijsku akademiju u Danilovgradu.

Dana 31. decembra, Ministarstvo pravde je objavilo javni oglas za zaposlene za popunu 254 radna mjesta za zatvorsko osoblje, uglavnom stražare, kako bi zamijenili privremeno zaposlene koji nemaju odgovarajuću obuku.

d. Proizvoljno hapšenje ili pritvaranje

Ustav i zakon zabranjuju proizvoljna hapšenja i pritvaranja i vlasti su uglavnom poštovale te zabrane.

Uloga policije i bezbjednosnog aparata

Nacionalna policija, koja obuhvata i graničnu policiju, odgovorna je za sprovođenje zakona i održavanje reda i generalno je bila uspješna. Na osnovu zakona usvojenog 26. jula, policija je stavljena pod nadzor Ministarstva unutrašnjih poslova. Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB), kao poseban organ, nadležna je za obavještajni i kontraobavještajni rad. Dana 27. februara Skupština je usvojila Zakon o odbrani. On predviđa razvoj vojne obavještajne i kontraobavještajne jedinice u okviru Ministarstva odbrane. Ta jedinica nije bila u potpunosti operativna do kraja godine. Skupština je nadležna za vršenje demokratskog i građanskog nadzora nad radom vojske, policije i snaga bezbjednosti. Poslanici koji su članovi skupštinskog Odbora za odbranu i bezbjednost imali su pristup povjerljivim dokumentima bez prethodnog odobrenja ili bezbjednosne provjere. Međutim, predstavnici opozicije koji su članovi Odbora žalili su se da im često važne informacije nijesu dostavljane blagovremeno, što je oslabilo nadzornu ulogu Skupštine, po njihovim navodima.

I dalje su prisutni problemi sa nekažnjivošću snaga bezbjednosti, a opozicione partije su tvrdile da su mehanizmi nadzora, uključujući i Savjet za građansku kontrolu rada policije, nedjelotvorni. Istražni postupci za navodne zloupotrebe često su bili spori i nedjelotvorni. Rijetki su slučajevi procesuiranja policije zbog zloupotreba kao što su maltretiranja osoba u policijskom pritvoru, pribavljanje dokaza iznuđivanjem, kao i druga kršenja ovlašćenja. Za one koji su oglašeni krivima, kazne su bile blage.

Građani i dalje nemaju povjerenja u policiju, ali su predstavnici civilnog društva konstatovali da je imenovanje novog direktora policije dovelo do blagih poboljšanja u kvalitetu unutrašnjih istraga u okviru policije. „Zviždači“ među policijskim službenicima nijesu bili dovoljno dobro zaštićeni, kako je pokazao slučaj Gorana Stankovića, policajca koji je svjedočio u slučaju, koji je privukao veliku pažnju javnosti, batinjanja jednog pritvorenika u pretkrivičnom postupku (pogledati Dio 1.c.). Posmatrači ljudskih prava su tvrdili da su građani nerado prijavljivali loše postupanje policije zbog straha od odmazde. Tužilaštvo je nadležno za pokretanje krivične istrage po osnovu navoda o zlostavljanju. U takvim predmetima sudovi su obično utvrđivali da je policija koristila silu u razumnoj mjeri.

Lokalne NVO navodile su korupciju, nedostatak transparentnosti i izloženost tužilaca i pripadnika Ministarstva unutrašnjih poslova uticaju vladajućih političkih partija kao najveće prepreke u borbi protiv organizovanog kriminala.

OEBS, EU i druge međunarodne organizacije nastavile su da prate rad policije i savjetuju Ministarstvo unutrašnjih poslova u pogledu reforme policije.

Postupak lišenja slobode i postupanje u pritvoru

Za lišenje slobode potreban je sudski nalog ili „osnovana sumnja da je osumnjičeni počinio krivično djelo”. Policija je lišenja slobode generalno vršila uz sudski nalog, na osnovu dovoljnih dokaza. Zakon predviđa da policija mora odmah da obavijesti lica lišena slobode o njihovim pravima, a nadležni organi su to pravo poštovali. Lica lišena slobode smjesta su obavještavana za šta se terete. Nadležni organi imaju na raspolaganju najviše 24 časa da o lišenju slobode obavijeste porodicu, vanbračnog partnera ili nadležnu socijalnu ustanovu. Oni mogu zadržati osumnjičena lica do 48 sati prije nego što ih izvedu pred sudiju i optuže. Prilikom izvođenja lica pred sud, sudija donosi početnu odluku o zakonitosti pritvora. U praksi se izvođenje pred sud uglavnom vršilo u propisanom vremenskom roku. Zakon omogućava pritvorenim licima da njihov advokat prisustvuje policijskom ispitivanju i sudskom postupku. Zadržana lica su uglavnom imala brz pristup advokatu i članovima porodice. Postoji mjera jemstva, ali nije bila  često upotrebljavana jer su građani rijetko mogli da sakupe novac potreban za jemstvo. Kršenje zatvorskih i pravila pritvora u pretkrivičnom postupku kažnjavaju se smještanjem u samicu do 30 dana osuđenih i do 15 dana pritvorenih lica. Tokom prvih jedanaest mjeseci, osuđena lica su smještena u samicu u 215 slučajeva, a pritvorena lica u 151 slučaju.

Ako okolnosti ukazuju na to da postoji opasnost bjekstva lica koja se krivično terete ili da ta lica mogu pokušati da vrše neprimjeren uticaj na sudski postupak, sud može ograničiti njihovo kretanje time što će im zabraniti da napuštaju mjesto prebivališta, da posjećuju određena mjesta ili područja ili da se sastaju sa određenim licima. Takođe im se može uvesti obaveza javljanja nadležnim organima i mogu im se oduzeti putne isprave ili vozačka dozvola. Sprovođenje tih mjera može se kontrolisati elektronskim nadzorom.

Proizvoljno lišenje slobode: Iako u formalnom smislu rijetko dolazi do proizvoljnog lišenja slobode, policija je i dalje pozivala i svjedoke i osumnjičena lica na „informativne razgovore“, obično bez dužeg zadržavanja. Lica pozvana na razgovor imaju pravo da se ne odazovu.

Pritvor: Zakon predviđa da inicijalno trajanje pritvora u pretkrivičnom postupku može biti do 30 dana, ali predviđa i mogućnost određivanja dodatnih pet mejseci i omogućava da okrivljeno lice u pritvoru provede do tri godine prije donošenja presude. Okrivljeno lice ima pravo da se žali na odluku o određivanju pritvora. Nekoliko grupa iz civilnog društva navodilo je da je prosječno trajanje pritvora i dalje predugo. Nadležni organi su tvrdili da pritvorena lica u prosjeku čine 29% ukupne zatvorske populacije.

Veliki broj neriješenih predmeta u pravosudnom sistemu doprinio je u velikom broju slučajeva dugom trajanju pritvora. Zakon o pravu na suđenje u razumnom roku iz 2007. godine nije bio djelotvoran. Ne postoji jasan sistem za praćenje dužine trajanja suđenja. Sudovi su nastavili da smanjuju broj zaostalih predmeta u građanskim i krivičnim stvarima, ali i dalje ostaje zabrinutost u pogledu pouzdanosti statističkih podataka kao pokazatelja kvalitativnog napretka. Broj neriješenih zaostalih predmeta smanjen je sa 160.000 u 2007. godini na 38.000 u 2011. godini. Međutim, mnoge odluke postupajućih sudova preinačene su od strane viših sudova i vraćene nižim sudovima na ponovno suđenje.

Ministarstvo pravde navelo je da je 2011. godine dobilo 188 zahtjeva za naknadu štete po osnovu proizvoljnog lišenja slobode ili pritvora, a da su prihvatili 70. Na dodatnih 78 zahtjeva Ministarstvo je odgovorilo upućivanjem na parnični postupak. Na kraju godine u Ministarstvu je ostalo još 40 neriješenih zahtjeva iz 2011. godine.

Amnestija: Tokom godine Predsjednik je dobio zahtjeve za pomilovanje od 310 osuđenih lica, a odobrio je 142.

e. Uskraćivanje pravičnog javnog suđenja

Ustav i zakoni predviđaju nezavisno pravosuđe, ali su neki posmatrači i kritičari tvrdili da pritisak od strane izvršne vlasti i politike, kao i korupcija, utiču na tužioce i sudije. Nedovoljno finansiranje i dalje ometa rad i djelotvornost sudstva. Ipak, nastavljen je napredak u reformi pravosuđa, na jačanju nezavisnosti, odgovornosti i kapaciteta sudija i tužilaca, te unapređenju transparentnosti sudskih presuda. Obuku za sudije i tužioce organizovao je Centar za obuku nosilaca pravosudnih funkcija.

Neki posmatrači su tvrdili da izvršna i zakonodavna vlast, preko procesa predlaganja i usvajanja budžeta za sudove, mogu da utiču na nezavisnost pravosuđa. Konstatovali su pretjerano uključivanje Ministarstva finansija i predsjednika Vrhovnog suda u finansijske poslove sudova. OEBS-ov Izvještaj o praćenju sudova za period 2009-2011. godine pozvao je na uvođenje mjera za osiguravanje nezavisnosti sudova i povećanje brzine i ažurnosti u donošenju pravosnažnih presuda. Postojali su i određeni aspekti pravnog okvira koji ostavljaju prostor za politički uticaj. Na primjer, jedan broj posmatrača kritikovao je odsustvo sistema napredovanja u karijeri za sudije i tužioce po osnovu zasluga, čime ostaju izoženi političkom uticaju. Iako pravila zahtijevaju slučajnu dodjelu predmeta sudijama, pojedini posmatrači su izrazili zabrinutost vezano za transparentnost procesa dodjele predmeta. Zvaničnici Vlade i političari su ponekad pokušavali da izvrše uticaj na pravosuđe tako što su javno komentarisali predmete u radu pred sudovima, na primjer, kod nekih suđenja za klevetu ili navodnu korupciju koji su uključivali istaknute osobe ili funkcionere. Takvo postupanje doprinijelo je nepovjerenju javnosti u pravosuđe. Veliki broj zaostalih predmeta, zastarele sudnice, nedovoljna administrativna podrška sudijama i tužiocima, nedostatak stručnih znanja, komplikovane procedure i korupcija u pravosuđu i dalje su predstavljali problem.

Sudski savjet je nadležan za imenovanje, disciplinske postupke i razrješenje sudija. NVO Akcija za ljudska prava tvrdila je da su brojne sudije napustile sudijsku funkciju pod pritiskom ili na „sugestiju“ nadređenih sudskih zvaničnika. Ova NVO tvrdi da kada se pokrene postupak razrješenja, time se obustavlja svaka druga istraga ili postupak protiv sudije. Od svog osnivanja u oktorbu 2011. godine u okviru Sudskog savjeta, Komisija za praćenje sprovođenja Kodeksa sudske etike razmatrala je dvije pritužbe na postupanje sudija i odbila je obje.

Vlada nije inicirala disciplinske postupke protiv tužilaca po osnovu nesavjesnog obavljanja tužilačke dužnosti.

Skupština je u julu usvojila izmjene i dopune zakona o sudovima, Sudskom savjetu i državnom tužilaštvu u pokušaju ograničavanja političkog uticaja i širenja nezavisnosti pravosuđa.

Kako bi rad sudova učinio transparentnijim, Vrhovni sud je na internet sajtu, uspostavljenom u oktobru 2011. godine, počeo da objavljuje presude, uključujući i presude Upravnog suda i Apelacionog suda.

Nadležni organi su primijenili Zakon o zaštiti svjedoka samo u jednom slučaju. U svom Izvještaju o napretku za 2011. godinu Evropska komisija je navela da su potrebni dalji napori „na jačanju finansijske sposobnosti i samostalnosti“ jedinice za zaštitu svjedoka.

Bila je namjera, između ostalog, da se sporazumom o priznanju krivice skrati trajanje i poveća efikasnost sudskih postupaka u predmetima u kojima je zaprijećena kazna do 10 godina. Međutim, ovaj postupak je još uvijek prilično nov i primijenjen je svega u 27 slučajeva ukupno od uvođenja 2010. godine.

Sudski postupci

Suđenja u krivičnim postupcima su u principu javna, ali sjednice mogu biti zatvorene za javnost kada svjedok koga štiti država daje iskaz. Porota se ne koristi. Profesionalne sudije predsjedavaju suđenjem. Sudije porotnici im pomažu u određivanju presude, ali sudije uglavnom same donose odluku o kazni. Okrivljeni imaju pravo da prisustvuju suđenju i da se pravovremeno posavjetuju sa advokatom u pretkrivičnom i sudskom postupku. Okrivljeni imaju pravo da angažuju advokata, a advokat se obezbjeđuje o javnom trošku kada je okrivljeni osoba sa invaliditetom, lice zadržano u pritvoru, slabog materijalnog stanja ili kada optužnica povlači potencijalnu kaznu dužu od 10 godina zatvora. Ova prava su generalno poštovana, ali sprovođenje Zakona o besplatnoj pravnoj pomoći koji je stupio na snagu 1. januara dovedeno je u pitanje usljed nedostatka sredstava za kancelarije za besplatnu pravnu pomoć koje su otvorene pri svim osnovnim sudovima. Predviđeno je da se Zakon o besplatnoj pravnoj pomoći primjenjuje na sva lica koja nijesu u stanju da plate za svoju sudsku zaštitu. Praćenje 516 sudskih postupaka u periodu od aprila do maja koje je sprovela Građanska alijansa pokazalo je da se u 82% slučajeva advokati zaduženi za pružanje besplatne pravne pomoći nijesu pojavili na suđenju, a više od 50% njih nije bilo pripremljeno za pretres. Javnost nije bila dovoljno upoznata sa mogućnostima obezbjeđenja besplatne pravne pomoći.

Okrivljena lica i njihovi branioci imaju pravo pristupa dokazima u posjedu vlasti koji su relevantni za njihove slučajeve. Okrivljena lica uživaju pretpostavku nevinosti. Pritvorena lica se smjesta obavještavaju o osnovama za izricanje pritvora. Takđe se u vrijeme izricanja pritvora obavještavaju da imaju pravo da se brane ćutanjem, da traže branioca i da osobu po svom izboru obavijeste o pritvaranju.

Sudovi mogu suditi okrivljenima u odsustvu, ali moraju ponoviti suđenje ukoliko se osuđena lica kasnije uhapse. I odbrana i tužilaštvo imaju pravo žalbe. Prava okrivljenih uglavnom su poštovana i važila su za sve građane, ali su NVO izvijestile o nekoliko slučajeva tokom godine u kojima je povrijeđeno pravo okrivljenog na pravično suđenje.

Zaključak Konačnog izvještaja o praćenju suđenja, koji je pripremio Centar za demokratiju i ljudska prava (CEDEM), koji obuhvata period od aprila do jula, je da su sudovi u principu poštovali pravo na pravično suđenje i prava učesnika u krivičnom postupku. Međutim, CEDEM je takođe izvijestio da je u nekim slučajevima došlo do povrede ovih prava.

Politički zatvorenici i pritvorenici

Nije bilo izvještaja o političkim zatvorenicima i pritvorenicima.

Građanski sudski postupci i pravni lijekovi

Ustav i zakon predviđaju nezavisno pravosuđe u parničnim predmetima i građani su imali pristup sudovima kako bi podnosili tužbe radi nadoknade štete zbog povrede ljudskih prava ili da prestane povreda ljudskih prava. Iako su strane pokretale parnice navodeći povredu ljudskih prava i ponekad ih dobijale, postojao je visok stepen nepovjerenja građana u nezavisnost sudstva, uglavnom zbog nepotizma, korupcije i političkog uticaja. NVO su konstatovale da se većina parničnih postupaka protiv policijskih službenika odvijala sporo ili je odbačena, što je obeshrabrivalo građane da podnose tužbe protiv policije.

Postoje i upravni i sudski pravni lijekovi za povredu građanskih prava, ali ni jedni ni drugi ne nude građanima lako dostupnu niti efikasnu zaštitu. Građani mogu upućivati pritužbe na zloupotrebu ovlašćenja od strane policije agenciji sa zakonskim ovlašćenjima, Savjetu za civilnu kontrolu rada policije, ali Savjet može samo da daje preporuke za djelovanje načelniku policije ili ministru unutrašnjih poslova. Prema podacima Savjeta, 2011. godine su razmotrili 62 pritužbe na zlupotrebe od strane policije i u 22 slučaja ustanovii da su bile opravdane. Ostale su odbijene kao neopravdane ili na njih nije pozitivno odgovoreno iz raznoraznih razloga. Nije bilo podataka o postupanju, ako ga je bilo, po „opravdanim“ pritužbama. Brojne NVO su tvrdile da nadležni državni organi ne istražuju sve slučajeve navodnih povreda ljudskih prava.

Građani se mogu žaliti na povredu svojih ljudskih prava Ustavnom sudu, ali je ovaj Sud često javno kritikovan zbog svoje sporosti, neefikasnosti i nedovoljne transparentnosti. Broj prihvaćenih žalbi i dalje je izuzetno nizak. Ustavni sud ne donosi presude, već samo ispituje navodnu povredu prava do koje je došlo u samom predmetu ili postupku. Ukoliko sud utvrdi da je došlo do povrede ljudskih prava, on ukida presudu i upućuje je relevantnom organu ili sudu da ispravi nastalu povredu.

Odluke regionalnog suda za ljudska prava

Nakon iscrpljivanja nacionalnih pravnih lijekova, građani se mogu žaliti zbog navodnog kršenja prava Evropskom sudu za ljudska prava (ECHR). Na kraju godine je pred Evropskim sudom za ljudska prava bilo oko 1.000 slučajeva u vezi sa državom Crnom Gorom .

Restitucija

Četiri najveće vjerske zajednice u Crnoj Gori (srpska pravoslavna, crnogorska pravoslavna, islamska i rimokatolička) podnijele su brojne zahtjeve za povraćaj imovine oduzete tokom komunistčkog perioda u bivšoj Jugoslaviji. U odsustvu državnog zakona koji bi se posebno bavio povraćajem nacionalizovane imovine vjerskih zajednica, u ovoj oblasti nije došlo do napretka.

Sa druge strane, nastavljen je povraćaj imovine oduzete od građana. Od januara 2007. godine do novembra 2012. godine, podneseno je 11.319 zahtjeva komisijama za povraćaj imovine, od čega je riješeno 40%.

f. Proizvoljno zadiranje u privatnost, porodični život, dom i prepisku

Ustav i zakon zabranjuju takvo miješanje bez sudskog naloga ili ukoliko to nije pravno neophodno i zabranjuju policiji da vrši pretres mjesta stanovanja ili da sprovodi prikrivene operacije ili operacije praćenja bez naloga. Vlasti su generalno poštovale te zabrane što se tiče fizičkog pretresa i pretresa imovine, ali su manje poštovali pravo na digitalnu privantost. Bilo je više navoda o nasilnom ponašanju policije tokom pretresa privatnog doma.

Dana 14. maja Sud za prekršaje u Podgorici oslobodio je Vasilija Mličkovića i njegovu ćerku svih optužbi. Miličković je lišavan slobode tri puta, a njegova ćerka jednaput zbog kršenja javnog reda i mira kada su odbijali da dozvole građevinskim ekipama preduzeća Tehnoput pristup na njihovu imovinu tokom izgradnje puta u maju 2011. godine.

Zakon zahtijeva da Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB) dobije sudsko ovlašćenje za prisluškivanje, ali postoje navodi da su vlasti na neodgovarajući način koristile prisluškivanje i praćenje opozicionih partija, predstavnika međunarodne zajednice, NVO i drugih grupa bez sudskog ovlašćenja. Mnogi pojedinci, ambasade i organizacije funkcionisali su polazeći od pretpostavke da su možda praćeni. NVO Alternativa je tvrdila da je tokom 2011. godine ANB vršila tajni nadzor i prikupljanje podataka protiv 113 osoba. NVO su tvrdile da nadzor nad takvim slučajevima nije odgovarajući, što otvara mogućnost zloupotreba. NVO su tvrdile da su policija i državno tužilaštvo nezakonito pratili elektornske komunikacije građana i nijesu odgovarali za praćenje brojnih osoba ili internet adresa.

Agencija za zaštitu ličnih podataka, kao nezavisna državna organizacija nadležna za zaštitu ličnih podataka, konstatovala je da je najčešći oblik kršenja privatnosti predstavljala pretjerana upotreba javnog video nadzora. Agencija je izjavila da je nezakonito korišćenje video kamera od strane kako javnih institucija, tako i privatnih preduzeća, predstavljalo veliki problem i da ih je teško kontrolisati, ističući da se nadzor koristi protivno propisima i bez odobrenja Agencije u mnogim slučajevima. Dva profesora Prirodno-matematičkgo fakulteta u Podgorici, Jovan Mirković i Nevenka Antović, pokrenuli su postupak protiv državnog univerziteta zbog postavljanja kamera za video nadzor u učionicama i hodnicima. Osnovni sud u Podgorici je 27. decembra presudio da nije došo do narušavanja njihovog prava na privatnost i naložio tužiteljma naknadu sudskih troškova.

Tokom prvih devet mjeseci sedam građana je zatražilo dozvolu da izvrše uvid u tajne dosjee koje je od 1945. do 1989. godine vodila bivša služba državne bezbjednosti, prethodnik ANB. ANB je odobrila šest zahtjeva, te odgovorila da u jednom slučaju nije bilo podataka vezano za tražioca.

Dio 2. Poštovanje građanskih sloboda, uključujući:

a. Slobodu štampe i govora

Ustav i zakon predviđaju slobodu govora i štampe, ali je u zakonu i praksi bilo nekih ograničenja. Zakonom je inkriminisano raspirivanje nacionalne, rasne i vjerske mržnje i netrpeljivosti, a bilo je i nekoliko pokrenutih postupaka po tom osnovu tokom godine.

Sloboda govora: Pojedinici su mogli javno ili privatno kritikovati vlasti bez odmazde, a nije bilo izvještaja da su vlasti nadzirale političke sastanke ili na drugi način pokušavale da spriječe kritiku.

Dana 19. novembra, Sud za prekršaje u Podgorici izrekao je ukor mitropolitu Srpske pravoslavne crkve (SPC) u Crnoj Gori Amfilohiju Radoviću, koji je optužen za govor kojim je vrijeđao građane Crne Gore. Više državno tužilašvo u Podgorici teretilo ga je za širenje govora mržnje tokom dvije propovijedi u januaru 2011. godine. Tada je mitropolit Amfilohije osudio planove Vlade da sruši crkvu SPC na Rumiji, te se izrugivao crnogorskom jeziku.

Sloboda štampe: Nezavisni mediji su bili aktivni i uglavnom izražavali vrlo raznolike političke i društvene stavove; međutim, bilo je i fizičkih napada i prijetnji upućenih novinarima, a mediji su bili izloženi političkom i ekonomskom pritisku. Štampani mediji su se sastojali od privatnih novina i jednih novina u državnom vlasništvu sa nacionalnim tiražom.

Pojedini mediji pokazali su spremnost da kritikuju Vladu. Istaknutost novinskih članaka i televizijskih programa sa kritičkim stavom u odnosu na vlasti ukazivala je na to da samocenzura na predstavlja veliki probem. Neki posmatrači su konstatovali da su novinari često podložni pritisku poslodavca ili političkom pritisku. Kad se to ujedini sa lošom obukom i niskim zaradama, takvi pritisci su povremeno doprinosili pristrasnom izvještavanju.

Duboka podjela između provladinih i opozicionih medija spriječila je uspostavljanje funkcionalnog i ujedinjenog samoregulatornog mehanizma za novinare. Dana 7. marta, predstavnici 19 štampanih i elektronskih medija osnovali su medijski savjet za samoregulaciju. Međutim, neki od najuticajnijih medija, uključujući i dnevne listove Vijesti i Dan, TV Vijesti, kao i nedjeljnik Monitor, odbili su da se priključe nečemu što su opisali kao izrazito provladinu grupu. Naznačili su da će osnovati posebni samoregulatorni mehanizam. Grupa malih lokalnih medija iz sjeverne regije osnovala je svoj savjet za samoregulaciju.

Vlasti su bile neuspješne u naporima da prodaju Vladin udio od 86% akcija u nacionalnom dnevnom listu Pobjeda, u skladu sa zakonom. Na tender iz septembra 2011. godine za privatizaciju državnog izdavačkog preduzeća dostavljena je jedna ponuda, ali na kraju godine vlasti još uvijek nijesu završile pregovore sa ponuđačem. Opozicioni političari su nastavili da kritikuju izvještavanje ovog dnevnog lista, za koje su tvrdili da favorizuje Vladu i da se koristi za diskreditovanje oponenata Vlade, uključujući i opozicione političare, neke vlasnike privatnih medija i neke NVO.

Privatni mediji su tvrdili da državna preduzeća otvoreno favorizuju državni dnevni list Pobjedu u smislu svog reklamiranja, iako te novine imaju manji tiraž i manji uticaj nego njeni privatni konkurenti. NVO Centar za građansko obrazovanje izvijestio je da je tokom tromjesečnog perioda u toku ove godine, Pobjeda dobila 264.000 eura (348.000$) od državnih institucija na ime reklame, a Vlada je potrošila manje od 20.000 eura (26.000$) na reklamiranje u dva nezavisna dnevna lista, Vijesti i Dan.

Vladini oponenti su nastavili da kritikuju funkcionisanje javnog radio i TV emitera u zemlji, Radio-televizije Crne Gore (RTCG). Tvrdili su da je, uprkos određenom poboljšanju, RTCG i dalje pod kontrolom vladajućih političkih struktura i da javni emiter otvoreno favorizuje Vladu u svojoj programskoj politici i izvještavanju.

Nasilje i uznemiravanje: Predstavnici medija i dalje su meta prijetnji i fizičkih odmazdi. Novinari nezavisnog dnevog lista Vijesti i dalje su glavna meta. Osnovni sud u Podgorici je 20. jula osudio Ivana Buškovića na devet mjeseci zatvora zbog fizičkog napada na novinarku Vijesti  Oliveru Lakić koji se dogodio 7. marta. Napadač je pobjegao nakon što je udario Lakić u glavu dok je otključavala ulazna vrata svoje zgrade. Napad, kome su prethodile prijetnje Lakić i njenoj porodici, uslijedio je nakon članaka koje je napisala u kojima je navela da se cigarete sa lažnim oznakama nezakonito proizvode u fabrici duvana Tara u Mojkovcu. Lakić je nakon toga najavila svoj plan da privremeno napusti novinarstvo zarad bezbjednosti sebe i svoje porodice. Predstavnici medija, NVO, sindikata i političkih partija protestovali su nekoliko dana ispred zgrade Ministarstva unutražnjih poslova i zahtijevali hitnu akciju za rješavanje ove i drugih prijetni po medijske slobode. Policija je 13. marta privela Ivana Buškovića, 29-godišnjeg sitnog kriminalca, koga je Lakić prepoznala kao napadača. Nadležni organi su nastavili da istražuju da li je Bušković djelovao po nečijem nalogu, pitanje kojim se sud nije bavio. Sud je ranije osudio Slavka Musića, radnika u fabrici duvana, na četiri mejseca zatvora zbog prijetnji Oliveri zbog iste serije napisa. Dana 4. oktobra napadnuti su još jedan novinar Vijesti i novinar dnevnog lista Dan tokom predizbornog skupa.

Nakon dugotrajnog postupka, Osnovni sud u Podgorici je 23. jula osudio sina gradonačelnika Podgorice na šest mjeseci uslovno zbog iincidenta iz 2009. godine u kome su napadnuti urednik i fotoreporter Vijesti dok su fotografisali gradonačelnikov nepropisno parkirani automobil. Urednik, optužen da je napao gradonačelnikovog vozača, oslobođen je optužbi. Nastavljen je postupak vezano za napade iz 2011. godine na imovinu izdavača Vijesti, Daily Press-a. Mediji su izvijestili da je 3. jula Osnovni sud u Podgorici odbio tužbu Daily Press-a protiv države što nije spriječila napade; Daily Press je uložio žalbu.

Predstavnik OEBS-a za medije se u julu 2011. godine obratio ministrima vanjskih i unutrašnjih poslova konstatujući da ova krivična djela „ozbiljno podrivaju medijske slobode u Crnoj Gori i djeluju obeshrabrujuće na čitavu medijsku zajednicu“.

Osnovni sud u Nikšiću je 9. jula proglasio Dragoljuba Karadžića krivim i osudio ga na tri mjeseca zatvora za fizički napad iz 2011. godine na ekipu TV Vijesti i dnevnih novina Vijesti.

Propisi o kleveti/nacionalna bezbjednost: Dana 23. maja, nakon što su 2011. godine ukinute zakonske odredbe koje propisuju klevetu kao krivično djelo, Skupština je donijela zakon o amnestiji kojim se vrši pomilovanje osoba osuđenih za klevetu i uvredu. Na osnovu tog zakona, Osnovni sud u Podgorici je 13. decembra donio rješenje o pomilovanju novinara Petra Komnenića koji je osuđen za klevetu zbog članka objavljenog 2009. godine o sudijama Višeg suda.

Advokat Ana Kolarević, sestra ponovo izabranog predsjednika Vlade Mila Đukanovića, je 9. novembra pokrenula postupak protiv nezavisnihh glasila Vijesti, Dan i Monitor zbog članaka u kojima se navodi da je primila mito tokom kupovine crnogorskog Telekoma od strane Magyar Telekom. Kolarević je tražila da joj svaki od listova isplati po 100.000 eura (132.000$) na ime odštete za sadašnje i buduće duševne patnje nastale zbog objavljenih članaka.

Internet slobode

Vlada nije ograničavala pristup internetu. Prema podacima Zavoda za statistku, od oktobra, 55% domaćinstava je imalo pristup internetu.

Dok im u martu 2011. godine nije naloženo da tu praksu prekinu, jedan od najvećih pružalaca internet usluga u zemlji davao je policiji direktan pristup svim vidovima komunikacije koji se vrše preko njihovog servera. Nije poznato da li su organi koristili taj pristup kako bi pratili elektronsku poštu, internet sajtove ili chat rooms. Nije bilo dokaza da je Vlada prikupljala ili odavala lične informacije o osobama zbog mirnog izražavanja političkih, vjerskih ili ideoloških stavova ili uvjerenja.

Akademske slobode i kulturna dešavanja

Nije bilo ograničavanja akademskih sloboda ili kulturnih dešavanja od strane vlasti.

b. Sloboda mirnog okupljanja i udruživanja

Ustav i zakon predviđaju slobodu okupljanja i udruživanja, a vlasti su uglavnom u praksi poštovale ta prava. Širok spektar društvenih, kulturnih i političkih organizacija funkcionisao je bez ometanja, ali su vlasti u nekoliko slučajeva uskratile nezadovoljnim radnicima pravo na okupljanje i izražavanje nezadovoljstva.

Soboda okupljanja

Da bi se održao javni skup bilo koje vrste, organizatori o tome moraju obavijestiti Ministarstvo unutrašnjih poslova kako bi se obezbijedilo mjesto održavanja. Po navodima medija, policija je odbila preko 200 zahtjeva za izdavanje dozvole za okupljanje u periodu 2010-2011. godine, od kojih su većinu organizovali nezadovoljni radnici. Policija je svoje radnje opravdavala time da bi ova okupljanja uzrokovala smetnje u javnosti, a u nekim slučajevima vlasti su ponudile demonstrantima druge lokacije za proteste. NVO Građanska alijansa je u aprilu 2011. godine podnijela inicijativu Ustavnom sudu za ocjenu ustavnosti dijelova zakona koji se odnosi na javna okupljanja uz tvrdnju da se određenim odredbama, koje dozvoljavaju državnim organima da zabrane mirna okupljanja, krši Ustav. Sud nije odgovorio na ovu inicijativu do kraja godine.

Savjet za građansku kontrolu rada policije je 19. aprila ustanovio da nije bila ispravna odluka policije da zabrani skup NVO Broj 19 u Šahovićima/Tomaševu u blizini Bijelog Polja u septembru 2011. godine da se obilježi „stradanje muslimanskog naroda”. Policija je tvrdila da je skup zabranjen jer su stanovnici obližnjih sela Pavino Polje i Tomaševo najavili da bi oni organizovali protivskup. Uprkos mišljenju Savjeta, sličan skup zabranjen je i 10. novembra.

c. Soboda vjeroispovijesti

Pogledati Izvještaj Stejt departmenta o međunarodnim vjerskim slobodama na www.state.gov/j/drl/irf/rpt.

d. Sloboda kretanja, interno raseljena lica, zaštita izbjeglica i apatridi

Ustav i zakoni predviđaju slobodu kretanja u zemlji, putovanja u inostranstvo, emigraciju i repatrijaciju, a vlasti su u praksi uglavnom poštovale ova prava.

Vlasti su, uglavnom, sarađivale sa Kancelarijom visokog komesarijata UN za izbjeglice (UNHCR) i drugim humanitarnim organizacijama u pružanju zaštite i pomoći interno raseljenim licima, izbjeglicama, izbjeglicama u povratku, tražiocima azila, apatridima i drugim relevantnim licima.

Interno raseljena lica

Prema zvaničnim podacima Vlade, populacija rasljenih je na kraju godine obuhvatala 2.689 osoba iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine koji su prebjegli 1991-95. godine, koje Vlada kategoriše kao „raseljena lica“, te 8.504 osoba sa Kosova koji su prebjegli 1999. godine, a koji se smatraju za interno raseljena lica. Po mišljenju UNHCR-a, tretman raseljenih i interno raseljenih lica nije ravnopravan. Zakon o državljanstvu prepoznaje raseljena lica kao lica sa zakonitim stalnim nastanjenjem, a sa tim statusom mogli bi da steknu državljanstvo ukoliko zadovolje zahtjev po osnovu dužine prebivališta u zemlji ili putem braka sa državljaninom. Međutim, u zakonu su iz opisa lica koja zadovoljavaju uslove za stalno nastanjenje izostavljena interno raseljena lica, koja uključuju etničke Crnogorce, Srbe, Rome, Aškalije, Egipćane, Muslimane, Bošnjake i Albance.

Zakoni i propisi koji regulišu status stranaca odredili su 31. decembar 2012. godine kao rok do koga raseljena i interno raseljena lica treba da dostave kompletirane zahtjeve za dobijanje statusa stranaca sa stalnim nastanjenjem (za šta je, između ostalog, potrebna i važeća putna isprava) ili stranaca sa privremenim nastanjenjem. Za one koji ne budu u stanju to da urade smatraće se da nezakonito borave u zemlji. Raseljena i interno raseljena lica koja nijesu imala putne isprave potrebne za podnošenje zahtjeva za status stranaca sa stalnim nastanjenjem mogla su da dobiju status stranaca sa privremenim nastanjenjem sa rokom od tri godine da regulišu svoj status kao stranci sa stalnim nastanjenjem. Počev od 2009. godine, Vlada i UNHCR su sprovodili zajedničku kampanju kako bi ubijedili raseljena lica da podnesu zahtjeve za regulisanje statusa da bi na taj način imali pristup osnovnim pravima koji nemaju osobe sa statusom raseljenog/interno raseljenog lica. Prema podacima Ministarstva unutrašnjih poslova, do kraja godine zahtjeve su podnijele 9.384 osobe, ili oko 57% lica na koja se ovo odnosi. Od njih, 5.463 je dobilo status stranaca.

Ostalo je oko 11.000 osoba sa statusom raseljenih i interno raseljenih lica. Na dan 11. oktobra, vlasti su bile u postupku odobravanja državljanstva za otprilike 1.650 izbjeglica crngorskog porijekla iz Albanije koji su ušli u zemlju na osnovu sporazuma iz 1991. godine između Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije i Albanije.

Status raseljenih lica ostao je privremen, a prava su im ograničena, čime se povećava njihova ekonomska i društvena ranjivost. Prema mišljenju UNHCR-a, postupanje prema njima nije u skladu sa standardima koje predviđa konvencija o izbjeglicama iz 1951. godine. Jedan broj njih je nastavio da živi u domovima koji ne zadovoljavaju osnovne standarde, muče se sa plaćanjem stanarine u privatnom smješaju ili se plaše izbacivanja iz nelegalno zaposjednutih prostora poznatih kao neformalni kolektivni kampovi. Do otprilike 1.800 Roma sa Kosova ostalo je u naselju u Beranama i u dva kampa u Podgorici. Požar koji je u julu izbio u jednom od njih, kampu Konik u Podgorici, ostavio je 800 Roma i Egipćana da mjesecima žive u šatorima sa ograničenom količinom hrane i neodgovarajućim sanitarnim uslovima. Istovremeno radeći na obezbjeđenju kontejnerskih skloništa, Vlada je postepeno obezbjeđivala sredstva za rješavanje najosnovnijih humanitarnih potreba stanovnika. I međunarodni donatori su obezbijedili hitnu pomoć za stanovnike kampa.

Ograničen pristup zaposlenju mnoga je raseljena lica gurnuo u sivu ekonomiju. Romi, Aškalije i Egipćani sa Kosova posebno su pogođeni, te i dalje čine najmarginalizovanji i najranjiviji segment populacije raseljenih lica/izbjeglica. Prema podacima vladinog Zavoda za zbrinjavanje izbjeglica, kod Zavoda za zapošljavanje registrovano je 526 nezaposlenih raseljenih lica, od čega 90 nekvalifikovanih Roma i Aškalija. Otprilike 2.000 ljudi sa statusom raseljenih i interno raseljenih lica i dalje je u objektima u kojima se jedva može živjeti koji su sada privatizovani.

Potrebna dokumentacija za dobijanje stalnog statusa predstavljala je posebnu prepreku za Rome, Aškalije i Egipćane, i za one rođene na teritoriji sadašnje Crne Gore i za one rođene negdje drugo. Mnogi od njih nijesu posjedovali izvode iz matične knjige rođenih, bilo zato što njihova rođenje nije nikada registrovano ili zato što je njihova dokumentacija uništena tokom sukoba u regionu. Iako zakon predviđa da osobe sa statusom stranca sa stalnim nastanjenjem uživaju ista prava kao i državljani, izuzev glasačkog prava, u praksi nijesu imali prava kao što su vlasnička prava nad nekretninama, a njihov pristup zapošljavanju i obrazovanju bio je ograničen. Status stranca sa privremenim nastanjenjem, koji dobijaju oni koji nijesu bili u stanju da pribave neophodna identifikaciona dokumenta za dobijanje statusa stranca sa stalnim nastanjenjem, nije za sobom povlačio pristup zapošljavanju i zdravstvenoj zaštiti kako je obećano. Vlada je do juna 2013. godine produžila uredbu kojom se raseljenim lcima daju jednaka ekonomska i socijalna prava.

Vlada je nastavila da podstiče raseljena lica da se vrate u zemlje porijekla, ali je repatrijacija svedena na minimum. Od januara do septembra, 93 romske porodice su izrazile spremnost da se vrate u svoja mjesta porijekla. Otprilike 870 izbjeglica iz Bosne i Hrvatske dobilo je crnogorsko državljanstvo u periodu od januara 2008. do avgusta 2011. godine, u velikom broju slučajeva putem braka sa državljanima.

Zaštita izbjeglica

Pristup azilu: Nacionalno zakonodavstvo omogućava davanje azila ili izbjegličkog statusa i Vlada je uspostavila sistem za pružanje zaštite izbjeglicama u kome nema dskriminacije. Put do državljanstva je stajao na raspolaganju samo izbjeglicama koje imaju status raseljenih lica.

Crna Gora je doživjela značajno povećanje broja podnosilaca zahtjeva za azil. Tokom godine bilo je 1.531 zahtjev u odnosu na 235 zahtjeva 2011. godine i devet 2010. godine. Podnosioci zahtjeva su bili smješteni u nekoliko privatnih stambenih zgrada širom Podgorice, sa odgovarajućim praćenjem ili nadzorom. Prihvatilište predviđeno da prima tražioce azila i dalje je nezavršeno zbog nedostatka sredstava.

Pristup osnovnim usugama: Uslovi za izbjeglice su varirali. Oni koji u zemlji imaju rođake ili imovinu mogli su da nađu smještaj i, u nekim slučajevima, da se ujedine sa članovima porodice. Na osnovu zajedničkog istraživanja koje su u maju 2011. godine sprovele Vlada, OEBS i UNHCR, većina ranjivih raseljenih lica živjela je u porodičnom smještaju, dok su ostali živjeli u naseljima sa uslovima za stanovanje ispod standarda, koji su osmišljeni kao privremeni smještaj.

Privremena zaštita: Od stupanja na snagu Zakona o azilu 2007. godine, nadležni organi su obezbijedili supsidijarnu zaštitu za četiri osobe.

Apatridi

Državljanstvo se izvodi iz državljanstva jednog od roditelja. Po navodima UNHCR-a, nije bilo zakonskih apatrida u zemlji, ali je bilo nekoliko hiljada lica koja su de facto apatridi i u riziku da postanu zakonski apatridi. Najčešći problem sa kojim su se suočavali de facto apatridi, posebno Romi, Aškalije i Egipćani rođeni na teritoriji Crne Gore ili na Kosovu, jeste nepostojanje ličnih dokumenata.

U oktobru 2011. godine nadežni organi su objavili podatke o državljanstvu sa popisa 2011. godine. Popisom je utvrđeno 4.312 osoba koje su tvrdile da nemaju državljanstvo. Ta brojka uključuje i 841 lice koje je u Crnu Goru došlo tokom ratova na Balkanu (pretpostavlja se izbjeglice), ali i 3.471 lice koje potiče iz Crne Gore. Od tih 4.312 osoba, 38% su se izjasnili kao Romi ili Egićani, a ostali su se izjasnili kao Srbi (23 %), Crnogorci (20 %) ili Albanci (3%).

Vlada još nije definisala proceduru za sistematsko identifikovanje, dokumentovanje i registrovanje apatrida ili lica izloženih riziku od apatridije.

Dio 3. Poštovanje političkih prava: pravo građana da promijene vlast

Ustav i zakon predviđaju pravo građana da mirnim putem promijene vlast i građani su u praksi koristili to pravo na periodičnim, slobodnim i fer izborima održanim na osnovu opšteg prava glasa.

Izbori i političko učešće

Nedavni zbori: Parlamentarni izbori su održani 14. oktobra. Prema saopštenju od 15. oktobra koje je dala Ograničena posmatračka misija OEBS-a i Savjeta Evrope, izbori su sprovedeni u mirnoj i pluralističkoj atmosferi, uz poštovanje temeljnih prava i dalje usaglašavanje načina sprovođenja demokratskih izbora sa opredjeljenjima OEBS-a i standardima Savjeta Evrope. Međutim, međunarodni posmatrači su konstatovali da su primili navode o preplitanju državnih i partijskih aktivnosti i o izbornim neregularnostima, što ukazuje na nedostatak povjerenja javnosti u izborni proces.

Učešće žena i manjina: Žene su i dalje nedovoljno zastupljene na liderskim pozicijama u vlasti. Na funkciji predsjednika Vrhovnog suda i Vrhovnog državnog tužioca su žene. Nakon izbora 14. oktobra, u Skupštini je 14 poslanica (17.2%), i tri žene na funkcijama ministra. Nije bilo žena u dva od jedanaest stalnih skupštinskih odbora. Od 21 opštine u zemlji, u jednoj je na mjestu gradonačelnika žena. Jedna od deset parlamentarnih partija kao partijskog lidera ima ženu. Zakonom je propisana obaveza da najmanje 30 odsto kandidata na svakoj partijskoj listi budu žene. One su činile 31% ukupnog broja kandidata na oktobarskim izborima. Međutim, propisima se ne obezbjeđuje da zasutpljenost žena u skupštini bude takva da se postigne sličan procenat među izabranim kandidatima.

Gotovo jednu trećinu (30,7%) poslanika u Skupštini čine pripadnici manjina (16 Bošnjaka, sedam Albanaca, jedan Musliman i jedan Hrvat). U Vladi sa 16 ministara, tri su pripadnici manjina. Sve manjinske grupe, izuzev Roma, Aškalija i Egipćana, bile su zastupljene u Skupštini. Kako bi usaglasila izborni zakon sa ustavnom odredbom o „autentičnoj zastupljenosti“ manjina, Skupština je 2011. godine usvojla reforme kojima se uspostavlja pravo zastupljenosti za svaku etničku manjinsku grupu koja osvoji manje od 3% glasova ili čini manje od 15% stanovništva (tim reformama je istovremeno ukinuto postojanje mjesta ranije rezervisanih za etničke Albance). Iako se reformama iz 2011. godine omogućava zastupljenost Roma, Aškalija i Egipćana u Skupštini, ove grupe nisu imale svoje predstavnike. Nije bilo romske političke partije. Lideri romske zajednice su tvrdili da je propisani cenzus za zastupljenost neke političke partije u Skupštini, odnosno 0,73 %, previsok da bi omogućio ovim zajednicama, koje su 2011. godine činile 1,01% stanovništva, uključujući i značajan broj njih koji nisu državljanu, da budu zastupljene.

Dio 4. Korupcija i nedostatak transaprentnosti vlade

Zakon predviđa krivične sankcije za korupciju zvaničnika, ali vlasti nijesu djelotvorno sprovodile te odredbe, i, kako je naznačeno u indeksu percepcije korupcije za 2012. godinu koji radi Transparency International, korpupcija je i dalje predstvaljala značajan problem. Zvaničnici u brojnim institucijama su se ponekad nekažnjeno upuštali u koruptivne radnje, ali se takve radnje percipiraju kao posebno rasprostranjene na lokalnom nivou – u urbanizmu, javnim nabavkama, privatizaciji, obrazovanju i zdravstvenoj zaštiti. Prema istraživanju koje je u decembru 2011. godine sprovela Uprava za antikorupcijsku inicijativu, u saradnji sa OEBS-om, korupcija je najevidentnija u sistemu zdravstvene zaštite, kod carinske službe i među policijom. Tokom prvih devet mjeseci, građani su nadležnim organima prijavili 67 slučajeva korupcije.

Posmatrači su smatrali da su javni tenderi, koji se uglavnom koriste u oblasti građevinarstva, trgovine, poljoprivrede i informacionih tehnologija, često namješteni kako bi odgovarali kompanijama sa političkim uticajem. Institucionalni kapacitet za praćenje tendera je ograničen. U prvih devet mjeseci nije bilo pravosnažnih presuda za kršenje zakona o javnim nabavkama. Novi zakon koji je stupio na snagu u januaru zahtijeva da se svaki tender koji glasi na više od 500.000 eura (660.000$) prijavljuje Komisiji za praćenje postupaka javnih nabavki. Tokom prvih devet mjeseci, takav postupak je obavljen jedanput.

Iako su nadležni organi preduzeli korake na jačanju antikorupcijskih zakona i institucija, implementacija je kasnila. Aktivnosti na sprovođenju istraga, krivičnom gonjenju i osuđivanju službenih lica za korupciju su i dalje ostale uglavnom nedjelotvorne. Državna revizorska institucija nije pokrenula nijedan zakonski postupak vezano za pronevjeru od osnivanja ove institucije 2005. godine. Vodeća NVO na polju borbe protiv korupcije, MANS, kritikovala je Vrhovnog državnog tužioca zbog neefikasnosti, saučesništva u korupciji i nepreduzimanja odgovarajućih antikorupcijskih mjera protiv vodećih državnih funkcionera. NVO Građanska alijansa je tvrdila da službena lica nisu preduzela ništa u brojnim slučajevima korupcije na koje im je ukazao MANS. MANS je naveo da je policija pokušala da ih zaplaši pozivanjem njihovog aktiviste, Dejana Milovca, na „informativni razgovor“ 16. jula bez navođenja jasnog razloga.

Interne kontrole su rijekto rezultirale efkasnim procesuiranjem počinilaca. Reformske aktivnosti su u toku, ali je javni sektor i dalje politizovan i ima pekomjeran broj zaposlenih. Nadležni organi su sporo uvodili mjere koje su oni sami utvrdili kao neophodne. Komisije i radne grupe uspostavljene da osmisle i sprovode reforme često su i same popunjene visoko rangiranim državnim službenicima koji se za to dodatno plaćeni.

Mehanizmi za kontrolu finansiranja političkih partija i izbornih kampanja i dalje su slabi. Prema izmjenama i dopunama Zakona o finansiranju političkih partija, koje su donesene u decembru 2011. godine, Državna revizorska institucija je zadužena za reviziju godišnjih finansijskih izvještaja poliitčkih partija i izvještaje o troškovima predizbornih kampanja, dok je Državna izborna komisija zadužena za praćenje sprovođenja ostalih aspekata ovog zakona. Stručni kapaciteti i nezavisnost Državne izborne komisije i Državne revizorske institucije nisu bili dovoljni da se osigura u poptunosti djelotvoran i nezavisan nadzor. I dalje su nedjelotvorni mehanizmi za verifikaciju finansiranja političkih partija i predizbornih kampanja i izricanje sankcija. Veoma je mali broj sankcija izrečen poliitčkim partija zbog kršenja pravila finansiranja.

Tokom godine nekoliko službenika policije bilo je optuženo za korupciju. Vrhovno državno tužilaštvo je 1. jula podiglo optužnice protiv tri zaposlena u Ministarstvu unutrašnjih poslova zbog uzimanja mita u zamjenu za izdavanje falsifikovanih ličnih isprava. Ti slučajevi su pokrenuti na osnovu dokaza koje je dostavila treća strana. Donesene su prvostepene presude protiv bivšeg predsjedniak opštine Budva Rajka Kuljače, potpredsjednika opštine Dragana Marovića i devet saradnika za zloupotrebu ovlašćenja, sa mogućim kaznama od dvije do pet godina zatvora. Vjeruje se da je Kuljača omogućio firmi „Zavala Invest“ da nezakonito otpočne gradnju hotelskog kompleksa na zaštićenom poluostrvu Zavala. Predsjednik i sudija Osnovnog suda na Cetinuju, Goran Vrbica i Nebojša Marković, optuženi su za primanje mita. Bivši predsjednik opštine Ulcinj, Gzim Hajdinaga, zajedno sa Naserom Keljmendijem, za koga Interpol tvrdi da se nalazi na čelu jedne od najvećih kriminalnih organizacija u ovom regionu, zaključio je poravnanje sa vrhovnim državnim tužiocem da plati 10.000 eura (13.000$) odštete za dogovore o nelegalnoj gradnji u opštini Ulcinj. Jako je mali brj predmeta u kojima je došlo do oduzimanja imovine.

Korupcija u policiji i neprimjeren uticaj vlasti na ponašanje policije su i dalje predstavljali problem. Crnogorsko društvo, koje je malo i tijesno povezano po svojoj prirodi, odvraćalo je od prijavljivanja korupcije i omogućavalo kriminalcima lak pristup službenicima policije, korišćenjem porodičnih ili društvenih veza.

Tokom godine je Jedinica za internu kontrolu pri Ministarstvu unutrašnjih poslova izvijestila da su od 2008. godine podignute krivične prijave protiv 36 službenika policije. Interne istrage, koje sprovode razne institucije, značajno su smanjile, ali ne i eliminisale nekažnjivost. NVO su primijetile da su brojni policijski službenici, za koje je utvrđeno da su odgovorni za kršenje pravila službe, kao i viši službenici povezani sa ranijim slučajevima mučenja, ostali na dužnosti. OEBS i rezidentne diplomatske misije su nastavili da organizuju obuku za službenike policije, snaga bezbijednosti, granične policije i carine vezano za borbu protiv terorizma, korupcije i finansijskog kriminala.

Javni funkcioneri su zakonom obavezani da prijave imovinu i većina njih je pravovremeno ispoštovala ovu obavezu. Vladina Komisija za sprječavanje sukoba interesa ima ovlašćenja da ispita istinitost podataka koje javni funkcioneri daju u svojim prijavama imovine i prihoda, izuzev bankovnih računa. Svaki poklon čija vrijednost prelazi 50 eura (66$) mora se prijaviti Komisiji. NVO Centar za monitoring je naveo da su mnogi vodeći državni funkcioneri koji su u obavezi da prijavljuju svoje godišnje prihode prijavili da su jako zaduženi. Po mišljenju te NVO, takve prijave nisu bile u skladu sa zaradama datih janvih funkcionera.

Tokom prvih deset mjeseci, 159 od 3.496 javnih funkcionera nije prijavilo svoje prihode; posljedice po one koji nisu dostavili prijave, ukoliko ih je bilo , nijesu poznate. Tokom istog perioda, Komisija za sprječavanje sukoba interesa inicirala je postupke za razrješenje 21 funkcionera. Izvijestili su da su sudovi donijeli presude u predmetima koji obuvataju 11 funkcionera tokom prva tri mjeseca, ali nisu objavili njihova imena zbog mišljenja Agencije za zaštitu podataka o ličnosti da ne treba objelodaniti imena javnih funkcionera. Agencija je 25. juna naložila Komisiji da smanji obuhvat informacija koje objavljuje o javnim funkcionerima.

Pretjerana diskreciona prava zvaničnika u raspolaganju javnom imovinom vjerovatno su podsticala korupciju. Na primjer, 28. sepembra su mediji izvijestili da je Grad Podgorica 19-orici lokalnih javnih funkcionera dodijelio stanove u vlasništvu grada kako bi riješili svoje stambeno pitanje. Prema navodima medija, mnogi od tih funckionera već su bili finansijski dobro situirani. Uprkos dvije presude Upravnog suda kojima se nalaže da to uradi, Grad Podgorica nije objavio imena 300 zaposlenih u opštini, osobama u stanju potrebe i drugim osobama za koje su vlasti u Podgorici smatrale da zaslužuju da dobiju stan na osnovu svog „značajnog doprinosa gradu“.

Zakonom je predviđena zaštita lica koja prijavljuju korupciju u državnim organima. Direktor policije Božidar Vuksanović vratio je na posao pet službenika granične policije nakon što ih je Ministartsvo unutrašnjih poslova otpustilo zbog njihovih javnih izjava o krijumčarenju na granici između Crne Gore i Kosova. Međutim, posmatači su smatrali da su uzbunjivači i dalje izloženi. Na primjer, Nenad Čobeljić, predsjednika sindikata vojske, vojne su vlasti osudile za disciplnske povrede i zabranili njegovo napredovanje u službi u naredne dvije godine. Teretio se za propuste u vršenju dužnosti. Čobeljić je tvrdio da je disciplinski kažnjen zbog svojih javnih navoda o korupciji u vojsci i zbog diskriminacije usmjerene protiv sindikalnih aktivista u vojsci.

Ustav i zakon predviđaju javni pristup informacijama u posjedu vlasti, ali je primjena zakona bila slaba i nedosljedna, posebno vezano za neke djelove privatizacionih ugovora. Skupština je 26. jula usvojila novi zakon kojim se od institucija zahtijeva da proaktivno objavljuju neke informacije, ali kojim se takođe nameću neka ograničenja vezano za povjerljive informacije i zaštitu ličnih podataka. Pojedina ministarstva su odobravala zahtjeve za informacijama, dok su neka povremeno javno kritikovala takve zahtjeve. Stepen pristupa nije bio drugačiji za lica koja nisu državljani Crne Gore, niti za strane i domaće medije.

NVO su saopštavale da vlasti često nisu odgovarale na njihove zahtjeve za informacijama. U aprilu, nakon gotovo dvije godine, NVO Akcija za ljudska prava je dobila odgovor od Vrhovnog državnog tužioca na zahtjev za informacijama u vezi 12 slučajeva koji uključuju navode o zloupotebi ovlašćenja. MANS je konstatovao da su institucije obično odbijale da daju informacije koje bi ukazale na korupciju ili kršenje zakona, posebno vezano za proces privatizacije. MANS je izjavio da su građani radije svoje zahtjeve dostavljali preko NVO nego da to učine sami. U periodu od januara do juna, MANS je podnio 14.000 zahtjeva za informacijama. Vlasti su odgovorile na 41% tih zahtjeva.

Nadležni organi su obično navodili razloge za odbijanje zahtjeva, a na tu odluku moguće je bilo podnijeti žalbu višim državnim organima ili sudovima. Sudovi su obično podržavali takve žalbe: Upravni sud je donio presude u korist MANS-a u 80% od ukupno oko 7.000 žalbi koje je MANS dostavio od 2005. do 2012. godine. Međutim, sudski nalozi ministarstvima vezano za poštovanje propisa su često bili dvosmisleni i, shodno tome, ponekada ignorisani.

Dio 5. Stav vlasti po pitanju međunarodnih i nevladinih istraga navoda o povredama ljudskih prava

Jedan broj domaćih i međunarodnih grupa za ljudska prava je funkcionisao, uglavnom bez ograničenja od strane vlasti, I bio u moguđnosti da istražuje i objavljuje svoje nalaze o slučajevima vezanim za ljudska prava. Vladini zvaničnici su uglavnom bili raspoloženi za saradnju i imali razumijevanja za stavove međunarodnih grupa, ali su neke od velikog broja domaćih NVO smatrale da je ta saradnja samo nominalna. NVO Centar za razvoj nevladinih organizacija je 5. oktobra objavio da je osmomjesečna procjena saradnje između javnog sektora i NVO ustanovila da je ta saradnja loša. Prema toj procjeni, državni organi nisu poštovali pravila koja ih obavezuju da djeluju transparennto i da sarađuju sa NVO.

Od avgusta vlada priznaje 300 aktivnih NVO. Savjet za saradnju između Vlade i NVO u potpunosti je postao operativan i redovno se sastajao tokom godine. Savjet je uključen u izradu relevantnih propisa. NVO su učestvovale u aktivnostima raznih državnih institucija, najčešće kao članovi radnih grupa i savjeta koji se bave raznim oblastima javnih politika. Bilo je pritužbi na netransparentnu raspodjelu sredstava za NVO iz javnih izvora.

Državni organi za zaštitu ljudskih prava: Postoji ombudsman za ljudska prava, zadužen i za praćenje i sprječavanje mučenja i drugih vidova surovog, nečovječnog ili ponižavajućeg postupanja ili kažnjavanja, kao u diskriminacije. Ombudsman je radio bez miješanja vlasti ili političkih partija. Tokom godine administrativni i budžetski resursi ombudsmana su povećani na otprilike 544.000 eura (718.000$). Ombudsman je bio aktivan i uspostavio je dobru saradnju sa NVO. Kada utvrdi da je došlo do povrede ljudskih prava ili sloboda od strane nekog državnog organa ili institucije, ombudsman može predložiti korektivne mjere, uključujući i otpuštanje sa posla počinioca, te ocijeniti njihovo ispunjavanje. Neispunjavanje zahtjeva za preduzimanjem korektivnih mjera koji je dostavio ombudsman u propisanom roku može rezultirati novčanom kaznom od 500 do 2.000 eura (660 do 2.640$).

Ombudsman može sprovoditi istragu o navodnim povredama ljudskih prava od strane državnih organa i može vršiti obilazak, bez prethodne najave, svih institucija kao što su zatvori i prostorije za pritvor. Ombudsman može predlagati nove zakone, može tražiti od Ustavnog suda da ocijeni da li je određeni zakon suprotan Ustavu ili obavezama iz međunarodnih sporazuma, može davati ocjenu oko pitanja vezanih za ljudska prava, na zahtjev nadležnog organa, može se baviti opštim pitanjima od značaja za zaštitu i promociju ljudskih prava i sloboda i može sarađivati sa drugim organizacijama i instituciama koje se bave ljudskim pravima i slobodama. Međutim, ombudsman ne može da preduzima radnje po pritužbama koje se odnose na sudske postupke koji su toku osim ukoliko se pritužba ne odnosi na predugo trajanje suđenja, očigledna kršenja postupka ili činjenicu da vlasti nisu izvršile odluku suda. Vlada i sudovi su u principu sprovodili preporuke ombudsmana, mada sa zakašnjenjem.

Zakon iz 2011. godine omogućava ombudsmanu da zastupa građane koji se žale na diskriminaciju, ali ne i građane koji iznose tvrdnje o mučenju ili surovom postupanju. Kritičari navode da ovaj zakon ne definiše dovoljno precizno obaveze ombudsmana da štiti lične podatke i lična dokumenta. Tokom 2011. godine ombudsman je primio 797 pritužbi; većina ih se odnosila na rad državnih organa i javne uprave, sudove, policiju, lokalne samouprave i državno tužilaštvo.

Iako je skupštinski Odbor za ljudska prava i slobode intenzivirao svoje aktivnosti, unaprijedio saradnju sa nacionalnim i međunarodnim organizacijama i sastajao se nekoliko puta u toku godine, mnogi posmatrači su njegov doprinos smatrali beznačajnim.

Dio 6. Diskriminacija, društvene zloupotrebe i trgovina ljudima

Ustav i zakon zabranjuju diskriminaciju po osnovu rase, seksualne orijentacije, pola, invaliditeta, jezika ili društvenog statusa. Vlada nije u potpunosti sprovodila ove zabrane u praksi. Kancelarija ombudsmana, koja je nadležna za implementaciju ovog zakona, nije imala dovoljne ljudske, tehničke i finansijske resurse za njegovu primjenu. Kampanje za sprječavanje diskriminaicje i obuka državnih službenika su nastavljeni, ali su napori vlade na suzbijanju diskriminacije ostali skromni. U februaru je počeo sa radom Savjet za borbu protiv diskriminacije na čijem čelu se nalazi predsjednik Vlade. NVO Građanska alijansa se žalila da imenovanje članova Savjeta nije bilo transparennto i da predstavnici etničkih manjina nisu uključeni.

Žene

Silovanje i nasilje u porodici: Kazna za većinu krivičnih djela silovanja, uključujući i silovanje bračnog partnera, ide od jedne do deset godina zatvora; međutim, kada je žrtva mlađa od 14 godina, kada je doživjela teške tjelesne povrede ili je žrtva nekoliko počinilaca, kazna može biti strožija. U praksi su kazne obično bile mnogo blaže, sa prosječnom kaznom od dvije godine i osam mjeseci. NVO su pružale pomoć žrtvama seksualnog nasilja zbog nepostojanja vladinih institucija podrške.

Duboko ukorijenjeni društveni stavovi predstavljaju prepreku za krivično gonjenje u slučajevima silovanja. Žrtve su nerado prijavljivale ovakva krivična djela zbog zbog društvenog žigosanja žrtava, pa čak i njihovih porodica. Sudije su često dozvoljavale klevetanje žrtava tokom sudskih postupaka. Tokom 2011. godine policiji su prijavljena tri slučaja silovanja i četiri slučaja pokušaja silovanja. Silovanje u braku je takođe kažnjivo kroz parnični postupak, ali se to rijetko dešavalo, jer je zahtijevalo da žrtva pokrene sudski postupak i da se pojavi na sudu.

Nasilje nad ženama, uključujući i nasilje u porodici, predstavljao je stalan i uobičajen problem. Nasilje u porodici se kažnjava novčanom ili zatvorskom kaznom, zavisno od težine djela. Iako se nasilje u porodici široko prepoznaje, ne postoje pouzdani statistički podaci o obimu problema.

NVO koje su radile sa zlostavljanim ženama su tvrdile da značajan broj ovih incidenata ostane neprijavljen zbog straha od odmazde od strane napadača ili zbog nepostojanja mjera kojima bi se spriječila ponovna pojava nasilja. NVO su igrale krupnu ulogu u rješavanju i odgovoru na nasilje nad ženama. Posmatrači su smatrali da je odgovor nadležnih organa neodgovarajući, ali se činilo da su neki od njih, uključujući policiju i sudstvo, poboljšali svoj odgovor na nasilje u porodici u odnosu na prethodne godine.

Istraživanjem iz jula koje su sprovele NVO CEED Consulting i SOS linija Nikšić ustanovljeno je da žene tolerišu nasilje zbog straha da ih ne odbace porodice ili šira zajednica, zato što ekonomski zavise od muškaraca, zato što imaju nizak nivo samopouzdanja ili zato što nemaju povjerenja u javne institucije. Nasilje nad ženama uglavnom se dešava u braku. Istraživanje je ukazalo na to da institucije zadužene za suzbijanje nasilja u porodici nisu na odgovoarajući način odgovorile na ovaj problem, dijelom zato što njihovi zaposleni nisu prošli odgovarajuću obuku o prirodi nasilja u porodici i zakonskim postupcima koji postoje za njegovo rješavanje.

U prvih 10 mjeseci policija je primila optužbe za nasilje u porodici u 139 slučajeva, a u istom periodu podnijela je krivične prijave protiv 145 lica.

Tokom prvih šest mjeseci, NVO SOS linija za žene i djecu žrtve nasilja primila je 479 telefonskih poziva. U svim slučajevima prijavljeno je psihološko nasilje, fizičko nasilje u 80,5%, a ekonomsko zlostavljanje i zavisnost u 60,5% slučajeva. Većina žena koje su tražile pomoć imale su najmanje diplomu srednje škole i bile između 35 i 55 godina starosti. Kod muškaraca žrtava uglavnom se radilo o starijim osobama koje zlostavljaju njihova djeca.

Dugotrajni sudski postupci, ekonomska zavisnost i nepostojanje alternativnih stambenih rješenja često su navodili žrtve i počinioce da nastave da žive zajedno, što je ponekad dovodilo do dodatnih napada i još većeg oklijevanja žrtava da prijave te napade. Aktivnosti države vezano za zaštitu žrtava nasilja u porodici bile su neadekvatne. Lokalne NVO koje rade na sprečavanju nasilja u porodici su se u velikoj mjeri oslanjale na međunarodnu donatorsku pomoć. Prema izjavama NVO i ombudsmana, žene žrtve nasilja u porodici su se često žalile da državni centri za socijalni rad nisu na adekvatan način odgovorili na njihove pozive u pomoć. Djeca žrtve nasilja u porodici su ponekad smještana u Centar za djecu i mlade „Ljubović“ ili u dječiji dom u Bijeloj.

Vlasti su generalno prepoznale značaj borbe protiv nasilja u porodici, ali nisu obezbijedile adekvatne resurse za smještaj i brigu o žrtvama porodičnog nasilja, za uklanjanje nasilnika iz porodica ili za druge aktivnosti neophodne za djelotvorno suzbijanje ovakvog nasilja. NVO su vodile dva skloništa za žrtve nasilja u porodici u centralnom dijelu zemlje, ali se nisu bavile potrebama žrtava na sjeveru i u drugim ruralnim oblastima. Grupe za zastupanje interesa žena su se borile protiv nasilja u porodici kampanjama za podizanje svijesti i pokušale da unaprijede pristup koji žene imaju pravnim uslugama i radionicama.

Seksualno uznemiravanje: Seksualno uznemirivanje je zabranjeno zakonom, ali je ostalo kao problem i društvo ga je generalno tolerisalo. Javna svijest o tome je ostala na niskom nivou. Žrtve, kako muškarci tako i žene, su se ustručavale da prijave seksualno uznemiravanje zbog straha od odmazde. NVO Crnogorski ženski lobi je navela da je 27 žena dobi između 19 i 47 godina zatražilo njihovu pomoć zbog seksualnog uznemiravanja tokom ove godine.

Reproduktivna prava: Vlada je priznavala osnovno pravo parova i pojedinaca da slobodno i odgovorno odlučuju o broju djece, vremenskom periodu između njihovog rađanja i tajmingu u planiranju djece, kao i da imaju informacije i sredstva da to učine bez diskriminacije, prisile ili nasilja. Zdravstvene klinike i lokalne NVO u oblasti zdravstva slobodno su radile na širenju informacija o planiranju porodice, uz smjernice Ministarstva zdravlja. Postojao je slobodan pristup kontraceptivnim sredstvima, kao i stručnoj pomoći pri porođaju, uključujući i osnovnu akušersku i poslijeporođajnu njegu. Vlada obezbjeđuje besplatne usluge porođaja.

Diskriminacija: Ustav garantuje rodnu ravnopravnost. Žene imaju isti zakonski status i ista prava kao i muškarci kada je u pitanju porodični zakon, zakon o radu, pravo na imovinu i pristup pravosudnom sistemu. U praksi žene često nisu uživale isti pravni, ekonomski, niti društveni status kao muškarci. Po zakonu o nasljeđivanju, gdje žene uživaju isti zakonski status kao i muškarci, još je bilo slučajeva kada su žene ustupale svoju imovinu i nasljeđe muškarcima, ali je ta praksa nastavila da bude u značajnom padu. Žene su se ustručavale da prijavljuju diskriminaciju. Tokom 2011. godine ombudsman je primio 131 pritužbu na diskriminaciju. NVO SOS je konstatovala da je ženama bilo teško da štite svoja imovinska prava u brakorazvodnim parnicama. Prema istraživanju koje je sprovela ta NVO, 58% razvedenih žena su inicirale postupak podjele imovine stečene u braku, ali je samo 3% njih dobilo imovinu po okončanju postupka, koji je u prosjeku trajao šest godina. Novi trend koji se uočavao bio je da muževi u brakorazvodnim parnicama imaju imovinu koja je registrovana na druge članove porodice ili prijatelje, a ne na svoje žene. Tradicionalno patrijarhalno shvatanje podjele polova, po kojem žene treba da budu podređene muškim članovima porodice, dovelo je do kontinuirane diskriminacije žena u kući. Na primjer, 84 odsto nepismenih osoba su žene. U ruralnim oblastima, žene nisu uvijek mogle koristiti pravo da upravljaju svojinom, a muževi su povremeno uticali na glasanje svojih žena na izborima.

Široko rasprostranjene, ali uglavnom prećutne, diskriminatorne kulturne norme sprječavale su žene da ravnopravno učestvuju u svim oblastima društvenog razvoja i generalno su obeshrabrivale žene da traže posao van kuće. Ukoliko bi to učinile, bile su suočene sa diskriminatornim tretmanom na tržištu rada, posebno u sektoru trgovine i turizma. Poslodavci su često kršili zakonska prava žena na 40-časovnu radnu nedjelju, prekovremeni rad, plaćeno odsustvo i porodiljsko odsustvo. Očekivanja vezano za porodične obaveze žena imala su negativan uticaj na mogućnosti za njihovo napredovanje. Mobing na radnom mjestu je često ostajao neprijavljen, zbog straha žrtve da će biti otpuštena sa posla i zbog nedovoljne informisanosti o pravnim lijekovima.

Prema Zavodu za statistiku (MONSTAT), jedna od 134 žene nalazila se na rukovodećoj poziciji u vladi ili komercijalnom sektoru, za razliku od jednog od 18 muškaraca. Daleko je više muškaraca nego žena na višim pozicijama (70% u odnosu na 30%), iako ima više žena sa univerzitetskom diplomom. Prema istraživanju koje je MONSTAT sproveo u oktobru, muškarci su posjedovali 87% svih poljoprivrednih gazdinstava, dok su žene bile zadužene za rad u polju 66% vremena. Istraživanje je pokazalo da su muškarci posjedovali 90% svih preduzeća. Neki oglasi za radna mjesta otvoreno su navodili diskriminatorne kriterijume za zapošljavanje za žene, kao što su godine starosit i fizički izgled. Tokom 2011. godine u policiji je bilo samo 13,4% žena, a u vojsci 8,6%. Ipak, povećao se broj žena sudija, a bilo je i puno žena u profesijama kao što su pravo, nauka i medicina.

Mogućnosti obrazovanja za žene iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana bile su ograničene zbog tradicionalnih vrijednosti i društvenih predrasuda. Zbog niskog stepena obrazovanja i teških uslova života, Romkinje su rijetko posjećivale ginekologe ili akušere, što ima negativne posljedice po njihovo zdravlje i stopu smrtnosti odojčadi. Prema romskim NVO, Romkinje su uglavnom ekonomski zavisne (71%), dok je polovina njih dobi između 15 i 24 godine nepismena.

Iako zakon sadrži opšti princip nediskriminacije žena, on ne tretira direktno princip jednake zarade za rad iste vrijednosti. Zarade žena su bile niže nego zarade muškaraca za uporedivi posao. Vladino Odjeljenje za rodnu ravnopravnost radilo je na informisanju žena o njihovim pravima. Ukorijenjena je razlika između „muških“ i „ženskih“ poslova. Od 2008. do 2011. godine, prema istraživanju koje je uradila NVO Fondacija za razvoj ekonomske nauke, žene su u prosjeku zarađivale 16% manje od muškaraca.

Vlada je preduzela korake da unaprijedi zaposlenost žena iz ruralnih područja, obuči sudije i tužioce u pogledu rodne ravnopravnosti, sprovela kampanju o Konvenciji o svim vrstama diskriminaicje žena, te uključivanju očeva u nacionalnu kampanju rodne ravnopravnosti.

Stalni skupštinski Odbor za rodnu ravnopravnost, koji ima 11 članova, održao je pet sastanaka tokom prvih devet mjeseci i predložio razne mjere za unapređenje politika i strategija usmjerenih na jačanje rodne ravnopravnosti.

Djeca

Registracija rođenja: Državljanstvo se stiće: porijeklom, rođenjem na teritoriji zemlje, prijemom ili na druge načine predviđene međunarodnim ugovorima koji regulišu sticanje državljanstva. Romi, Aškalije i Egipćani su u manjoj mjeri registrovali rođenja svoje djece nego druge grupe stanovnika, uglavnom zbog nedovoljne informisanosti o značaju matičnih evidencija, kao i zbog neposjedovanja ličnih isprava. Kao rezultat toga, neka djeca iz ovih zajednica i dalje nisu imala dokumentaciju o rođenju ili registraciji. Djeca iz ovih zajednica nisu dobro integrisana u širu zajednicu, a njihovo diskriminisanje i dalje je široko rasprostranjeno.

Obrazovanje: Po zakonu, osnovno obrazovanje je besplatno i obavezno. Nije bilo univerzalno. Tokom godine samo je 68 učenika iz zajednica Roma i Egipćana pohađalo srednju školu. Devet studenata iz ovih zajednica je pohađalo univerzitet. Uobičajene otežavajuće okolnosti su nepoznavanje jezika nastave, siromaštvo i tradicija. Mnogi roditelji nisu željeli da njihova djeca, posebno djevojčice, idu u školu, već su preferirali da one ostanu kod kuće i rano stupe u brak. Nije bilo udžbenika na romskom jeziku.

Zlostavljanje djece: Tokom 2011. godine nadležni organi su registrovali 300 slučajeva zlostavljanja djece i nemara koji uključuje fizičko i mentalno zlostavljanje. Vlada nije uložila dovoljne napore da istraži takve slučajeve, a zakonska obaveza da roditelj ili staratelj mora biti prisutan da bi maloljetno lice podnijelo prijavu za neko krivično djelo predstavljala je posebno obeshrabrenje za podnošenje prijava za slučajeve zlostavljanja vezanog za porodicu. U septembru je NVO Djeca iznad svega navela da je svega 20 djece pozvalo njihovu povjerljivu telefonsku linju za djecu, adolescente i njihove roditelje, koju finansira EU. Država nije imala adekvatne kapacitete za djecu žrtve porodičnog nasilja. Mnoga djeca su izložena alkoholu, drogama i nasilju. Ombudsman je konstatovao da centri za socijalni rad nisu pružali adekvatnu zaštitu djeci u nizu slučajeva. Tokom godine je 20 djece smješteno u sklonište za žrtve porodičnog nasilja, kojim upravlja NVO Sigurna ženska kuća. Nije bilo bračnih ni porodičnih savjetovališta. Tokom 2011. godine, Ministarstvo rada i socijalnog staranja preduzelo je radnje da ograniči starateljstvo roditelja u šest slučajeva, a da ga ukine u jednom slučaju.

Novi Zakon o maloljentičkom pravosuđu stupio je na snagu 1. septembra. U namjeri da se unaprijedi postupanje prema maloljetnicima, kako počiniocima tako i žrtvama, sve odredbe o maloljetničkom pravosuđu su objedinjene u jedan zakon. Sudski savjet je počeo sa uspostavljanjem posebnih odjeljenja za maloljentike u višim sudovima u Podgorici i Bijelom Polju. Prema Monstatu, 2011. godine je 240 maloljentika prijavljeno da su počinili krivična djela.

Izvještavanjem medija o krivičnim djelima i dalje je dolazilo do povrede prava djece na privatnost, jer su objavljivani detalji o njima, uključujući i lične informacije. Objavljivanje takvih informaicja je nezakonito osim ukoliko ne postoji legitiman javni interest. Nijedan od medija koji su ta prava kršili nije zbog toga procesuiran.

Mnoga djeca iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana su vrlo mlada počela da rade, obično sa sedam godina starosti, i kod kuće i na ulici, kako bi doprinijela porodičnim prihodima. Roditelji i rođaci romske djece su ih prisiljavali da prose na prometnim raskrsnicama, na uglovima ulica, od vrata do vrata i u restoranima i kafićima. Mnoga djeca su bila iz okolnih zemalja. Policija je izvjestia da je privela 14 jece zbog prosjačenja na ulici; većinom su bili Romi i većina je bila uzrasta od 2 do 14 godina. Starija djeca su zatim odvedena u popravni dom Centar za djecu i mlade Ljubović. Za isti period, policija je podnijela krivične prijave protiv roditelja u šest slučajeva zbog prisiljavanja djece na prosjačenje.

Bilo je određenih krivičnih gonjenja zbog zlostavljanja djece. Na primjer, Osnovni sud u Bijelom Polju je osudio 37-godišnju osobu iz Nikšića označenu samo inicijalima“O.J.” na četiri mjeseca zatvora zbog pokazivanja pornografskih snimaka djeci uzrasta od 6 do 10 godina.

Prema istraživanju o siromaštvu među djecom koje je UNICEF objavio 20. aprila, svako deseto dijete u zemlji je bilo siromašno, a gotovo troje od četvoro siromašne djece živjelo je u udaljenim ruralnim područjima bez osnovnih infrastrukturnih kapaciteta.

Dječiji brakovi: Minimalna starosna dob za zakonito stupanje u brak je, generalno, 18 godina, ali se osoba može zakonski vjenčati sa 16 godina starosti, uz odobrenje suda. Dječiji brakovi su predstavljali problem, naročito u romskim zajednicama, u kojima se dječaci i djevojčice obično vjenčavaju oko 14. godine. Ovi brakovi se smatraju nezakonitim i nisu zvanično priznati. Romske NVO su tvrdile da porodice plaćaju miraz u iznosu 4.000 do 15.000 eura (5.280$ do 19.800$) za mladu koja je još dijete. Neke NVO su prijavile da su neke djevojčice trafikovane stancima radi braka.

Seksualna eksploatacija djece: Postoji zakonska odredba o krivičnom djelu stupanja u seksualni odnos sa maloljetnom osobom. Starosna dob u koj se osoba smatra zakonski sposobna da pristane na seksualni odnos je. 18 godina. Seksualna aktivnost sa maloljetnim licem kažnjava se do tri godine zatvora. Plaćanje maloljetnom licu za seksualnu aktivnost kažnjava se zatvorskom kaznom od tri mjeseca do pet godina. Osoba za koju se ustanovi da je podsticala druge na prostituciju može se kazniti novčanom kaznom ili kaznom zatvora do jedne godine. Međutim, ako se radi o maloljetnom licu, počinilac može biti kažnjen zatvorom od jedne do deset godina.

Dječija pornografija je nezakonita, a kazne idu od šest mjeseci zatvora za objavljivanje dječije pornografije, do maksimalne kazne od pet godina zatvora za korišćenje djece u produkovanju dječije pornografije.

Zamjenica ombudsmana je 18. juna izjavila da su od 2008. do 2011. godine nadležni organi procesuirali 68 prijavljenih slučajeva navodnog seksualnog uznemiravanja djece dobi od 14 do 16 godina i da su podnijeli krivične prijave u 54 slučaja. Većina slučajeva odnosila se na obljubu maloljentog lica, vanbračnu zajednicu i ugovorene brakove.

Položaj djece u institucijama: Neodgovarajuće postupanje prema djeci sa mentalnim invaliditetom u instituciji Komanski most i dalje predstavlja problem (pogledati Dio 6, Osobe sa invaliditetom). Posmatrači su kritikovali nadležne organe zbog nedovoljnih aktivnosti na deinstitucionalizaciji djece sa mentalnim invaliditetom.

Međunarodne otmice djece: Crna Gora je potpisnica Haške konvencije o građansko-pravnim aspektima međunarodne otmice djece iz 1980. godine.

Antisemitizam

Jevrejska populacija u zemlji je malobrojna – predsjednik Jevrejske zajednice Crne Gore izjavio je za medije tokom godine da ova organizacija broji oko 350 aktivnih članova. Zajednica je 31. januara potpisala sporazum sa vladom o uzajamnim odnosima. Vlada i Glavni grad Podgorica završili su planove za doniranje zemljišta za izgradnju prve sinagoge u moderno doba. U novembru je stigao rabin. Nije bilo izvještaja o antisemitskim incidentima.

Trgovina ljudima

Pogledati izvještaj Stejt Departmenta Izvještaj o trgovini ljudima na www.state.gov/j/tip.

Osobe sa invaliditetom

Ustav i zakon zabranjuju diskriminaciju osoba sa tjelesnim, senzornim, intelektualnim i mentalnim invaliditetom prilikom zapošljavanja, u obrazovanju, pristupu zdravstvenoj zaštiti, vezano za penzije, novčanu pomoć, porodičnu njegu i podršku, pristup objektima, informacijama, vazdušnom saobraćaju, te drumskom i željezničkom prevozu. Ustav definiše i pravo lica sa mentalnim invaliditetom da budu smješteni u adekvatne institucije za smještaj i život, kao i pravo na hraniteljsku njegu i podršku ili druge javne usluge. Međutim, društvena diskriminacija osoba sa invaliditetom u praksi je ograničavala njihov pristup ovim uslugama, a vlasti nijesu aktivno procesuirale kršenja takvih prava. Iako su vlasti generalno primjenjivale u praksi uslov da novi javni objekti moraju imati pristup za osobe sa invaliditetom, problem su i dalje predstavljali neadekvatan pristup starijim javnim objektima i bolnicama, kao i javni prevoz.

Jedna djevojka iz Nikšića je u oktobru 2011. godine pokrenula postupak protiv Skupštine opštine Nikšić i tražila 5.000 eura (6,600$) odštete za povrede koje je zadobila prilikom pada iz kolica na ulazu u zgradu Opštine koji nije prikladan za osobe sa invaliditetom. Na kraju godine ovaj slučaj još nije bio riješen.

Uprkos određenim naporima Vlade, osobe sa invaliditetom su i dalje ostale jedna od najosjetljivijih grupa stanovnika. Prema podacima iz popisa iz 2011. godine, 11% stanovništva ima poteškoća u sprovođenju svakodnevnih aktivnosti, zbog bolesti, invaliditeta ili starosne dobi. Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja, prosvjete i sporta, finansija, pravde i ljudskih prava, te održivog razvoja i turizma, kao i Sekretarijat za zakonodavstvo, Zavod za zapošljavanje i 5 NVO su pružali pomoć i zaštitu osobama sa invaliditetom u svojim sferama djelovanja preko Savjeta za brigu o osobama sa invaliditetom. NVO su tvrdile da vlada značajno kasni sa realizacijom svog plana za integraciju osoba sa invaliditetom.

I dalje je postojao diskriminatorni tretman. Propisi koji garantuju zaštitu, podstiču zapošljavanje i obezbjeđuju stambena rješenja za osobe sa invaliditetom nisu se konzistentno primjenjivali u praksi. Iako osobe sa invaliditetom imaju pravo na zdravstvenu zaštitu u okviru opšteg zdravstvenog sistema, ove usluge često nisu bile pružane na zadovoljavajući način. Invalidnine su bile neadekvatne i nisu pokrivale troškove života.

Obrazovanje za djecu sa mentalnim i fizičkim poteškoćama u razvoju je i dalje ostalo neadekvatno. Djeca sa poteškoćama u razvoju su pohađala osnovnu školu, a u manjoj mjeri i srednju školu. Postojale su tri specijalizovane škole za djecu sa poteškoćama u razvoju (dvije u Podgorici i jedna u Kotoru). U ostalim školama širom zemlje, djeca sa manjim fizičkim i mentalnim poteškoćama u razvoju pohađala su školu zajedno sa drugom djecom. Mnoge škole nisu imale pristup za učenike sa fizičkim poteškoćama u razvoju. Studenti koji su pohađali univerzitet u principu su bili ograničeni na koje fakultete mogu da se upišu, jer samo par njih ima obezbijeđen fizički prilaz. Mnogi roditelji su se obraćali ombudsmanu jer su njihova djeca imala problema u školi; ombudsman je preporučio da se uvedu asistenti za obrazovanje djece sa posebnim potrebama. Dok je 2011. godine Vlada finansirala 158 takvih asistenata, 2012. godine ih je bilo 145, raspoređenih u 22 razičite škole. Vlada je nastavila sa realizacijom svog plana za izgradnju dnevnih centara za djecu sa smetnjama u razvoju kao alternativnom formom socijalne zaštite u svih 21 opštini; šest centara je do kraja godine već bilo u funkciji, dok su još tri centra bila skoro završenaa, prema navodima Vlade.

U martu je vrhovna državna tužiteljka izjavila, pozivajući se na nedostatak dokaza, da neće dalje procesuirati navode o zlostavljanju djece u Komanskom mostu, instituciji za osobe sa mentalnim invaliditetom. Negativni izvještaj Komiteta za sprječavanje torture iz 2010. godine praćen je izvještajem ombudsmana u martu 2011. godine, koji je uslove za osobe sa mentalnim invaliditetom, uključujući i djecu, u toj ustanovi opisao kao neodgovarajuće. Problemi su se odnosili na nedovoljnu odvojenost odraslih i djece, kao i nedostatak smještaja za štićenice. NVO su kritikovale vrhovnu državnu tužiteljku zbog odlaganje odgovora. Od posjete Komiteta za sprječavanje torture, vlasti su preduzele niz koraka da odgovore na tu kritiku. U januaru i februaru su tri osobe iz Komanskog mosta preminule od gripa, a gotovo jedna polovina štićenika je bila bolesna. Mediji i NVO su tvrdili da su vlasti krile epidemiju i da su neefikasno reagovale na njeno izbijanje.

Zapošljavanje osoba sa invaliditetom bilo je ograničeno. Zagovornici su ukazivali na to da su programi obuke ograničeni i da nisu značajno doprinosili njihovoj ekonomskoj integraciji. Organi vlade zapošljavaju veoma mali broj osoba sa invaliditetom. U privatnom sektoru, 15 poslodavaca je obezbijedilo zaposlenje za 36 osoba sa invaliditetom. Vlada nudi podsticaje poslodavcima koji zaposle osobe sa invaliditetom, a poslodavci koji ne ispoštuju postavljene kvote za zapošljavanje takvih osoba moraju uplatiti sredstva u Fond za profesionalnu rehablitaciju i zapošljavanje osoba sa invaliditetom. Poslodavci se često opredjeljuju za ovu mogućnost. Netransparentno korišćenje ovih sredstava bilo je izvor kontroverzi. NVO su tvrdile da je tokom prvih 10 mjeseci fond podijelio samo mali iznos sredstava, te vratio 7,4 miiona eura (9,8 miliona $) u državni budžet na kraju budžetske godine. NVO su se žalile da su uprkos višku, neki zahtjevi za finansiranje zapošljavanja osoba sa invaliditetom odbijeni pod izgovorom nedostatka sredstava. NVO su zahtijevale da se fond odvoji od Zavoda za zapošljavanje i Ministarstva finansija i da bude posebno pravno lice.

Prema navodima Udruženja mladih sa hendikepom, 10 osoba sa invaliditetom je studiralo na univerzitetima u zemlji tokom godine, u poređenju sa tri u 2001. godini. To udruženje je realizovalo projekat za obuku pasa vodiča i obezbijedilo troje pasa vodiča za osobe sa oštećenjem vida.

Mentalna zdravstvena zaštita je i dalje bila neadekvatna. Institucionalizovane osobe često postaju isključiva obaveza države i žive u izolaciji u zastarjelim insitucijama za njegu, koje nemaju dovoljno finansijskih sredstava. Institucionalizacija je jačala stigmatizaciju mentalno oboljelih. Izvještaj NVO iz 2011. godine o psihijatrijskim bolnicama i bolnicama za mentalno oboljele u Kotoru, Podgorici i Nikšiću navodi veliki broj ovakvih nedostataka; međutim, autori izvještaja nisu primijetili nijedan slučaj lošeg postupanja prema pacijentima.

Sud je 8. februara naložio Radošu Pavićeviću da plati 700 eura (924$) Udruženju mladih sa hendikepom Crne Gore nakon što je osuđen zbog izbacivanja Andrije Samardžića iz svog restorana jer je bio u pratnji psa vodiča.

Nacionalne/rasne/etničke manjine

Romi, Aškalije i Egipćani doživljavali su društvenu diskriminaciju i imali su ograničen pristup socijalnim uslugama. Prema zvaničnoj statistici za 2009. godinu, preko 50% djece školskog uzrasta iz ovih zajednica nije bilo integrisano u obavezni sistem osnovnog obrazovanja. Nastavljeno je sa njihovom institucionalnom i geografskom segregacijom. Na primjer, Osnovna škola „Božidar Vuković“ nastavila je da vodi područno odjeljenje u kampu za izbjeglice na Koniku u Podgorici, koje je pohađalo samo 290 učenika iz zajednica Roma, Aškalija i Egipćana. Vlada je obezbijedila prevoz za 88 romske djece iz kampa Konik koja pohađaju školu u gradu. U februaru 2011. godine, Evropska komisija za borbu protiv rasizma i netrpeljivosti je upozorila da ukoliko se nastavi odvajanje romske djece od djece iz drugih etničkih grupa, to će ozbiljno ugroziti integraciju Roma u društvo.

Prema navodima Fondacije za stipendiranje Roma, nevladine organizacije, stopa napuštanja osnovne škole među djecom koja pripadaju ovim manjinama iznosila je oko 50% tokom školske 2010/2011. godine. Ostvaren je određeni napredak u upisu učenika iz ovih zajednica u srednju školu. Broj je porastao sa 37 učenika u školskoj 2009/2010. godini na 63 u školskoj 2012/2013. Samo 11 romskih studenata je pohađalo univerzitet 2010-2011. godine.

Prema popisu iz 2011. godine, Romi, Aškalije i Egipćani su činili oko 1% stanovništva. Prema podacima UN iz 2009. godine, oko 40% njih nije imalo izvode iz matične knjige rođenih ili uvjerenja o državljanstvu. Mnogi od njih, uključujući i interno raseljena lica sa Kosova, su živjeli nezakonito u napuštenim naseljima, često vrlo rasutim na raznim lokacijama i nijesu imali pristup osnovnim uslugama, kao što su struja i voda, zdravstvena zaštita i odvod kanalizacije. Zakon o državljanstvu i prateći podzakonski akti su značajno otežali sticanje državljanstva licima koji nemaju lična dokumenta. Prema podacima Programa UN za razvoj, oko 70% Roma je bilo nepismeno, 50% nezaposleno, a 36% njih su živjeli ispod linije siromaštva.

Lokalne vlasti su često ignorisale ili prećutno opraštale široko rasprostranjene društvene predrasude protiv Roma, Aškalija i Egipćana. Pripadnici ovih manjina nijesu bili politički zastupljeni i generalno su se držali van politike. Ponekad nisu imali pristup uslugama ljekara specijalista, koje su bile dostupne drugim građanima. Prema istraživanju koje su sprovele tri NVO, najveće barijere sa kojima su se suočavale ove manjinske grupe u sektoru rada bile su to što ne govore jezik, nedovoljno obrazovanje i diskriminacija od strane poslodavaca. U martu je Vlada uvela subvencije sa ciljem da ohrabri privatne preduzetnike da zaposle Rome, Aškalije i Egipćane. Među onima koji su registrovani kod Zavoda za zapošljavanje, 90% ih ne posjeduje nikakve kvalifikacije ni profesionalne vještine.

Iako su nadležni organi opredijelili 473.000 eura (624.000$) tokom godine za realizaciju akcionog plana za unapređenje položaja Roma, Aškalija i Egipćana, nisu preduzeli nikakve značajne mjere za podspješivanjeaktivnosti plana tokom godine.

Albanski nacionalni savjet je tražio nove udžbenike za albanske učenike, kao i veće angažovanje albanskih autora u njihovoj izradi. Albanski političari su se žalili da je nacionalna televizija skratila program koji emituje na albanskom jeziku.

Sud u Cetinju pokrenuo je krivični postupak protiv Crnogorca, vlasnika restorana Mila Kadije, zato što je 28. jula izbacio Veselinku Rajković (Srpkinju), njeno petoro maloljetne djece i monahinju Srpske pravoslavne crkve iz svog objekta. Kadija je optužen za diskriminaciju na osnovu nacionalne i vjerske pripadnosti.

Srpski političari su tvrdili da Vlada nije ispoštovala sporazum između Vlade i opozicionih partija potpisan u septembru 2011. godine, kojim je predviđena nastava crnogorskog, srpskog, bosanskog i hrvatskog jezika u školama. Tvrdili su da nadležna komisija nije izradila program za srpski i druge jezike.

Lideri nacionalnih manjina su nastavili da tvrde da Vlada nije ispoštovala ustavnu obavezu afirmativne akcije za manjine. Tvrdili su da ova prava, osim zastupljenosti u Skupštini Crne Gore, obuhvataju i nacionalnu zastupljenost u skupštinama opština u mjestima gdje manjinska grupa čini značajan udio u ukupnom stanovništvu. Žalili su se i da su manjine nedovoljno zastupljene u državnoj upravi, pravosuđu i državnim preduzećima. Istraživanje koje je u junu 2011. godine sprovelo Ministarstvo za ljudska i manjinska prava pokazalo je da postoji velika neravnoteža u raspodjeli radnih mjesta u javnom sektoru po nacionalnim grupama. Crnogorci, koji čine manje od jedne polovine stanovništva, imali su 79% mjesta u javnoj upravi. Na kraju godine, troje Roma je radilo u državnoj upravi na centralnom nivou, a nijedan u organima lokalne samouprave.

Izmjene i dopune Zakona o izboru odbornika i poslanika, koje su usvojene u septembru 2011. godine, kako bi se osnažila afirmativna akcija, omogućile su manjinama dodatnu zastupljenost u Skupštini. To se odnosi na manjine koje osvoje manje od 3% glasova i koje čine 15% ili manje ukupnog stanovništva. Ovaj zakon je naišao na različite reakcije manjinskih zajednica. Albanci su bili nezadovoljni jer su ukinuti njihovi posebni mandati, dok su ostali pozdravili mogućnost da imaju svoje predstavnike u Skupštini (pogledati Dio 3).

Država je podržala nacionalne savjete, koji treba da zastupaju interese manjinskih grupa, za Srbe, Bošnjake, Albance, Muslimane, Hrvate i Rome. Fond za manjine koji je nadležan za finansiranje ovih organizacija je i dalje bio u fokusu pažnje zbog navodne zloupotrebe sredstava. Vlasti su izdvojile 737.000 eura (973.000 USD) za nacionalne savjete tokom godine, radi implementacije konkretnih projekata. Neke NVO i opozicione stranke su tvrdile da je novac bio namijenjen za finansiranje političkih kampanja, jer su neki od članova Fonda bili politički aktivni. Takođe su tvrdili da je Fond i dalje nastavio da finansira nove projekte koje su vodile NVO koje nisu završile projekte finansirane prethodnih godina. NVO Građanska alijansa tužila je članove Fonda, tvrdeći da im je mandat istekao 10 dana prije momenta kada su donijeli odluku o raspodjeli sredstava za 2012. godinu. Policija je istraživala rad Fonda, ali nije navela detalje o istrazi.

Društvene zloupotrebe, diskriminacija i nasilje zasnovano na seksualnoj orijentaciji i rodnom identitetu

Zakon o zabrani diskriminacije zabranjuje diskriminaciju na osnovu seksualne orijentacije i rodnog identiteta i primjenjuje se na pojedince iz LGBT zajednice (lezbejke, gej, biseskualne i transrodne osobe).

LGBT osobe i njihovi podržavaoci i dalje su doživljavali kontinuiranu diskriminaciju, isključenost iz zajednice, neprijateljski nastrojene stavove javnosti i nasilje. Iako je negativna javna percepcija navela većinu pripadnika LGBT populacije da prikriva svoju orijentaciju, oni ipak postaju vidljiviji jer su mnogi među njima počeli da se otkrivaju svojoj porodici i kolegama.

Samo jedna domaća NVO, LGBT Forum progres, se bavi isključivo pravima LGBT zajednice, ali ima i drugih koje se, između ostalih stvari, bave i LGBT pravima. LGBT Forum progres je vodio sklonište za LGBT osobe koje je tokom godine pružilo utočište za 20 osoba, uglavnom muškaraca. Vlada i nekoliko viših funkcionera vlade izrazili su svoju podršku LGBT zajednici i LGBT pravima. Vlada je bila domaćin jedne međunarodne LGBT konferencije, obezbijedila je sredstva za odlazak LGBT osoba na Evropske gej igre, te učestvovala i pomogla u izradi Nacionalne strategije za suzbijanje homofobije i transfobije. Predsjednik vlade ima savjetnika za LGBT i pitanja ljudskih prava. Vlada je donijela i propis za obezbjeđivanje sredstava za operacije promjene pola o trošku države, ali je na kraju godine planl još bio u izradi.

Ipak, negativni stav javnosti prema LGBT osobama povremeno se manifestovao agresijom i nasiljem, od čega veći broj incidenata nije prijavljen. Pojedinci neprijateljski nastrojeni prema LGBT osobama takođe su koristili i društvene medije i sajtove za zbližavanje LGBT osoba kako bi anonimno napadali i zastrašivali LGBT osobe i one za koje se sumnja da su LGBT osobe. Izvještaji pojedinih NVO ukazuju da su javne bolnice odbijale pacijente za koje su vjerovali da su pripadnici LGBT populacije, a neke LGBT osobe su dobile otkaz na poslu zbog svoje seksualne orijentacije. Prema studiji o diskriminaciji zasnovanoj na seksualnoj orijentaciji koju su pripremili zamjenica ombudsmana, i Aleksandar Zeković, više od 100 osoba je procesuirano tokom godine zbog huškanja protiv LGBT osoba i njihove diskriminacije.

Tokom godine NVO Juventas je primila 52 telefonska zahtjeva za pomoć preko SOS linije za LGBT osobe. Pozivali su uglavnom muškarci starosne dobi od 14 do 55 godina. Niko od njih nije kontaktirao policiju niti bolnice radi pomoći iz straha da se ne otkrije njihova seksualna orijentacija.

Dana 29. marta, rektor Cetinjske bogoslovije, protojerej stavrofor Gojko Perović, javno je osudio LGBT osobe i njihove „nemoralne želje“ i izjavio da ne bi volio da vidi da se njihovo ponašanje legalizuje. Uporedio je homoseksualnost sa pedofilijom i bestijalnošću. Generalni vikar Kotorske biskupije, Don Anton Belan, dodao je da je crkva protiv homoseksualnosti i da bi legalizacija istopolnih brakova bila korak unazad za hrišćanske porodice.

Juventas je 3. aprila bio domaćin konferencije o ulozi medija u zaštiti ljudskih prava LGBT osoba. Prema njihovoj analizi i izvještaju, 79% novinskih članaka koji se odnose na pitanja LGBT osoba imalo je neutralan stav u odnosu na tu temu. Takođe su konstatovali povećanje od 300% u medijskom izvještavanju o pitanjima LGBT u toku proteklih 12 mjeseci. Neki mediji su pratili i brisali govor mržnje sa svojh odjeljaka za online komentare.

Na Međunarodni dan protiv homofobije, 17. maj, NVO koje se bave ljudskim pravima kritikovale su Vladu što nije ostvarila nikakav napredak u istrazi nasilja koje se desilo na proslavi 17. maja 2011. godine, kada su huligani bacili suzavac među masu okupljenu na koncertu u Podgorici, a zatim pretukli neke posjetioce koncerta koji su pokušali da umaknu.

Nepoznati počinioci su 18. juna zapalili simbol LGBT, zastavu u duginim bojama, koja je visila ispred kancelarije ombudsmana u Podgorici. Kancelarija ombudsmana je izjavila da je taj vandalski čin potvrdio visok stepen homofobije u zemlji. Stanodavac ombudsmanovog kancelarijskog prostora nije dozvolio da se zastava zamijeni iz straha od daljih incidenata. Istraga sprovedena odmah nakon ovog čina nije dovela do privođenja počinilaca.

Grupa pojedinaca koji pripadaju navijačima fudbalskog kluba, “Varvari”, napala je 10.septembra Danila Marunovića, Todora Vujoševića i Mirka Boškovića u centru Podgorice nakon koncerta. Napad je doveo do lakših povreda i slomljenog nosa. Vujošević je glumio, a Marunović režirao reklamu za prava LGBT osoba iz 2011. godine koja je prvi put javno prikazala poljubac između dva muškarca. Dana 12. oktobra dva od navodnih počinilaca incidenta, Draško Mirković i Nikola Ražnatović, izvedeni su pred Osnovni sud u Podgorici. Međutim, suđenje je odloženo jer se jedan od okrivljenih nije pojavio. Istog dana kada se održavalo suđenje, grupa neidentifikovanih pojedinaca koja je čekala Todora Vujoševića, jednog od žrtava, ispred kuće, napala ga je i uzvikivala homofobne pogrdne izraze na njegov račun. Policija je pristigla, ali se gomila razišla prije nego što su ikoga uspjeli da privedu. Jedan od počinilaca, Raco Rajković, kasnije je uhapšen, izveden pred sud i osuđen na ti mjeseca zatvora.

Ostali oblici društvenog nasilja ili diskriminacije

Nije bilo izvještaja o nasilju i diskriminaciji protiv osoba koje imaju AIDS. NVO „Juventas“ je izjavila da su lica sa HIV/AIDS-om stigmatizovana i izložena diskriminaciji. Posmatrači su smatrali da je strah od diskriminacije spriječio mnoge ljude da traže testiranje na HIV. NVO Cazas vodi jedini centar za psihološku pomoć i podršku licima zaraženim HIV/AIDS-om. Nadležni organi su izrazili zabrinutost u pogledu neodgovarajuće evidencije osoba koje su preminule od ove bolesti, jer se uzrok smrti ne prijavljuje ukoliko nisu preminuli u bolnici. Bilo je prijavljenih slučajeva u kojima su ljekari odbijali da liječe pacijente zaražene HIV-om ili su otkrivali njihov identitet.

Dio 7. Prava radnika

a. Sloboda udruživanja i pravo na kolektivno pregovaranje

Zakon daje radnicima pravo da organizuju sindikat i da sprovode sindikalne aktivnosti bez prethodnog odobrenja. Zakon dozvoljava sindikatima da se uključe u kolektivno pregovaranje i druge aktivnosti bez miješanja vlasti. Zakon radnicima daje i pravo na štrajk, izuzev zaposlenima u vojsci i policiji i drugim državnim službenicima čije bi odsustvovanje sa posla ugrozilo javni interes, nacionalnu bezbjednost, bezbjednost lica i imovine ili funkcionisanje vlasti. Zakon zabranjuje poslodavcu da diskriminiše članove sindikata ili osobe koje pokušavaju da organizuju sindikat, pa poslodavac može biti novčano kažnjen ili osuđen na najviše godinu dana zatvora ukoliko prekrši zakon. Radnici koji su otpušteni sa posla zbog sindikalne aktivnosti imaju pravo da budu vraćeni na posao. Zakon definiše pravo na kolektivno pregovaranje.

Po zakonu, kolektivni ugovori se odnose samo na prijavljene radnike. Julskim sporazumom koji obuhvata Savez sindikata, Uniju slobodnih sindikata, Ministarstvo rada i socijalnog staranja i Uniju poslodavaca produženo je važenje postojećeg kolektivnog ugovora do 30. septembra, ali radna grupa zadužena za izradu novog kolektivnog ugovora i njegovog usaglašavanja sa izmjenama i dopunama Zakona o radu iz 2011. godine nije uspjela da dogovori sve tačke novog sporazuma. U takvoj situaciji, prava radnika se i dalje štite, iako do manjeg stepena, postojećim Zakonom o radu i drugim sporazumima koji su na snazi.

Dana 29. septembra granski Sindikat prosvjete, koji djeluje u okviru Unije slobodnih sindikata, optužio je Savez sindikata za vršenje pritiska na direktore škola da utiču na glasove nastavnika na oktobarskim parlamentarnim izborima. Takođe su optužili Savez sindikata da je vršio pritisak na članove Sindikata prosvjete.

Zakon omogućava vansudsko rješavanje pojedinačnih i kolektivnih radnih sporova. 2010. godine je osnovana Agencija za mirno rješavanje radnih sporova koja je nadležna u takvim predmetima. Od septembra 2011. do septembra 2012. godine, ova Agencija je razmotrila 632 predmeta, 77.5% više nego prethodne godine. Presudila je u korist zaposlenih u više od 60% predmeta, ali u velikom broju slučajeva, prema navodima medija, poslodavci nisu ispoštovali odluku Agencije.

Nijedna od zaštitnih mjera koje stoje na raspolaganju zakonski prijavljenim radnicima se ne odnosi na neprijavljene radnike, od kojih su mnogi došli iz inostranstva i nisu imali zaključen ugovor o radu. Prema navodima štampe, između 15.000 i 50.000 neprijavljenih radnika (domaćih i stranih) bilo je zaposleno tokom ljetnje sezone, prvenstveno u sektorima građevine, trgovine, turizma, poljoprivrede i ugostiteljstva.

U praksi su radnici često koristili pravo na štrajk. Prema raznim procjenama, tokom godine je u štrajku bilo između 1.000 i 10.000 radnika. Osim štrajkova, vlada se tokom godine suočavala i sa nekoliko velikih protesta ljudi nezadovoljnih učinkom vlade. Kolektivno pregovaranje je ostalo na prilično niskom nivou i ugrožavala ga je činjenica da samo sindikati sa najvećim članstvom u datom preduzeću mogu biti potpisnici kolektivnog ugovora. Bilo je prijava i od zaposlenih u privatnom i od onih u javnom sektoru da su poslodavci prijetili ili na drugi način zastrašivali radnike uključene u organizovanje sindikata ili druge sindikalne aktivnosti. Pripadnici vojnog sindikata su tvrdili da su bili izloženi diskriminaciji i pritisku od strane komandnog osoblja. Povremeno se govorkalo da su se poslodavci miješali u unutrašnje stvari sindikata pokušavvajući da utiču na sindikalce. U nekim slučajevima je došlo do smanjenja zarada zaposlenih, a neki su i otpušteni sa posla. U slučaju otpuštanja sa posla, može proći više godina dok radnici budu vraćeni na posao, zbog jako dugih sudskih postupaka. Napori vlasti da se primijeni Zakon o radu su bili nekonzistentni.

Rukovodstvo željezare Toščelik Nikšić je 18. septembra otpustilo sindikalnog vođu Janka Vučinića, koji je predvodio niz štrajkova zaposlenih. Kompanija je poricala da je otpuštanje sa posla imalo veze sa Vučinićevom sindikalnom aktivnošću; tvrdeći su da su ga otpustili zbog loših rezultata rada.

Mnogi radnici u privatizovanim kompanijama ili u kompanijama u stečaju su još uvijek potraživali neisplaćene zaostale zarade i otpremnine. Nekoliko lokalnih samouprava nije isplatilo zarade zaposlenima više mjeseci zaredom. Neisplaćene zarade i zatvaranje fabrika doveli su do velikih štrajkova. Zakon obezbjeđuje određenu zaštitu i stranke su ranije postizale sporazum uz određenu nadoknadu, ali su to bili izuzeci. Zakon zahtijeva od poslodavaca da izdvajaju poprilično visoke doprinose u penzioni, socijalni i zdravstveni fond. Da bi izbjegli ta plaćanja, poslodavci često nisu zvanično prijavljivali svoje zaposlene.

b. Zabrana prisilnog ili prinudnog rada

Zakon zabranjuje sve oblike prisilnog i prinudnog rada, ali je bilo izvještaja da su lica trafikovana u zemlju, iz zemlje i unutar zemlje radi radne eksploatacije, posebno radi seksualne eksploatacije u komercijalne svrhe i rada u sektoru građevine. Prinudno prosjačenje romske djece je ostalo ubjedljivo najprisutniji oblik prinudnog rada.

Pogledati Izvještaj o trgovini ljudima Stejt departmenta na www.state.gov/j/tip.

c. Zabrana dječijeg rada i minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa

Postoje zakoni i postupci za zaštitu djece od iskorištavanja na radnom mjestu i Vlada je uglavnom efikasno sprovodila ove zakone i propise u formalnoj ekonomiji. Iako je zvanična minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa 15 godina starosti, u poljoprivrednim sredinama je bilo uobičajeno da mlađa djeca pomažu svojim porodicama u radu. Djeca mlađa od 18 godina ne mogu raditi na poslovima koji podrazumijevaju posebno težak fizički rad, prekovremeni i noćni rad, ili rad pod zemljom ili pod vodom ili na poslovima koji „mogu štetno uticati na njihovo zdravlje i život ili podrazumijevaju veći rizik po njihovo zdravlje i život“. Zakon definiše novčane kazne za kršenje ovih odredbi, a te kazne se kreću od 10 do 300 minimalnih zarada.

Romska djeca su se bavila raznim neprijavljenim trgovačkim poslovima, kao što su tipično pranje šoferšajbni, sakupljanje predmeta kao što je staro željezo i prodaja starih novina. Mnoga romska djeca su se takođe bavila prosjačenjem. Policija je tvrdila da se više radi o pojedinačnim slučajevima porodičnog prosjačenja, a ne o organizovanom prosjačenju. Prosjačenje je bilo primjetno, posebno u Podgorici i na primorju tokom ljeta. Policija je tvrdila da većina djece koja su se bavila prosjačenjem potiču sa Kosova i iz Srbije. Policija je nastavila sa inicijativom koja je usmjerena na sprečavanje prosjačenja. Policija je uhapsila i podnijela prijave protiv nekoliko punoljetnih lica zbog organizovanja i prisiljavanja svojih rođaka, uglavnom romske djece, da prose. Policija je podnijela tužbe protiv odraslih počinilaca, a djeca zatečena bez staratelja su smještena u Centar za mlade i djecu Ljubović.

Tokom godine vlasti nisu primile niti istraživale bilo kakve prijave o dječijem radu. Vlada je u junu osnovala Upravu za inspekcijske poslove koja je objedinila 30 inspekcijskih organa iz sedam ministarstava i šest agencija i time je postala jedini državni organ nadležan za inspekcijski nadzor, uključujući i inspekciju rada. Osim prosjačenja, koje se po zakonu ne smatra „radom“, inspektori nisu prijavljivali kršenja odredbi zakona o dječijem radu tokom godine. Uprava za inspekcijski nadzor je imala 35 inspektora u 15 opština. Nije bilo inspektora koji su se bavili isključivo dječijim radom; poštovanje propisa o dječijem radu provjeravano je kao dio opšte inspekcije rada.

Pogledati i Nalazi o najgorim oblicima dječijeg rada Ministarstva rada SAD na www.dol.gov/ilab/programs/ocft/tda.htm.

d. Prihvatljivi uslovi rada

Prema navodima Zavoda za statistiku, u maju je prosječna mjesečna zarada, bez poreza i doprinosa, iznosila 480 eura (634 $), što predstavlja povećanje od 1,1% u odnosu na 2011. godinu. Minimalna mjesećna zarada je u junu iznosila 147,5 eura (194,7 $) mjesečno. Apsolutna linija siromaštva za 2011. godinu određena je na nivou od 175 eura (231$); državni Zavod za statistiku je procijenio da je oko 9,3% stanovništva (60.000) živjelo ispod apsolutne linije siromaštva, u odnosu na 6,6% 2010. godine. Gotovo 18% građana na sjeveru živjelo je ispod linije siromaštva, u odnosu na 6,3% u središnjem i 6,4% u južnom dijelu zemlje. Značajan dio radne snage, posebno u ruralnim oblastima i u neformalnom sektoru, zarađivao je manje od minimalne zarade.

Zakon definiše 40-časovnu radnu nedjelju (osim u posebnim vanrednim okolnostima) i predviđa nepreciziranu nadoknadu za rad koji prelazi 40 sati nedjeljno. Zakon propisuje i 30-minutnu pauzu u toku radnog dana, prekovremeni rad ograničava na 10 sati nedjeljno, ali su sezonski radnici često radili mnogo duže. Mnogi radnici, posebno žene koje rade u trgovini, ugostiteljstvu i u uslužnom sektoru, imali su neplaćeni prekovremeni rad, a ponekad su bili prisiljeni da rade za vjerske praznike ili da odustanu od prava na nedjeljni i godišnji odmor. Međutim, ti zaposleni često nisu prijavljivali ovo kršenje svojih prava zbog straha od posljedica. Zaposleni mogu da biraju koje praznike će poštovati zavisno od svoje etničke ili vjerske pripadnosti. Posmatrači su izvijestili da se stanje malo popravilo usljed proaktivnih kontrola od strane inspekcije rada. Bilo je navoda da poslodavci povremeno ne uplaćuju obavezne doprinose za penziono osiguranje i druge usluge za svoje zaposlene ili da ih uplaćuju u minimalnom iznosu. Žene su bile izložene diskriminaciji na osnovu svog bračnog statusa, trudnoće i fizičkog izgleda.

Poslodavci često radije zapošljavaju na određeno vrijeme, navodeći kao opravdanje loše ekonomsko okruženje i globalnu ekonomsku krizu. Tokom godine poslodavci su preko Zavoda za zapošljavanje oglasili 36.800 slobodnih radnih mjesta na određeno vrijeme i 3.700 na neodređeno vrijeme. Kako bi izbjegli zapošljavanje radnika za stalno, poslodavci su ih zapošljavali na „probni rad“ od nekoliko mjeseci, a onda ih otpuštali prije isteka tog roka. Zatim bi zaposlili nove radnike i ponavljali taj ciklus.

Iako ne postoje pravne ni tehničke barijere koje bi sprječavale zaposlenog da podnese tužbu protiv poslodavca, visoka stopa nezaposlenosti povezana sa strahom od gubitka posla, sudski sistem opterećen zaostalim predmetima i nepostojanje pravne zaštite za 20% radne snage koja radi u neregistrovanoj sivoj ekonomiji predstavljali su destimulišuće faktore za podnošenje tužbi.

Korišćenje usluga „privremenih“ radnika i dalje je predstavljalo glavnu tačku neslaganja između sindikata i poslodavaca, jer su poslodavci imali mnogo veći uticaj na uslove zapošljavanja radnika na određeno vrijeme, posebno žena, starijih radnika i radnika sa invaliditetom. Izmjene i dopune Zakona o radu koje su stupile na snagu decembru 2011. godine, ograničile su zapošljavanje na „određeno vrijeme“ na period od dvije godine. Ministarstvo rada i socijalnog staranja, Unija slobodnih sindikata Crne Gore i Unija poslodavaca različito su tumačili datum kada ove izmjene i dopune treba da stupe na snagu.

Vlasti određuju obavezne propise u oblasti zaštite na radu. Poslodavcima koji ne poštuju preventivne mjere ili zakonske odredbe o zaštiti na radu može se izreći novčana kazna ili zatvorska kazna u trajanju do godinu dana. Propisi zahtijevaju od poslodavaca i nadzornih organa da obezbijede i osiguraju primjenu sigurnosne opreme i da prijave sve ozbiljnije slučajeve povrede ili smrtne slučajeve na radu u roku od 24 časa. Vlasti nisu strogo primjenjivale sigurnosne zahtjeve, a poslodavci i radnici su kršili zdravstvene i sigurnosne propise u oblasti zaštite na radu, posebno u građevinarstvu, elektro-industriji, preradi drveta i izradi eloksirane bravarije. Mašine i alati koji se koriste na gradilištima često se ne održavaju kako treba, što je povećavalo rizik od povreda. Tokom godine prijavljeno je 5 smrtnih slučajeva i 24 teške povrede na radu, uglavnom na gradilištima i u pogonima za drvopreradu. Tokom godine devet inspektora je obavljalo kontrolu propisa u oblasti zaštite na radu. Najčešći uzroci povreda, kako se navodi, su nedovoljna obuka za dati posao, neadekvatna zdravstvena zaštita radnika i zastarjela oprema.

Inspektori rada su ovlašćeni da zatvore neki objekat dok se ne isprave utvrđene nepravilnosti. U slučaju ponovljenih kršenja propisa, vlasnici preduzeća mogu biti novčano kažnjeni. Inspektori su utvrdili kršenja propisa vezano za rad bez ugovora o radu, neodgovarajuću isplatu zarade, neplaćanje doprinosa za socijalno osiguranje za zaposlene i dugo radno vrijeme. Tokom godine, inspektori su izvršili 12.154 kontrole, utvrdili 8.359 nepravilnosti, zatvorili radna mjesta u 216 slučajeva, izdali 3.689 opomena i 1.679 naloga za plaćanje novčane kazne za manje prekršaje na licu mjesta. Inspektori su ustanovili najviše nepravilnosti u sektorima ugostiteljstva, turizma i građevinarstva.