CRNA GORA

 

2009

Crna Gora je republika sa mješovitim parlamentarnim i predsjedničkim sistemom vlasti sa oko 670.000 stanovnika. I jednodomni parlament (Skupština) i predsjednik biraju se na opštim izborima. Međunarodni posmatrači su izvijestili da su parlamentarni izbori, koji su održani u martu, zadovoljili skoro sve međunarodne standarde, ali problemi, kao što su korišćenje istih poslovnih prostorija za potrebe Vlade i političke partije, još jednom podvlače potrebu za daljim demokratskim razvojem. Civilne vlasti su, uopšteno uzevši,  imale efikasnu kontrolu nad bezbjednosnim službama.

Problemi vezani za ljudska prava uključivali su sljedeće: maltretiranje osumnjičenih lica u pritvoru od strane policije, zatvorske uslove ispod standarda, nasilna i proizvoljna hapšenja, nekažnjavanje pripadnika policije, dugi pritvor u toku pretkrivičnog postupka, spora i neefikasna suđenja, široko rasprostranjenu percepciju o korupciji u organima za primjenu zakona i pravosuđu, fizičke napade na novinare, pretjerano visoke izrečene novčane kazne medijima zbog klevete, uskraćivanje prava na pristup informacijama javnosti i novinarima, loše postupanje i diskriminaciju prema velikom broju izbjeglica i interno raseljenih lica, sektašku netoleranciju i homofobiju, diskriminaciju prema ženama, trgovinu ljudima i diskriminaciju usmjerenu ka etničkim manjinama, naročito Romima.

POŠTOVANJE LJUDSKIH PRAVA

Dio 1.  Poštovanje integriteta ličnosti, koje ne dozvoljava:

a.  Proizvoljno ili nezakonito lišavanje života

Nije bilo izvještaja da su vlasti ili njeni predstavnici počinili proizvoljna ili protivzakonita ubistva. U noći 9. juna, u naselju Gornja Polja, opština Mojkovac, policajac koji nije bio na dužnosti Rade Popović navodno je udario Danijela Dedeića pesnicom u lice. Dana 14. juna, Dedeić je umro. Viši sud je pokrenuo istragu protiv Popovića i odredio mu pritvor. Na kraju godine ovaj slučaj je još bio u toku.

Vlasti su krivično gonile nekoliko slučajeva navodnih ratnih zločina tokom godine. Dana 19. marta, pošto su osumnjičeni pokrenuli štrajk glađu i dostavili žalbe zbog produženog pritvora, počelo je suđenje osmorici oficira i vojnika podgoričkog korpusa bivše Vojske Jugoslavije koji su osumnjičeni za ubistva 23 albanska civila u Kaluđerskom Lazu blizu Rožaja 1999. godine. Do ubistava je došlo kada su Albanci pokušali da pobjegnu od rata na Kosovu tokom NATO intervencije. Suđenje je nastavljeno, nakon prekida, na kraju godine. Porodice svih navodnih žrtava pokrenule su građanske parnice. Dana 7. decembra, Osnovni sud u Podgorici presudio je u jednoj parnici i naložio Vladi da isplati 15.000 eura (21.450 USD) Hadžiji Ahmetiju iz Novog Sela (blizu Peći, na Kosovu), zbog duševnih bolova.

Tokom godine je Viši sud u Bijelom Polju završio istragu o optužbama da je sedam bivših vojnih i policijskih službenika počinilo ratne zločine protiv Muslimana 1992. i 1993. godine u regionu Bukovice. Sud je slučaj proslijedio na dalje postupanje specijalnom tužiocu za borbu protiv organizovanog kriminala, korupcije, terorizma i ratnih zločina. Nekoliko porodica čiji su članovi bili žrtve navodnih krivičnih djela pokrenule su građanske parnice pred Osnovnim sudom u Podgorici.

Dana 19. januara, zamjenik specijalnog tužioca podigao je optužnicu protiv devet lica  za deportaciju Muslimana i Srba koji su pobjegli iz Bosne 1992. godine u Republiku Srpsku; on je naložio i njihov pritvor. Dok su četiri optužena odmah uhapšena, pet ih je ostalo na slobodi na kraju godine. Suđenje svim optuženicima počelo je 26. novembra. Deportovane Bošnjake  su navodno ubile snage Republike Srpske, dok su deportovani Srbi, uglavnom dezerteri vojske Republike Srpske, predati toj vojsci. Tokom godine je privatno vozilo Slobodana Pejovića, svjedoka u slučaju i bivšeg inspektora policije iz Herceg Novog, oštećeno tri puta. Počinioci nijesu pronađeni. Pejović je izjavio da je dobio informacije da bi ga mogli ubiti neki pripadnici Agencije za nacionalnu bezbjednost kako bi ga spriječili da se pojavi na suđenju. Policijski zvaničnici su opisali Pejovićeve navode kao pretjerane i pozvali ga da identifikuje lica koja su mu prijetila. Pejović je odbio formalnu zaštitu svjedoka, ali je pristao da policija nadzire njegovu kuću, automobil i drugu imovinu. Lokalne nevladine organizacije su apelovale na vlasti da Pejoviću obezbijede adekvatnu zaštitu.

Dana 12. marta, u Višem sudu u Podgorici počelo je suđenje šestorici bivših vojnika i rezervista Jugoslovenske Narodne Armije za ratne zločine u logoru za ratne zarobljenike Morinj; suđenje je nastavljeno tokom godine. Petorica optuženih su se izjasnili da nijesu krivi, dok je jedan ostao na slobodi i sudilo mu se u odsustvu.

U maju je istražni sudija Višeg suda u Podgorici oslobodio tri pilota Vojske Jugoslavije optužbi za ratne zločine u Metkoviću.

Dana 20. novembra, policija u Podgorici je uhapsila Stanka Kovačevića, na osnovu Interpolove potjernice iz 2001. godine, koja je izdata u Zagrebu, zbog navodnih počinjenih ratnih zločina u Hrvatskoj tokom 1990-tih godina. Na kraju godine on je i dalje čekao na izručenje.

b. Nestanak lica

Nije bilo izvještaja o politički motivisanim nestancima.

c.  Mučenje i drugi okrutni, nehumani ili ponižavajući oblici ponašanja ili kažnjavanja

Takva praksa je zabranjena ustavom i zakonom; međutim, policija je povremeno tukla i šikanirala osumnjičene prilikom hapšenja ili pritvaranja radi informativnog razgovora.

Na dan 22. decembra, nevladina organizacija (NVO) „Inicijativa mladih za ljudska prava“ je ustvrdila da je broj slučajeva nedoličnog ponašanja policije smanjen tokom godine.

Vlasti su informisale Komitet Savjeta Evrope za prevenciju torture (CPT) da su tokom 2007. godine državnim tužiocima proslijeđena 92 slučaja koja su sadržala navode o  mučenju i zlostavljanju. Tužioci su podigli optužnice protiv 30 lica i odbacili optužbe protiv 34 lica. Zajedno sa zaostalim slučajevima iz prethodnih godina, tužioci su ukupno procesuirali 157 slučajeva i optužili 96 lica. Tokom te iste godine, sudovi su presudili u 46 slučajeva mučenja i lošeg postupanja, i u 25 presuda proglasili optužena lica krivim, u 9 slučajeva donijeli su oslobađajuću presudu, i u 12 slučajeva odbacili tužbu usljed nedostatka dokaza. U  slučajevima gdje  su optužena lica proglašena krivim, dvije presude su rezultirale zatvorskom kaznom, pet novčanom kaznom, a 18 je bilo uslovnih kazni.

Posjeta CPT-a realizovana je u septembru 2008. godine, ali CPT nije objavio svoj izvještaj tokom godine. NVO „Akcija za ljudska prava“ apelovala je na Vladu da njene rezultate učini javnim, jer ta NVO smatra da bi nalazi iz izvještaja mogli otkriti neka kršenja ljudskih prava.

Iako postoji organ, Savjet za građansku kontrolu rada policije, koji je zakonom nadležan da se bavi  žalbama građana  na zloupotrebu položaja, on je samo mogao davati preporuke. Od svog osnivanja 2004. godine Savjet je pregledao i proslijedio oko 350 žalbi građana. U nekim slučajevima policija nije odgovorila na ove preporuke.

Tokom godine, Odjeljenje za unutrašnju kontrolu policije primilo je 137 žalbi o ponašanju policije i zaključilo da su  bile 113 opravdane a 23 neopravdane (jedan slučaj je još bio u razmatranju). Policija je izjavila da je pokrenula disciplinski postupak kao odgovor na žalbe koje su smatrane opravdanim. Tokom ove godine podnijeto je 65 (32.5%) žalbi manje nego 2008. godine.

Postoje navodi da je policija često podnosila protivtužbe protiv lica koja su prijavila maltretiranje od strane policije. Postoji široko rasprostranjeno mišljenje da građani često nijesu prijavljivali loše postupanje policije djelimično i zbog toga.

Tokom godine desio se niz slučajeva u kojima su vlasti optužene ili proglašene krivim za loše postupanje prema licima koja su držali u pritvoru. Na primjer, 10. maja, policijski službenik Kenan Osmankadić ranio je pacijenta sa mentalnim poremećajem Batrića Kneževića u potkoljenicu dok je policija pratila Kneževića do bolnice za mentalno oboljele u Kotoru. Vlasti su potvrdile da je Osmankadić napravio neke greške u radu i podnijele tužbu protiv njega.

Na dan 18. juna, Mladen Stević je zadobio teške tjelesne povrede kada je navodno skočio vezanih ruku sa drugog sprata policijske stanice u Baru. Policija je izjavila da je Stević pokušao da pobjegne iz policijske stanice dok je razgovarao sa svojim advokatom. Službenici unutrašnje kontrole u policiji zaključili su da su policijski službenici na dužnosti postupili u skladu sa  dužnostima.

Na dan 14. septembra,  državni tužilac u Podgorici podigao je optužnicu protiv šest policijskih službenika optuženih da su pretukli Aleksandra Pejanovića dok je bio u pritvoru. Dana 15. decembra, tokom suđenja, jedan od optuženih policijskih službenika Goran Stanković naveo je da su  nekoliko njegovih kolega, uglavnom višeg čina i sa nadzornom ulogom, počinili niz povreda zakona  vezanih za naređivanje, omogućavanje i prikrivanje mučenja Pejanovića, uključujući i falsifikovanje zvanične dokumentacije. Izjava Stankovića u potpunosti se poklapala sa navodima Pejanovića, uključujući i tvrdnju da ga je nekoliko maskiranih muškaraca u policijskim uniformama nekoliko puta pretuklo u policijskom pritvoru. Vlasti su uhapsile Pejanovića zbog navodnog napada na policajca tokom protesta protiv Vladine odluke da prizna nezavisnost Kosova u oktobru 2008. godine.

Na dan 10. novembra, Viši sud u Podgorici ukinuo je presudu Osnovnog suda  po kojoj je pet pripadnika posebne Vladine antiterorističke jedinice proglašeno krivim za prekoračenje ovlašćenja. Navodna zloupotreba dogodila se tokom racije 2006. godine, u kojoj su pripadnici ove jedinice uhapsili 17 lica, koja su kasnije osuđena za učešće u terorističkoj zavjeri. Prvobitna odluka suda bila je da su ovih pet lica bili saizvršioci mučenja i zlostavljanja oca dvojice zavjerenika.

Suđenja su bila u toku ili se očekivao njihov početak u jednom broju slučajeva povezanih sa  navodnim nedoličnim ponašanjem policije, uključujući pet službenika policije u Baru (Neška Jaredića, Veselina Buškovića, Rifata Ramusovića, Ivicu Raičevića i Jagoša Pivljanina), koji su optuženi da su prebili Predraga Đukića i Ivana Abramovića u stanici policije 2007. godine i dva bivša službenika policije optužena za zloupotrebu ovlašćenja, iznudu i maltretiranje jednog prodavca cvijeća u Herceg Novom.

Nije bilo novih informacija u vezi sa istragom protiv bivšeg rukovodioca područne policijske jedinice Podgorica Milana Vujanovića, koji je navodno naložio prebijanje zatvorenika tokom racije u zatvoru Spuž 2005. godine.

Tokom godine, Osnovni sud u Beranama je podigao optužnicu protiv službenika policije Ivana Bojovića, Nebojše Veljića i Željka Devića za zlostavljanje četiri kosovska Albanca tokom pritvora 2007. godine. Krajem godine suđenje je trajalo u Osnovnom sudu u Beranama.

Na dan 22. decembra, „Inicijativa mladih za ljudska prava“ je iznijela tvrdnju da je broj slučajeva politički motivisanog nasilja, uključujući fizičke i verbalne napade na novinare, NVO aktiviste, profesore i javne ličnosti, povećan tokom godine.

Uslovi u zatvoru i pritvoru

Zatvorske prostorije, a naročito prostorije za boravak pritvorenih u pretkrivičnom postupku, nijesu zadovoljavale međunarodne standarde i bile su oronule, pretrpane i slabo održavane, mada je bilo nekih poboljšanja. Vlada je dozvolila posjete radi monitoringa nezavisnim posmatračima za praćenje ljudskih prava i takvih posjeta je bilo tokom godine.

Zakon dozvoljava zatvorenicima da kaznu služe kroz dobrovoljni rad u nekoj državnoj instituciji ili agenciji, ali ova alternativa, za koju su posmatrači primijetili da bi mogla smanjiti problem pretrpanosti, korišćena je samo u nekoliko slučajeva.

U junu, pritvorenici u pritvorskoj jedinici spuškog zatvora organizovali su dva štrajka, protestujući zbog uslova u zatvoru. Tokom godine jedan zatvorenik je pokušao da izvrši samoubistvo.

Iako zatvorska bolnica u Spužu ima odjeljenje za alkoholičare i narkomane, ono je pretrpano, i takvi zatvorenici, zajedno sa mentalno oboljelim zatvorenicima, često su liječeni u psihijatrijskoj bolnici u Kotoru, koja nema fizičke kapacitete ni osoblje da zbrine mentalno oboljele pacijente zajedno sa opasnim osuđenicima.

Na dan 30. oktobra, zatvorenik Alen Harović je nađen mrtav u svojoj ćeliji u spuškom zatvoru. Istraga je pokazala da je umro od pretjerane doze heroina. Viši sud u Podgorici je pokrenuo istragu protiv četiri lica za distribuiranje heroina u zatvoru. Pokrenut je disciplinski postupak protiv pet zatvorskih čuvara, a direktor zatvora je podnio ostavku.

Zatvorenici Dalibor Nikezić i Igor Milić izjavili su da su ih 27. oktobra čuvari u spuškom zatvoru brutalno pretukli. Njihove porodice podnijele su tužbe protiv zvaničnika zatvora zbog maltretiranja i predmet je bio u toku u Osnovnom sudu u Danilovgradu. Direktor zatvora je izjavio da su čuvari postupili u skladu sa ovlašćenjima. Zamjenik ombudsmana Marija Laković, koja je posjetila Dalibora Nikezića u zatvoru, izjavila je da je imao vidljive povrede po tijelu i tražio da mu se omogući da podnese tužbu kod nadležnih organa.

Tokom godine, nastavljena je istraga protiv dvije zatvorske čuvarke, koje su optužene da su pretukle i povrijedile pritvorenu Vladanu Kljajić u ženskoj pritvorskoj jedinici u zatvoru Spuž. Zatvorski organi su tvrdili da je Kljajićeva prekršila zatvorska pravila i da je na odgovarajući način disciplinovana, ali ne i pretučena. Zatvorski organi su podnijeli prijavu protiv Kljajićeve zbog napada na službeno lice, dok je majka Kljajićeve podnijela prijavu protiv zatvorskih čuvarki.

U oktobru je Ministarstvo pravde izvijestilo da su zvaničnici u zatvoru Spuž otpustili zatvorskog službenika zbog krađe novca od zatvorenika.

U septembru je ukupan broj zatvorenika iznosio 1.395, od toga 795 osuđenih i 600 pritvorenih lica.

Nasuprot prethodnim godinama, nije bilo prijava da su maloljetnici držani u istim ćelijama sa punoljetnim zatvorenicima.

Vlasti su dozvolile posmatračima poštovanja ljudskih prava, uključujući Međunarodni komitet crvenog krsta (ICRC) i lokalne nevladine organizacije (NVO), da posjete zatvorske i pritvorske jedinice kako bi razgovarali sa zatvorenicima bez prisustva stražara. I Međunarodni komitet crvenog krsta i Crnogorski helsinški komitet su nekoliko puta tokom godine dolazili u posjetu. Predstavnici Kancelarije ombudsmana za ljudska prava su redovno posjećivali zatvore bez prethodne najave, susrijetali se sa pritvorenicima i zatvorenicima.

Vlasti su završile projekat opremanja pritvorskih jedinica u svim policijskim stanicama sa opremom za video nadzor, u pokušaju da se smanji zloupotreba ovlašćenja od strane policijskih službenika. Glavni zatvor u Spužu otvorio je novi objekat za 144 lica – maloljetnike, žene, strance i zatvorenike koji izdržavaju kaznu do šest mjeseci zatvora. Vlada je renovirala postojeće objekte i obezbijedila stalno vodosnabdijevanje zatvora; međutim, i dalje ne postoje adekvatni kapaciteti za tretman mentalno oboljelih zatvorenika ili zatvorenika sa posebnim potrebama.

d. Neosnovana hapšenja ili pritvaranje

Ustav i zakon zabranjuju neosnovana hapšenja i pritvaranja i vlasti su uglavnom poštovale te zabrane.

Uloga policije i bezbjednosnog aparata

Nacionalna i granična policija su odgovorne za sprovođenje zakona i održavanje reda. Radile su pod supervizijom Ministarstva unutrašnjih poslova i javne uprave i generalno su bile efikasne. Krajem godine je nadležnost unutrašnje kontrole  izmještena iz Uprave policije u Ministarstvo unutrašnjih poslova i javne uprave, u pokušaju da se poboljša kontrola nad policijskim snagama. Nacionalna bezbjednosna organizacija,  Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB), odvojena je cjelina u sklopu Ministarstva unutrašnjih poslova i javne uprave. Njene dužnosti obuhvataju obavještajni i kontraobavještajni rad. Ministarstvo odbrane je nadležno za vojna i bezbjednosna pitanja.

Skupštinski Odbor za odbranu i bezbjednost je imao redovne sastanke sa direktorima policije i ANB-a. Skupština je nadležna za nadzor nad demokratskom i civilnom kontrolom vojske i bezbjednosnih službi; međutim, ne postoji poseban zakon koji reguliše skupštinski nadzor nad odbranom i bezbjednošću. U skladu sa izmjenama i dopunama Zakona o tajnosti podataka, poslanici u Skupštini koji su članovi Odbora za odbranu i bezbjednost imaju pristup povjerljivim dokumentima bez prethodnog odobrenja ili bezbjednosne provjere.

Korupcija u policiji i neprimjeren uticaj vlasti na ponašanje policije i dalje su problemi; malo, međusobno povezano društvo je obeshrabrivalo prijavljivanje korupcije i olakšavalo kriminalcima pristup službenicima policije.

Prema komesaru Savjeta Evrope za ljudska prava, koji je zemlju posjetio u junu 2008, „krivični postupci protiv policijskih službenika zbog iznuđivanja dokaza, maltretiranja, mučenja ili zloupotrebe položaja se dešavaju rijetko i ne vode se efikasno. Sudovi su donijeli presude u malom broju prijavljenih slučajeva, poslije čega slijede samo opomene, uslovne i novčane kazne.“ Tokom prvih osam mjeseci godine, vlasti su otpustile jednog službenika i novčano kaznile osam službenika zbog zloupotrebe položaja i prekoračenja ovlašćenja.

Tokom godine je Jedinica za unutrašnju kontrolu pri Ministarstvu preduzela disciplinske mjere kako bi riješila te probleme. Interne istage, u kombinaciji sa radom ombudsmana i aktivista za ljudska prava, smanjili su broj nekažnjenih djela. Kao odgovor na prijave o nedoličnom ponašanju policije, vlasti su obično brže reagovale kako bi disciplinovale odgovorne službenike. Organizacija za evropsku bezbjednost i saradnju (OEBS) i strane vlade u ulozi donatora obezbijedile su obuku za službenike policije, bezbjednosnih službi i službenike granične policije i carine o borbi protiv terorizma, korupcije i pranja novca.

Prema izvještaju Evropske komisije, ostvaren je „određeni napredak“ u oblasti rada policije i reformi policije tokom godine zaključno sa avgustom i u tom pogledu se evidentiraju rezultati. Komisija je izvijestila da su u ovom periodu izrečene disciplinske mjere za 124 policijska službenika, dok je protiv 27 policijskih službenika pokrenut krivični postupak u periodu od februara do jula.

Postupak hapšenja i tretman u pritvoru

Hapšenja zahtijevaju sudski nalog ili „osnovanu sumnju da je osumnjičeni počinio krivično djelo“. Vlasti mogu da zadrže osumnjičena lica do 48 sati prije nego ih izvedu pred sudiju i optuže. Prilikom izvođenja lica pred sud, sudija donosi početnu odluku o zakonitosti pritvora. U praksi se izvođenje pred sud uglavnom vršilo u propisanom vremenskom roku. Zakon omogućava pritvorenim licima da njihov advokat prisustvuje policijskom ispitivanju i sudskom postupku. Pritvorenici su uglavnom imali brz pristup članovima porodice. Postoji sistem kaucije; međutim, nije bio  često upotrebljavan jer su građani rijetko mogli da sakupe novac potreban za kauciju. Zakon definiše početni pritvor u trajanju do 30 dana, uz moguće produženje do pet mjeseci. Ta vremenska ograničenja su generalno bila poštovana.

Policija je i dalje pozivala osumnjičene i svjedoke u policijske stanice na „informativne razgovore“, ne zadržavajući ih duže vrijeme u većini slučajeva. U principu, lica koja su pozvana na razgovor imaju pravo da se ne odazovu.

Zakon zabranjuje upotrebu sile, prijetnji i iznude od strane policije radi prikupljanja dokaza; međutim, bilo je nekoliko optužbi da je policija ponekad koristila te metode da pribavi dokaze.

Dugotrajna odugovlačenja sudskih procesa, u kombinaciji sa teškoćama sa kojima se srijeću pritvorenici u ispunjavanju uslova za kauciju, često su vodila do dugog pritvora u pretkrivičnom postupku. Zakon zabranjuje pretjerana odugovlačenja organa prilikom podnošenja formalnih prijava protiv osumnjičenih lica i pokretanja istraga; međutim, odugovlačenja te vrste su se redovno događala. Usljed neefikasnosti sudova, često se dešavalo da treba previše dugo vremena za početak sudskog procesa, bez ikakvog očiglednog razloga, a sama suđenja su bila podložna čestim prekidima. Lica pritvorena u pretkrivičnom postupku činila su u prosjeku 50%  ukupnog broja zatvorske populacije. Prosječno trajanje pritvora u pretkrivičnom postupku bilo je oko šest mjeseci.

Amnestija

Zvaničnici su pomilovali 28 zatvorenika u skladu sa Zakonom o amnestiji.

 e. Uskraćivanje prava na pravično i javno suđenje

Ustav i zakoni predviđaju nezavisno sudstvo; međutim, neki posmatrači su tvrdili da sudstvo nije uvijek bilo nezavisno i da su Vladini zvaničnici ponekada uticali na tužioce iz političkih i ličnih razloga. Neki posmatrači su tvrdili da izvršna i zakonodavna  grana vlasti, preko procesa predlaganja i usvajanja budžeta za sudove, mogu da utiču na nezavisnost sudstva. Neki su tvrdili da raspodjela sredstava za rješenje stambenih  potreba sudija, koji dobijaju stambeni smještaj od države, treba da se uredi na transparentniji način kako bi se uklonile sve bojazni o neprikladnom uticaju. Neki posmatrači su takođe tvrdili da sam sistem imenovanja sudija i tužilaca sadrži nedovoljno zaštitnih mjera od političkog uticaja na pravosuđe.

Nedovoljna saradnja između policije i tužilaca, veliki broj zaostalih predmeta iz prethodnog perioda, često oskudno opremljene sudske prostorije i korupcija u sudstvu takođe su i dalje predstavljali probleme. Za mnoge predmete trebalo je više godina da budu riješeni; međutim, sudovi su ostvarili napredak u smanjenju zaostalih građanskih i krivičnih predmeta.

Sudski sistem se sastoji od osnovnih (sudova prve instance), viših (okružnih) sudova, privrednih sudova, Apelacionog, Upravnog, Vrhovnog i Ustavnog suda. Na dan 27. jula usvojen je novi Zakon o krivičnom postupku, kojim je nadležnost za vođenje istrage, koja je ranije pripadala sudovima, prenijeta na tužioce, a uvedena je i nagodba o krivici za sve slučajeve sa mogućom kaznom do 10 godina zatvora.

Sudski savjet je nadležan za izbor, disciplinske postupke i smjenu sudija. Od kada je osnovan postojeći Sudski savjet 2008. godine, nekoliko sudija je otpušteno, suspendovano ili sankcionisano zbog neprofesionalnog ponašanja. Dana 1. juna, Sudski savjet je zabranio sudijama da budu članovi raznih komisija (za restituciju, izbore, itd.), zbog nespojivosti takve službe sa dužnošću sudije.

Vlasti su, generalno uzevši, poštovale i implementirale odluke suda, mada često sa zakašnjenjem.

Dana 30. jula, Apelacioni sud je potvrdio presudu iz avgusta 2008. godine, kojom je osuđeno 17 lica, uključujući četiri strana državljanina, za planiranje pobune protiv Vlade 2006. godine, sa ciljem stvaranja autonomnog regiona za etničke Albance. Tokom godine, pet od tih osuđenih lica odslužili su kaznu i pušteni su iz zatvora.

U julu je Skupština donijela Zakon o saradnji sa Međunarodnim krivičnim sudom (ICC), koji omogućava trenutni odgovor domaćih sudova i državnih institucija na zahtjeve Međunarodnog suda i daje nadležnost domaćim sudovima da sude za ratne zločine koje su njeni državljani počinili na njenoj teritoriji.

Dana 23. oktobra, Lazar Aković, sudija Višeg suda, dao je ostavku pošto se Sudski savjet saglasio sa prijedlogom predsjednika Višeg suda Mušike Dujovića da se protiv njega pokrene postupak za razrješenje sa dužnosti. On je optužen za nepravilno obavljanje sudske funkcije u predmetu ubistva policijskog službenika Slavoljuba Šćekića 2005. godine (vidi Dio 2.a). Mediji su izvijestili da je Aković optužio Dujovića za pokretanje postupka razrješenja sa dužnosti zbog ličnog animoziteta i pritiska iz „visokih krugova“. Niz aktivista za zaštitu ljudskih prava i predstavnika medija izrazili su poštovanje prema Akoviću i žaljenje zbog njegovog odlaska.

Dana 6. marta, policija je uhapsila Arifa Spahića, sudiju Višeg suda u Bijelom Polju, zbog sumnje da je primio mito da bi umanjio kaznu i pustio na slobodu čovjeka koji je osuđen za ubistvo u saobraćajnoj nesreći. Policija je uhapsila i sekretara Opštine Bijelo Polje Džemala Ljucu i optužila ga da je posredovao u ovom poslu. Tragali su i za Nenadom Brcvakom, koji je optužen za nuđenje i isplatu mita. Istražni sudija je odredio 30 dana pritvora Spahiću i Ljuci.

Sudski postupci

Suđenja u krivičnim postupcima su generalno javna, ali zasjedanja mogu biti zatvorena za javnost za vrijeme svjedočenja svjedoka pod zaštitom države. Porota se ne koristi. Profesionalne sudije predsjedavaju suđenjem. Sudije porotnici im pomažu u određivanju presude, ali sudije uglavnom same donose odluku o presudi. Optuženi imaju pravo da prisustvuju svojim suđenjima i da se pravovremeno posavjetuju sa advokatom u pretkrivičnom i sudskom postupku. Optuženi imaju pravo da angažuju advokata; advokat se generalno obezbjeđuje o javnom trošku kada je optuženo lice siromašno, ili kada optužnica povlači potencijalnu kaznu višu od 10 godina zatvora. Optužena lica i njihovi advokati imaju pravo pristupa dokazima u posjedu vlasti koji su relevantni za njihove slučajeve; prema zakonu, optužena lica uživaju pretpostavku nevinosti. Sudovi mogu suditi optuženima u odsustvu,  pod uslovom da ponove suđenje ako  se osuđena lica kasnije uhapse. I odbrana i tužioci imaju pravo žalbe. Vlasti su ponekada uticale na pravosuđe – na primjer, u nekim sudskim postupcima za klevetu ili korupciju koja su uključivala ugledna lica ili više zvaničnike – i takav uticaj je doprinio činjenici da javnost i dalje nema povjerenja u sudstvo; međutim, prava optuženih bila su uglavnom poštovana i važila su za sve građane.

Izvještaj o dvogodišnjem projektu praćenja suđenja, koji je finansirao OEBS, a koji je završen u junu, pokazao je da je ostvaren napredak u vođenju sudskih procesa, ali su uočeni problemi u vezi sa dužinom trajanja suđenja, pravom na fer suđenje, kao i nedovoljnim kapacitetima pravosudnih organa. Međutim, broj zaostalih građanskih i krivičnih predmeta je smanjen, a Sudski savjet nastavlja da preraspoređuje predmete sudovima koji su manje opterećeni, kako bi se odgovorilo na povećano opterećenje brojem predmeta. Sudovi su davali prioritet predmetima koji se odnose na korupciju, organizovani kriminal i ratne zločine. Izvještaj Savjeta Evrope, izdat u septembru, ocijenio je „impresivnim“ napredak zemlje u smanjenju broja zaostalih predmeta.

Politički zatvorenici i pritvorenici

Nije bilo izvještaja o političkim zatvorenicima i pritvorenicima.

Građanski sudski postupci i pravni lijekovi

Ustav i zakon predviđaju nezavisno pravosuđe u građanskim predmetima i građani su imali pristup sudovima kako bi podnosili tužbe radi nadoknade štete zbog kršenja ljudskih prava ili prekida kršenja tih prava. Iako su strane pokretale parnice navodeći kršenja ljudskih prava i ponekad su ih dobijale, postojao je visok stepen nepovjerenja građana u nezavisnost sudstva, što je obeshrabrilo neke građane da pokrenu ovaj postupak.

Građani se mogu žaliti na kršenje njihovih ljudskih prava i Ustavnom sudu, a kada se iscrpe nacionalni pravni lijekovi, mogu se žaliti Evropskom sudu za ljudska prava (ECHR). Na kraju godine je oko 300 slučajeva u vezi sa državom Crnom Gorom  bilo pred Evropskim sudom za ljudska prava (ECHR). Većina je bila vezana za povraćaj imovine, imovinska prava, dugačak pritvor u pretkrivičnom postupku, slobodu medija, maltretiranje od strane policije, kršenje prava na  suđenje u razumnom roku i klevetu. Dana 28. aprila, ECHR je donio prvu presudu protiv države Crne Gore zbog kršenja Evropske konvencije o ljudskim pravima. Presuda se odnosila na deložaciju. Vlasti su odmah implementirale presudu.

U julu je advokat podnio zahtjev za odštetu u ukupnom iznosu 1,1 milion eura (1,6 miliona USD) u osam slučajeva (koji obuhvataju 46  podnosilaca zahtjeva)  deportacije Muslimana i Bošnjaka 1992. godine u Republiku Srpsku, Bosna i Hercegovina (BiH), gdje su kasnije ubijeni ili su nestali. Ovo su dodatni slučajevi  u odnosu na one od ranije, po osnovu kojih je 196 podnosilaca zahtjeva dobilo nadoknadu ukupno 4,1 miliona eura (5,9 miliona USD). Parnični postupak u vezi sa jednim od osam novih slučajeva bio je u toku na kraju godine.

Povraćaj imovine

Nije bilo izvještaja o napretku u vezi sa restitucijom crkvene imovine; većina zahtjeva odnosila se na imovinu koja je oduzeta nakon 1918. i 1945. godine. Crnogorska pravoslavna crkva i Srpska pravoslavna crkva imale su neriješene zahtjeve za povraćaj imovine. Katolička crkva i Islamska zajednica su takođe imale potraživanja nad imovinom na nekoliko lokacija. Jevrejska zajednica iz Beograda, Srbija, tražila je povraćaj centra za odmor i rehabilitaciju žena u Prčanju, opština Kotor.

Zakon o restituciji definiše posebne pravne lijekove za traženje povraćaja privatne imovine, ali predviđa i da imovina koja je konfiskovana od vjerskih zajednica treba da bude regulisana posebnim zakonodavstvom, koje još uvijek nije usvojeno. Usljed toga, vjerske zajednice su mogle samo pokrenuti sporove za restituciju, ali vlasti nijesu mogle na osnovu njih ništa preduzeti. Broj neriješenih sporova za restituciju u vezi sa vjerskom imovinom je nepoznat, ali Ministarstvo finansija je potvrdilo da su sve tri glavne vjerske zajednice (pravoslavna, katolička i muslimanska) pokrenule sporove.

Restitucija privatne imovine oduzete od 1945. godine nastavljena je tokom godine. Od 11.200 zahtjeva koji su dostavljeni nadležnim komisijama od početka ovog procesa 2004. godine, komisije su odobrile 969 do kraja avgusta.

f. Neosnovano ometanje  privatnosti, porodice, doma i prepiske

Ustav i zakon zabranjuju takve radnje i vlasti su u praksi uglavnom poštovale te zabrane. Zakon zahtijeva da Agencija za nacionalnu bezbjednost (ANB) dobije sudsko ovlašćenje za prisluškivanje; međutim, neki posmatrači su vjerovali da su vlasti selektivno koristile prisluškivanje i praćenje opozicionih partija i drugih grupa bez sudskog ovlašćenja. Mnogi pojedinci i organizacije polazili su od pretpostavke da su bili ili da su mogli biti praćeni. Lider opozicione partije i član skupštinskog Odbora za odbranu i bezbjednost izjavio je da je grupa operativaca iz Ministarstva odbrane zloupotrijebila tehnička sredstva, optužujući ih da su nezakonito obavljali određene obavještajne aktivnosti. Ministarstvo odbrane je negiralo takve tvrdnje.

U  odgovoru na poslanička pitanja, ministar unutrašnjih poslova rekao je da su tokom godine različiti oblici tajnog nadzora korišćeni u 24 slučaja.

Tokom prvih devet mjeseci godine, jedan građanin je tražio dozvolu da izvrši uvid u tajne dosjee koje su u periodu od 1945. do 1989. godine vodile službe bezbjednosti. ANB je odgovorila da nema informacija o toj osobi.

Tokom godine, Ustavni sud nije odgovorio na žalbu koju je podnijela Mreža za afirmaciju nevladinog sektora (MANS) kojim se osporava zakon kojim se policiji, bez sudskog nadzora, daje direktni pristup bazama podataka provajdera mobilne telefonije s ciljem praćenja potencijalnih kriminalnih aktivnosti. MANS je tvrdio da to predstavlja kršenje prava na privatnost građana. Policija je odgovorila da sve vrste praćenja komunikacija moraju biti odobrene od strane nadležnog tužioca.

Dio 2  Poštovanje građanskih sloboda u koje spada:

 a. Sloboda govora i štampe

Ustav i zakon predviđaju slobodu govora i štampe; medutim, u praksi je bilo nekih ograničavanja slobode štampe.

Pojedinci su mogli javno ili privatno kritikovati vlasti bez odmazde, i nije bilo izvještaja da su vlasti nadzirale političke sastanke ili na drugi način pokušavale da spriječe kritiku.

Štampani mediji su se sastojali od privatnih novina i jedne novine koja je u državnom vlasništvu koja se distribuira na nacionalnom nivou. Nezavisni mediji su bili aktivni i uglavnom su izražavali vrlo različite političke i društvene stavove bez ograničavanja od strane vlasti. Vlasti nijesu ograničavale distribuciju inostranih publikacija.

Pokušaj Vlade iz 2008. godine da proda 51 procenat svojih akcija u javnom preduzeću koje je objavljivalo novine u državnom vlasništvu nije uspio. Jedini ponuđač se povukao nakon dugih pregovora. Prethodni tender iz 2007. godine je takođe propao jer nijedna firma nije dostavila ponudu. Tokom godine nije raspisivan tender, čime je zakonska obaveza da se privatizuju novine u državnom vlasništvu ostala neispunjena na kraju godine.

Opozicioni političari kritikovali su odluku Vlade od 11. septembra da imenuje političkog direktora vladajuće Demokratske partije socijalista (DPS) i još tri člana iz vladajuće koalicije kao predstavnike Vlade u petočlanom odboru državne novinske kuće. Oni su tvrdili da su te  novine  očigledno favorizovale vladu u svom izvještavanju.

Postojao je veliki broj različitih javnih i privatnih elektronskih medija, uključujući nacionalnu javnu radio i televiziju, 14 lokalnih javnih radio stanica i četiri lokalne javne televizijske stanice, kao i 41 privatnu radio stanicu i 19 privatnih televizijskih stanica. Prema Zakonu o elektronskim komunikacijama, koji je stupio na snagu u avgustu 2008. godine, nova Agencija za elektronske komunikacije i poštansku djelatnost (AECPA)  ovlašćena je da preuzme nadležnost za izdavanje licenci emiterima. AECPA je objavila prvi tender za 20 TV frekvencija 26. novembra. Za kašnjenje je okrivila zakonske praznine. Dana 28. decembra, javno su otvorene ponude za nove televizijske frekvencije. AECPA je obećala da će svoju odluku objaviti u roku od 30 dana. Privatna TV stanica Vijesti, koja je često smatrana strogim kritičarem Vlade i Premijera, optužila je vlasti da  blokiraju njen pristup širem tržištu iz političkih razloga, kroz odlaganje tenderskog postupka. Strane vlade i međunarodne organizacije su takođe izrazile zabrinutost zbog ovog kašnjenja.

Fizički napadi na novinare i dalje su bili problem. Dana 3. avgusta, gradonačelnik Podgorice Miomir Mugoša, koji je i poslanik u Skupštini i visoki funkcioner vladajuće DPS, zajedno sa svojim sinom Miljanom, napao je navodno  zamjenika glavnog urednika Mihaila Jovovića i foto-reportera Borisa Pejovića dnevnih novina Vijesti, čije je sjedište u Podgorici. Incident je, kako se navodi, počeo dok je Pejović fotografisao službeni automobil gradonačelnika, koji je navodno bio nezakonito parkiran. Jovović i Pejović su dalje izjavili da je Miljan Mugoša izvukao pištolj tokom tog susreta i da je Jovoviću pukla bubna opna. Dana 5. oktobra, tužilac u Podgorici podnio je tužbu protiv gradonačelnikovog sina i zamjenika glavnog urednika Vijesti za krivično djelo koje je dovelo do teških povreda. Istraga se fokusirala i na optužbe koje je dva dana kasnije iznio gradonačelnikov vozač Dragan Radonjić. Dana 19. novembra, Osnovni sud u Podgorici je vratio tužbu protiv Jovovića tužilaštvu zbog nedovoljnih dokaza da je Jovović nanio teške tjelesne povrede gradonačelnikovom vozaču. Nakon toga, sudski vještak je ponovila svoje nalaze da su povrede vozača bile u suprotnosti sa činjenicama navedenim u tužbi. Sudski postupak je bio u toku na kraju godine.

Nije bilo napretka u istragama  nekoliko ranijih fizičkih napada na novinare.

Policija nije izvijestila da je došlo do napretka tokom godine u otkrivanju počinilaca ili motiva  napada na Mladena Stojovića, novinara srpskog dnevnog lista Danas i bivšeg izvještača podgoričkih dnevnih novina Vijesti, koji se dogodio u maju 2008. godine. Stojović je pretrpio povrede glave i tijela. Napustio  je novinarski posao nakon ovog napada. Policija nije identifikovala ni počinioce niti motive fizičkog napada na dopisnika  Republike Tufika Softića iz 2007. godine.

Dana 7. avgusta, Viši sud u Podgorici je osudio pet članova kriminalne bande za ubistvo višeg policijskog službenika Slavoljuba Šćekića ispred njegove kuće u Podgorici 2005. godine. Trojica osuđenih dobili su kazne zatvora po 30 godina; jedan je dobio 20 godina, a jedan dvije godine. Šesti optuženi Milan Šćekić, koji je optužen da je pucao, oslobođen je zbog nedostatka dokaza. Slavoljub Šćekić je ubijen dok je vodio istragu o nizu bombaških napada na Hotel „Splendid“ na primorju. Istraživao je i ubistvo urednika Dana Duška Jovanovića iz 2004. godine i druga ubistva koja su u to vrijeme bila neriješena. Suđenje protiv deset osoba optuženih za njegovo ubistvo trajalo je više od dvije godine.

Dana 23. decembra, Apelacioni sud je smanjio presudu Višeg suda izrečenu Damiru Mandiću, saučesniku u ubistvu Jovanovića, sa 30 na 19 godina zatvora. Viši sud u Podgorici je prethodno, 27. aprila, preinačio oslobađajuću presudu nižeg suda za Mandića.

Zvaničnici su često podnosili  tužbe ili prijetili medijskim organizacijama, koje su ih optuživale za malverzacije, da će ih tužiti za klevetu. Neke NVO su upozoravale da krivične tužbe protiv novinara za klevetu mogu spriječiti novinare da iskreno izvještavaju o događajima. Krivične tužbe za klevetu mogu dovesti do novčanih kazni do 14.000 eura (20.000 USD).

Dana 28. juna, Osnovni sud u Podgorici je novčano kaznio dnevne novine Dan 30.000 eura (42.900 USD) za klevetanje Veselina Barovića, Branka Vujoševića i Danila Mitrovića, putem objavljivanja članaka koji su se prethodno pojavili u hrvatskom listu Nacional, 2001. godine, u kojem su ova trojica imenovani kao članovi „duvanske mafije“ u Crnoj Gori. Sud je ocijenio da je Dan uzrokovao duševne patnje i povrijedio dostojanstvo podnosilaca tužbe.

Dana 7. septembra, Osnovni sud u Podgorici je novčano kaznio dnevne novine Vijesti, zajedno sa Nebojšom Medojevićem, liderom opozicione partije Pokret za promjene, 33.000 eura (47.290 USD) za kaljanje ugleda kompanije MNSS BV, koja je vlasnik nikšićke Željezare. Ovaj slučaj se odnosio na autorski članak, koji je napisao Medojević,  objavljen u februaru 2008. godine, u kojem je ukazao  na potencijalno pranje novca u postupku u kojem je  kompanija MNSS BV kupila željezaru. Sud je odbacio argument Vijesti da se, s obzirom na to da je dati članak objavljen kao mišljenje predsjedničkog kandidata (Medojević je bio kandidat za predsjednika u to vrijeme), novine ne mogu smatrati odgovornim za bilo kakvu štetu koju je  članak mogao da  nanese.

Dana 8. septembra, Vrhovni sud je potvrdio presudu Višeg suda iz 2008. godine, kojom se nalaže nedjeljniku Monitor i njegovom novinaru Andreju Nikolaidisu da plate 12.000 eura (17.000 USD) odštete za klevetu srbijanskom režiseru Emiru Kusturici. U komentaru iz 2004. godine, pod naslovom „Dželatov šegrt“, Nikolaidis je tvrdio da je Kusturica bio pristalica bivšeg srbijanskog/ jugoslovenskog predsjednika Slobodana Miloševića tokom 1990-tih godina. OEBS je izrazio zabrinutost zbog presude protiv Monitora i Nikolaidisa navodeći, između ostalog, da bi javne ličnosti trebalo da pokažu veći stepen tolerancije na kritike nego obični građani i da novčane kazne u slučajevima  klevete treba da budu proporcionalne ekonomskoj moći medijske kuće i  šteti koju su prouzrokovale.

Dana 7. oktobra, Osnovni sud u Podgorici je novčano kaznio Petra Komnenića, novinara nedjeljnika Monitor,  3.000 eura (4.200 USD) za  klevetu tadašnjeg predsjednika Višeg suda u Podgorici Ivice Stankovića, u članku iz 2007. godine. Članak je tvrdio da je policija tajno prisluškivala Stankovića, na zahtjev specijalnog tužioca za organizovani kriminal, zbog njegovih navodnih veza sa kriminalcima. Bivši sudija ovog suda Radovan Mandić svjedočio je na suđenju da su on i većina sudija Višeg suda u Podgorici bili nezakonito prisluškivani više od dva mjeseca tokom 2005. godine. Na kraju godine, druga tužba za klevetu koju je Stanković podnio protiv glavnog urednika Vijesti i dalje je bila neriješena. On ga je tužio  u vezi sa člankom u kojem je tvrđeno da je na zatvorenoj sjednici skupštinskog Odbora za bezbjednost direktor policije imenovao Stankovića kao jednog od sudija koji ometaju nekoliko policijskih istraga.

Dana 21. oktobra, Viši sud u Podgorici je novčano kaznio direktora Vijesti Željka Ivanovića i izdavača ovog lista, Daily Press,  10.000 eura (14.300 USD) za klevetanje premijera Mila Đukanovića. Đukanović je 2007. godine podnio tužbu pošto je Ivanović rekao novinarima da misli da je fizički napad na njega izvršen po nalogu Đukanovića u vezi sa izvještavanjem njegovih novina o navodnoj korupciji i uticaju mafije na vladu. Osnovni sud u Podgorici je presudio 2008. godine da su Ivanović i Daily Press krivi za klevetanje Đukanovića i kaznio ih novčanom kaznom 20.000 eura (28.600 USD). Vlasnici Vijesti su izjavili da presuda i tužba predstavljaju pokušaj suzbijanja slobode izražavanja.

Milana Popovića, profesora na Pravnom fakultetu u Podgorici, saslušala je Ranka Čarapić, vrhovni državni tužilac, u vezi sa pitanjima koja je on pomenuo u svom autorskom članku „Revolucionari“,  objavljenom 26. januara u Vijestima. U tom članku, Popović je naveo da su glavni problemi u zemlji korupcija, sukob interesa i organizovani kriminal ukazujući na  navode da je Premijer uključen u takve aktivnosti. Popović je rekao da je Čarapić od njega tražila dokaze koji bi potvrdili te navode. Grupa intelektualaca protestovala je protiv aktivnosti tužioca, nazivajući ih kršenjem Popovićevog prava na slobodu govora.

Uprkos ovim dešavanjima, posmatrači su uočili skroman napredak spremnosti medija da kritikuju vlasti. Istaknutost članaka i programa koji su kritikovali vlasti tokom godine znak je da autocenzura nije bila veliki problem; međutim, posmatrači su uočili da su neki novinari, zbog nedostatka stručnosti i usljed svoje političke orijentacije, bili podložni različitim političkim i poslovnim uticajima.

Oponenti Vlade nastavili su da kritikuju činjenicu da je Skupština 2008. godine usvojila amandmane na zakon koji reguliše funkcionisanje javnog radio i televizijskog emitera u zemlji, Radio televizije Crne Gore (RTCG). Tvrdili su da je promjena načina finansiranja javnog emitera, kojim su državne subvencije zamijenile pretplatu korisnika, učinile javni servis još zavisnijim od vlasti. Kritikovali su i promjenu načina izbora članova savjeta javnih servisa, čime je povećana uloga Skupštine na uštrb građanskog društva. Tokom godine, Skupština je izabrala svih devet članova Savjeta RTCG. Neki posmatrači su primijetili da većinu od  devet entiteta ovlašćenih da nominuju kandidate u Savjet RTCG čine institucije ili organizacije čiji je osnivač država, kao i da je javni emiter favorizovao vlasti u svom programu i izvještavanju.

Slobodan pristup internetu

Nije bilo ograničavanja pristupa internetu od strane vlasti ili izvještaja da su vlasti nadzirale elektronsku poštu ili internet čatovanje. Pojedinci i grupe su mogli da saopštavaju svoje stavove na miran način putem interneta, uključujući i elektronsku poštu. Prema podacima koje je objavila Međunarodna unija za telekomunikacije, u Crnoj Gori je 2008. godine bilo 294.000 korisnika interneta; državni podaci pokazuju da je 44 odsto građana koristilo internet u decembru, što je porast u odnosu na 36 odsto iz oktobra 2008. godine.

Akademske slobode i kulturna dešavanja

Vlada nije ograničavala akademske slobode i kulturne događaje. 

b. Sloboda mirnog okupljanja i udruživanja

Ustav i zakon predviđaju slobodu okupljanja i udruživanja, i vlasti su uglavnom u praksi poštovale ta prava.

Navodeći da organizatori nijesu ispoštovali zakonsku obavezu da unaprijed najave javno okupljanje, policija je u maju zabranila niz okupljanja radnika KAP-a, koji su željeli da demonstriraju protiv uprave preduzeća, zbog neisplate zarada radnicima. Radnici su se žalili Ministarstvu unutrašnjih poslova i javne uprave, navodeći da se ovim uslovom krši Ustav.

 c. Sloboda vjeroispovijesti

Ustav i zakon predviđaju slobodu vjeroispovijesti i vlasti su uglavnom u praksi poštovale ovo pravo. Vjerske zajednice su odvojene od države, jednake pred zakonom i bile su slobodne da vrše svoje obrede i službe.

Vjerske institucije, organizacije i zajednice mogu se formirati uz prethodno obavještavanje lokalne policijske stanice. Zakon zabranjuje zloupotrebu vjerskih institucija i aktivnosti u političke svrhe. On takođe zabranjuje i aktivnosti  sprečavanja ili ometanja vjerskih službi, izražavanja vjerskih ubjeđenja i prinudnog uključivanja u vjersku zajednicu. Međutim, zakon ne tretira niz pitanja vezanih za odnose  države i vjerskih zajednica. Kritičari smatraju da zakon iz 1977. godine sadrži zastarjele termine, da mu nedostaju odredbe koje zabranjuju diskriminaciju po osnovu vjerske pripadnosti i ne definiše neke generalno prihvaćene standarde OEBS-a i Savjeta Evrope.

Dana 2. septembra, Ministarstvo za ekonomski razvoj je najavilo izvršenje odluke ranijeg Ministarstva prostornog planiranja o uklanjanju srpske pravoslavne crkve sa vrha planine Rumija, u južnom dijelu zemlje. Međutim, crkva nije uklonjena do kraja godine.

Društvene zloupotrebe i diskriminacija

Vjeroispovijest i nacionalna pripadnost su bile tijesno isprepletane i u mnogim slučajevima je bilo teško utvrditi da li su diskriminatorni postupci bili prevashodno vjerske ili etničke prirode. Nastavila su se trvenja između sljedbenika Srpske i Crnogorske pravoslavne crkve oko pitanja zvaničnog priznanja i vlasništva nad imovinom.

Dana 23. avgusta, Sultan Nurković iz Rožaja je napao imama Asmira Kujevića na pragu njegovog stana. Nurković je povrijedio Kujevića nožem, a kada je došla policija i pokušala da ga uhapsi ranio je i dvojicu policajaca. Nurković se smatra fundamentalistom muslimanske vjere koji je protestvovao zbog Imamovog načina molitve.

Na dan 23. septembra, u naselju Zagorič, u opštini Podgorica, stan Riza Alkovića je išaran sprejem sa antiislamskim grafitima, i to na drugi dan bajramskog Ramazana. Policija je uzela izjavu, ali nije pokrenula dalje aktivnosti. Alković je optužio svoje prve komšije za vjersku netoleranciju.

Tokom godine je Srpska pravoslavna crkva nastavila da prijavljuje vandalsko ponašanje na svojim grobljima i drugim vjerskim objektima. Nije bilo navoda o naporima da se uhvate počinioci.

Dana 19. avgusta, pristalice Crnogorske pravoslavne crkve i Srpske pravoslavne crkve su se sukobili na Ivanovim koritima, blizu Cetinja, gdje su se obje grupe okupile da proslave sveto Preobraženje. Mediji su izvijestili da su se neke pristalice Srpske pravoslavne crkve zaključale u lokalnoj crkvi i spriječili mitropolita Crnogorske pravoslavne crkve Mihaila da služi liturgiju. Incident je rezultirao lakšim povredama trojice policajaca.

Nijesu bile raspoložive nove informacije o predmetu Miodraga Baletića, vođe ogranka Crnogorske pravoslavne crkve u Nikšiću, čiji je automobil zapaljen u oktobru 2008. godine; niti o postavljanju bombe u podgoričkoj Crkvi novomučenika Srpske pravoslavne crkve iz 2007. godine; niti u vezi sa uklanjanjem ploče sa prostorija  Islamske vjerske zajednice u Baru iz 2007. godine.

Jevrejska zajednica u zemlji je bila vrlo mala i raštrkana širom zemlje. Zaključak ankete državnog Zavoda za statistiku, iz  2004. godine, bio je da ne postoji organizovana jevrejska zajednica; jedna međunarodna jevrejska NVO došla je do sličnog zaključka. Nije bilo izvještaja o antisemitskim postupcima.

Za detaljnije podatke pogledati Međunarodni izvještaj o vjerskim slobodama za 2009. na www.state.gov/g/drl/rls/irf/.

d. Sloboda kretanja, interno raseljena lica, zaštita izbjeglica i apatridi

Ustav i zakoni predviđaju slobodu kretanja u zemlji, putovanja u inostranstvo, emigraciju i repatrijaciju i vlasti su u praksi uglavnom poštovale ova prava.

Vlasti su sarađivale sa Kancelarijom visokog komesarijata UN za izbjeglice (UNHCR) i drugim humanitarnim organizacijama u pružanju zaštite i pomoći interno raseljenim licima, izbjeglicama, izbjeglicama u povratku, tražiocima azila, apatridima i drugim relevantnim licima.

Zakon zabranjuje prinudno protjerivanje i vlasti ga nijesu primjenjivale.

Interno raseljena lica (IDPs)

Interno raseljena lica obuhvatala su i 16.197 osoba  koje su izbjegle sa Kosova  dok je Crna Gora bila sastavni dio Savezne Republike Jugoslavije, a to su uglavnom bili Crnogorci, Srbi, Romi, Aškalije, balkanski Egipćani, Muslimani, Bošnjaci i etnički Albanci, kao i određeni broj državljana Albanije, uglavnom Srba i Crnogoraca, koji su dobili status izbjeglica u skladu sa saveznim zakonima bivše Jugoslavije. Pored toga, Vlada je prepoznala kao posebnu kategoriju 7.820 „raseljenih lica“ iz Hrvatske i Bosne i Hercegovine koja su izbjegla u Crnu Goru 1991. i 1992. godine.

Po mišljenju brojnih posmatrača i UNHCR-a, pravni status koji je dodijeljen interno raseljenim licima i raseljenim licima ne zadovoljava standarde Konvencije iz 1951. koji se odnose na status izbjeglica u smislu pristupa pravima. Privremena priroda i  manje zaštićeni status  ovih grupa stanovništva čini njihovu budućnost neizvjesnom i ograničava im pristup važnim ekonomskim i socijalnim pravima, što direktno dovodi do veće ekonomske i socijalne ugroženosti izbjeglica u zemlji.

Tretman ovih kategorija raseljenih lica nije bio ravnopravan. Zakon prepoznaje raseljena lica kao zakonske rezidente, a ta odredba mogla bi ih dovesti do državljanstva, kroz status izbjeglica ili putem braka sa nekim državljaninom. Međutim, Zakon izostavlja interno raseljena lica sa Kosova iz opisa osoba koje zadovoljavaju potrebne uslove za zakonito prebivalište.

Tokom godine, Vlada je realizovala program ponovne registracije raseljenih lica iz Bosne i Hrvatske i objavila  da je 5.700  od prvobitne  8.023 osobe uspješno registrovano. Interno raseljena lica sa Kosova su takođe ponovo registrovana, a njihov broj je smanjen sa 16.197 na 10.950, ali je Vlada period registracije ostavila otvorenim do februara 2010. godine za interno raseljena lica koja nijesu bila u mogućnosti da se registruju zbog opravdanih zdravstvenih razloga tokom trajanja kampanje. Cilj ponovne registracije bio je  da se pomogne vlastima da odluče o budućem statusu ovih osoba – oni koji se nijesu registrovali ili nijesu imali pravo na ponovnu registraciju neće moći da dobiju „stalno prebivalište“, dok će  njihov trenutni status biti ukinut.

Dana 17. septembra, Vlada je usvojila nove mehanizme za rješavanje statusa raseljenih lica iz bivših jugoslovenskih republika i interno raseljenih lica sa Kosova, kako bi dostigla reper za viznu liberalizaciju za EU. Nove odredbe dale bi tim osobama mogućnost da traže status stranaca sa prebivalištem u zemlji, pri čemu bi bili izuzeti od zahtjeva da imaju minimalne prihode, kao i od nekih drugih zahtjeva koji se obično postavljaju strancima sa prebivalištem u zemlji. Po mišljenju UNHCR-a, ovaj mehanizam podrazumijevao je veliki broj ozbiljnih prepreka. Oni bi morali da prikažu važeće putne isprave iz svojih zemalja porijekla i da nijesu krivično gonjeni. Zahtjev da se dokaže državljanstvo posebno je problematičan za zajednice Roma, Aškalija i Egipćana (RAE), bilo zbog toga što nikad nijesu registrovani pri rođenju bilo iz razloga što im je dokumentacija uništena tokom sukoba. Međutim, zakonodavstvo u ovoj oblasti omogućava izbjeglicama koji ne mogu da dostave važeće putne isprave da dobiju „privremeno“ boravište za strance, sa svim pravima koja se garantuju strancima sa stalnim prebivalištem. Nakon toga, imaju na raspolaganju tri godine da pribave važeće putne isprave i da se njihov status učini stalnim.

Iako UNHCR smatra da su sve osobe iz Hrvatske, BiH i sa Kosova koje su izbjegle u Crnu Goru tokom 1990-tih, zbog regionalnog sukoba, imale status „izbjeglica“ – u trenutku njihovog dolaska oni nijesu prešli međunarodnu granicu. Međutim, crnogorske vlasti nikada nijesu priznale te osobe kao izbjeglice niti su im garantovale ista prava kao izbjeglicama po Zakonu o azilu ili Konvenciji o izbjeglicama iz 1951. godine i njenom pratećem protokolu iz 1967.

Mnoga interno raseljena lica i izbjeglice nastavili su da žive u  generalno veoma  lošim životnim uslovima u okviru neformalnih kolektivnih centara i drugom smještaju. Međutim, vlasti su im omogućile  pristup lokalnim i međunarodnim humanitarnim organizacijama i dozvolile im da prihvate pomoć koju one  nude. Vlasti nijesu napadale interno raseljena lica niti su im oni bili meta, a nijesu ih ni prisilno vraćali ili preseljavali pod opasnim uslovima.

Zakon o zapošljavanju stranaca je stupio na snagu u januaru. On ukida pravo interno raseljenim licima ili raseljenim licima da rade sezonski, a implementacija ove odredbe je odložena do 2010. godine, na intervenciju UNHCR-a. Međutim, tokom 2010. godine i nakon toga, interno raseljena lica i raseljena lica koja nijesu podnijela zahtjev ili nijesu dobila stalno prebivalište neće više imati pravo da rade.

Tokom godine, Vlada je nastavila da podstiče interno raseljena lica da se vrate u zemlju porijekla. Neki su i dalje tvrdili da Vlada ne obezbjeđuje adekvatnu podršku koja bi im omogućila taj povratak. Međutim, poslije mnogo godina u zemlji, broj osoba uključenih u dobrovoljnu repatrijaciju se smanjio. Tokom ponovne registracije, 9.949 interno raseljenih lica je izrazilo želju da ostanu u zemlji. Oko 1.600 interno raseljenih lica, uglavnom RAE, vratili su se na Kosovo od 2001. godine; 161 lice se vratilo tokom godine. Što se tiče raseljenih lica, samo 35 izbjeglica se vratilo u BiH i Hrvatsku 2006. godine, devet ih se vratilo tokom 2007. godine, pet u 2008. i 10 u 2009. godini.

Zaštita izbjeglica

Crna Gora je potpisnica Konvencije Ujedinjenih nacija iz 1951. god. u vezi sa statusom izbjeglica i njenog protokola iz 1967. god. Nacionalno zakonodavstvo omogućava davanje azila ili izbjegličkog statusa i Vlada je uspostavila sistem za pružanje zaštite izbjeglicama. Put do državljanstva je na djelotvoran način dostupan izbjeglicama.

U praksi su vlasti obezbijedile  zaštitu od protjerivanja ili povratka izbjeglica u zemlje gdje bi njihovi životi ili sloboda bili ugroženi zbog njihove rase, vjere, nacionalnosti, pripadanja određenoj društvenoj grupi ili političkog mišljenja. Početkom 2008. godine, Vlada je preuzela odgovornost za utvrđivanje izbjegličkog statusa, mada je UNHCR, koji je prethodno obavljao tu dužnost, nastavio da pruža tehničku podršku.

Uslovi za izbjeglice su varirali; oni koji u zemlji imaju rođake ili imovinu su mogli da nađu smještaj i, u nekim slučajevima, da se ponovo nađu sa članovima porodice. Međutim, između 2.000 i 3.000 izbjeglica ostali su u objektima koji jedva da su prikladni za stanovanje (uglavnom na primorju) koji su privatizovani.

Iako zakon iz 2007. godine, koji reguliše azil, definiše niz oblika zaštite, činjenica da Vlada nije harmonizovala ostalo zakonodavstvo sa ovim zakonom uskratio je tražiocima azila pravo na lična dokumenta, pravo na zapošljavanje i pristup zdravstvenoj zaštiti.

Nastavljena je izgradnja prihvatilišta koje bi trebalo da primi oko 100 tražilaca azila. Tokom godine, vlasti su obradile 21 zahtjev za azil; nijedna osoba nije dobila azil tokom godine.

Apatridi

Najveći problem u vezi sa statusom apatrida jeste nepostojanje lične dokumentacije  velikog broja stanovnika, prvenstveno iz RAE zajednica, i  onih koji su lokalnog porijekla,  i onih koji su u zemlju došli sa Kosova. Državni podaci objavljeni u maju pokazali su da postoje 9.934 pripadnika RAE, od čega su 4.476 RAE izbjeglice sa Kosova. UNHCR je procijenio da  oko 1.500 lokalnih RAE i 2.200 RAE izbjeglica sa Kosova su izloženi riziku  sticanja statusa apatrida zbog nepostojanja lične dokumentacije, jer ili nikad nijesu registrovani pri rođenju, ili nijesu imali dokaza o prijavi rođenja.

Na kraju godine Vlada još nije definisala proceduru za sistematsko identifikovanje, dokumentovanje i registrovanje apatrida ili osoba izloženih riziku od statusa apatrida. Iskustvo UNHCR-a pokazuje da je nepostojanje dokumentacije najvažniji faktor koji dovodi do statusa apatrida ili gubitka stvarnog državljanstva.

UNHCR je nastavio regionalni projekat, u saradnji sa partnerskim NVO-ima,  registracije pripadnika RAE zajednice i pružanja pomoći kako bi stekli lična dokumenta. Pored toga, tokom godine UNHCR i Pravni centar su pomogli su oko 1.800 raseljenih lica iz Bosne, Hrvatske i sa Kosova, kao i tražiocima azila iz Crne Gore, u sticanju ličnih dokumenata za podnošenje raznim administrativnim i sudskim vlastima, kako bi ostvarili pristup osnovnim pravima.

Dodatnih 1.500 osoba bilo je izloženo riziku sticanja statusa apatrida jer su se suočili sa poteškoćama u dokazivanju državljanstva. To su uglavnom bili RAE iz zemlje ili sa Kosova, koji ili nikad nijesu registrovani pri rođenju, ili nijesu imali dokaze o prijavi rođenja.

Mogućnosti sticanja državljanstva i dalje su ostale problematične za interno raseljena lica iz drugih dijelova bivše Jugoslavije.

Dio 3  Poštovanje političkih prava: pravo građana da promijene vlast

Ustav i zakon predviđaju pravo građana da mirnim putem promijene vlast i građani su u praksi koristili to pravo  na periodičnim, slobodnim i fer  izborima održanim na osnovu opšteg prava glasa.

Izbori i političko učešće

Misija OEBS-a za praćenje izbora saopštila je da su parlamentarni izbori održani 29. marta zadovoljili skoro sve standarde OEBS-a i Savjeta Evrope, mada je ovaj proces još jednom istakao potrebu za daljim demokratskim razvojem. U saopštenju se navodi da je postizanje povjerenja javnosti glavni izazov; konstatuju se  česte optužbe za izbornu prevaru i nejasne granice između državnih i partijskih struktura, koje su stvarale negativnu atmosferu među mnogim biračima. Kao i kod prethodnih izbora, većina opozicionih partija je pominjala pitanja vezana za kampanju i finansiranje partija, kao i preklapanje državnih i političkih struktura. Neke opozicione partije, mediji i neki pojedinci su opet iznijeli optužbe za vršenje pritiska na birače i kupovinu ličnih dokumenata birača.

Parlamentarni izbori  29. marta i nekoliko lokalnih izbora održani su u skladu sa izbornim zakonodavstvom koje nije usklađeno sa Ustavom, koji je usvojen 2007. godine. Rok za usklađivanje je tri puta produžavan. Skupština je oformila posebnu radnu grupu za izmjenu izbornog zakonskog okvira, kako bi se uskladio sa ustavnim odredbama.

Političke stranke su, uopšteno uzevši, funkcionisale bez ograničenja ili spoljašnjih uticaja.

Istovremeno korišćenje istog poslovnog prostora od strane organa političkih partija i državnih organa stvorilo je mogućnost za stvaranje nejasnoća oko njihovih uloga.

Nije bilo novih informacija o slučaju Suada Muratbašića, bivšeg službenika policije iz Rožaja, koji je pokrenuo parnični postupak protiv Uprave policije. Muratbašić je tražio odštetu jer je suspendovan a zatim otpušten zato što je odbio da utiče na komšije Muslimane da glasaju za DPS tokom parlamentarnih izbora 2006. godine.

Nastavnica u Osnovnoj školi „Dragiša Ivanović“ Aila Šoškić izjavila je medijima da je Niko Raičević, direktor škole, vršio pritisak na nastavnike da glasaju za vladajuću partiju na parlamentarnim izborima održanim 29. marta. Nakon tužbe koju je Šoškićeva podnijela 9. oktobra, Osnovni sud je novčano kaznio Raičevića 2.000 eura (2.860 USD) zbog klevete.

Od ukupno 81 mjesta u Skupštini devet je pripalo ženama, kao i jedno mjesto u Vladi. Od 21 opštine u zemlji, samo je jedna imala gradonačelnicu a ne gradonačelnika. Četiri od 11 parlamentarnih stranaka su imale žene u svojim poslaničkim klubovima.

Od ukupno 81 mandat u Skupštini, 18 je pripalo pripadnicima nacionalnih manjina, a tri  pripadnika nacionalnih manjina su članovi Vlade. Zakonom su pet skupštinskih mandata rezervisani za Albance. Nijedan predstavnik Roma nije učestvovao na izborima niti imao mandat u Skupštini. Romi su bili veoma  slabo zastupljeni  u vlasti; samo je jedan pripadnik romske nacionalnosti bio na izabranoj funkciji na svim državnim nivoima.

Dio 4 Korupcija i transparentnost u Vladi

Zakon predviđa krivične sankcije za korupciju zvaničnika; medutim, Vlada nije djelotvorno sprovodila te odredbe, a zvaničnici su se ponekad nekažnjeno upuštali u koruptivne radnje. Postojala je široko prisutna percepcija korupcije u državnom sektoru, naročito u izvršnoj i sudskoj grani vlasti.

Iako su postojali brojni preduslovi za djelotvorne antikorupcijske mjere i radnje, implementacija je kasnila. Indikatori koje Svjetska banka prati širom svijeta koji se odnose  na upravu pokazali su da je korupcija ozbiljan problem. U prvih šest mjeseci, policija je podnijela tužiocima 887 prijava za korupciju, koji su se odnosili na 1.420 lica. U istom periodu sudovi su osudili 206 optuženih lica u 151 predmetu. Lokalne NVO, mediji i opozicione političke stranke optužile su vlasti da nijesu preduzele dovoljne mjere protiv korupcije i organizovanog kriminala. Tokom godine nijedan sud nije donio osuđujuću presudu za tešku korupciju ili korupciju u najvišim krugovima vlasti; nije bilo ni izvještaja o istragama zbog navodne korupcije u najvišim krugovima vlasti.

Javni zvaničnici su bili obavezni da prijave imovinu prema Zakonu o konfliktu interesa, koji zahtijeva da državni zvaničnici, uključujući članove zakonodavnih tijela, javno navedu iznose svojih primanja  i imovinu. U skladu sa Zakonom o konfliktu interesa, koji je usvojen u decembru 2008. godine, Komisija za utvrđivanje konflikta interesa je pokrenula sudski postupak protiv 313 državnih zvaničnika (13 odsto svih državnih zvaničnika), koji nijesu ispoštovali ovu obavezu 2008. godine, kao i protiv 52 lica tokom sljedeće godine. Mnogi posmatrači su primijetili da Zakon ima velikih propusta i da se slabo primjenjuje u praksi.

Tokom godine javio se jedan slučaj očigledne osvete protiv lica koje je otkrilo zloupotrebu ovlašćenja. Dana 22. septembra, veterinarska inspektorka sa 28 godina radnog iskustva je otpuštena jer je javno iznijela da postoje nepravilnosti u radu Veterinarske uprave i Ministarstva poljoprivrede. Prema navodima medijima, u junu je inspektorka Mirjana Drašković podnijela tužbu specijalnom tužiocu za organizovani kriminal protiv ministra poljoprivrede Milutina Simovića, šefa Veterinarske uprave Ivana Popovića i glavnog veterinarskog inspektora Biljane Blečić. Draškovićka ih je optužila za zloupotrebu položaja i nepoštovanje normi koje regulišu rad veterinarske službe. Dana 21. jula, ona je podnijela dodatne optužbe navodeći da su vlasti dale nezakonito ovlašćenje za uvoz 55 tona smrznute piletine iz Brazila. Šef Veterinarske uprave Ivan Popović je rekao novinarima da je Draškovićka otpuštena u skladu sa zakonom.

Centar za razvoj NVO pozvao je predsjednika Nacionalne komisije za borbu protiv korupcije da revidira zaštitu koja se pruža licima koja prijave korupciju.

Iako je otvoreno nadmetanje najčešće korišćeni postupak javnih nabavki, mnogi revizorski izvještaji navode nekonzistentnost ili nepravilnu primjenu zakonskih odredbi ili izbjegavanje zakona u praksi. Komisija za kontrolu javnih nabavki je primila 270 žalbi tokom godine, koje su se odnosile na kršenje postupka nabavki. Komisija je utvrdila da je 86 žalbi bilo opravdano, a 184 je odbacila.

Pri Sudskom savjetu postoji Kancelarija za prijavljivanje korupcije u sudstvu, gdje građani mogu prijaviti korupciju u sudstvu. Međutim, vlasti su tvrdile da su se građani uglavnom žalili na presude, umjesto da podnose žalbe zbog korupcije koja je mogla dovesti do nepovoljnog ishoda.

Ustav i zakon predviđaju javni pristup državnim informacijama; međutim, sveukupna primjena zakona je bila slaba i nekonzistentna. Neka ministarstva su pružala podršku, dok su druga nerado sprovodila zakon u potpunosti i ponekada su javno kritikovala zahtjeve za uvid u informacije. Stepen pristupa  nije bio drugačiji za lica koja nijesu državljani Crne Gore, niti za strane i domaće medije. Dana 10. decembra, Vlada je proglasila  „tajnim“ svoje odgovore na Upitnik koji moraju popuniti države koje traže pristup u EU. Upitnik je sadržao odgovore na detaljna pitanja o reformama koje se u zemlji realizuju na putu integracije u EU. Vlada je izjavila da bi objavljivanje ovih informacija moglo ugroziti nacionalne političke i ekonomske interese.

NVO-i su saopštavali da vlasti često nijesu odgovarale na njihove zahtjeve za dobijanje informacija. NVO „MANS“ je izvijestio da su mu nadležni organi dali pravovremeni odgovor na zahtjeve za dobijanje informacija u oko 40 odsto slučajeva, navodeći da su najneažurnija u tome bila ministarstva unutrašnjih poslova, zdravlja, finansija i prosvjete, kao i Savjet za privatizaciju. MANS je izjavio da su organi obično davali opšte informacije, ali ništa što bi moglo kompromitovati nekoga na vlasti ili u sudstvu i ustvrdio da vlasti nijesu pokazale političku volju da objave glavne ugovore o privatizaciji. Zakon zahtijeva od ministarstva ili nadležnog organa da odgovori na zahtjev u roku od osam dana od dana prijema zahtjeva za uvid u informacije. Nadležni organi su obično navodili razloge za odbijanje zahtjeva, a na tu odluku o odbijanju zahtjeva moguće je bilo podnijeti žalbu višim državnim organima ili sudovima. Mada su sudovi obično podržavali pristup informacijama, njihovi nalozi ministarstvima u vezi sa poštovanjem propisa su često bili dvosmisleni i, shodno tome, ponekada ignorisani.

Dio 5  Vladin stav po pitanju međunarodnih i nevladinih istraga o navodnim kršenjima ljudskih prava

Jedan broj domaćih i međunarodnih grupa za ljudska prava je funkcionisao, uglavnom bez ograničenja od strane vlasti, istražujući i objavljujući svoje nalaze o slučajevima vezanim za ljudska prava. Vladini zvaničnici su uglavnom bili raspoloženi za saradnju i imali razumijevanja za njihove stavove.

Odredjeni broj  NVO i međunarodnih organizacija istraživao je slučajeve u vezi sa ljudskim pravima. Prema Izvještaju Radne grupe Savjeta UN za ljudska prava za prinudne i nedobrovoljne nestanke i nestala lica iz januara 2008. godine, Radna grupa je od Vlade tražila odgovor u vezi sa 16 predmeta koji se odnose na nestanke koji su se desili 1992. i 1993. godine. Vlada je dala odgovor u jednom slučaju; 15 slučajeva je ostalo neriješeno.

Skoro 4.000 domaćih registrovanih NVO bile su aktivne u zemlji, uključujući i one koje su specijalizovane za ljudska i manjinska prava i prava žena. Vlasti su obezbijedile nominalnu ali ne i suštinsku saradnju. OEBS i EU su predvodili napore međunarodne zajednice da se vlasti angažuju po pitanju ljudskih prava.

Vlada je sarađivala sa međunarodnim NVO-ima koji se bave ljudskim pravima i humanitarnim radom. „Amnesty International“ je posjetio Crnu Goru u novembru.

Postoji ombudsman za ljudska prava, koji je radio bez miješanja od strane Vlade ili političkih partija, i vlasti su kancelariji ombudsmana obezbijedile adekvatne resurse. Nakon što utvrdi da je došlo do povrede ljudskih prava ili sloboda, ombudsman može inicirati pokretanje disciplinskog postupka ili otpuštanje prekršioca. Pored 111 neriješenih predmeta iz prethodnih godina, Kancelarija ombudsmana je tokom 2008. godine primila 430 žalbi. Najveći broj njih odnosile su se na rad sudova, a zatim na javnu upravu, javne službe, policiju i zatvor, lokalne uprave i tužilaštva. Vlada i sudovi su generalno sprovodili ombudsmanove preporuke.

Nepoštovanje ombudsmanovog zahtjeva za pristup zvaničnim podacima, dokumentima i prostorijama, ili ombudsmanovog zahtjeva za svjedočenje na sudskoj raspravi, povlači za sobom novčane kazne u iznosu od 10 do 20 minimalnih mjesečnih zarada, ili 550-1.100 eura (786 do 1.573 USD). Kancelarija ombudsmana generalno nije morala da koristi te mjere; međutim, 11. aprila, ombudsman je tražio pomoć predsjednika Skupštine kada je vrhovni državni tužilac Ranka Čarapić odbila da dostavi dokumentaciju u vezi sa jednim predmetom.

Dana 23. aprila, grupa od 30 NVO tražila je da vrhovni državni tužilac iznese ažurirane informacije o slučaju iz 2006. godine o navodnim prijetnjama tjelohranitelja direktora policije Mirka Banovića nezavisnom istraživaču ljudskih prava Aleksandru Zekoviću. Na kraju godine, Kancelarija državnog tužioca nije odgovorila, niti je preduzela bilo kakve radnje u ovom slučaju.

Tokom godine se skupštinski Odbor za ljudska prava i slobode sastajao nekoliko puta, ali su mnogi posmatrači njegov doprinos smatrali beznačajnim.

Vlasti su sarađivale sa Međunarodnim krivičnim tribunalom za bivšu Jugoslaviju i Međunarodnim krivičnim sudom, čiji je Crna Gora član.

Dio 6  Diskriminacija, društvene zloupotrebe i trgovina ljudima

Ustav i zakon zabranjuju diskriminaciju po osnovu rase, pola, invaliditeta, jezika ili društvenog statusa; međutim, Vlada nije bila efikasna u sprovođenju ovih zabrana u praksi.

Žene

Silovanje, uključujući i silovanje bračnog partnera,  nezakonito je; međutim, sprovođenje zakonskog postupka je i dalje ostalo značajan problem. Slučajevi silovanja su u značajnoj mjeri bili nedovoljno prijavljivani zbog društvenog žigosanja žrtava pa čak i njihovih porodica. Tokom godine nije bilo hapšenja ili osuda zbog silovanja bračnog partnera. Duboko uvriježeni društveni stavovi ometali su krivična gonjenja; sudije su često dozvoljavale klevetanje žrtava tokom sudskih postupaka. To je rezultiralo time da su žrtve nerado prijavljivale silovanje. Kazna za silovanje uključujući silovanje od strane bračnog partnera je od jedne do deset godina zatvora; međutim, vlasti mogu procesuirati krivično djelo samo ako žrtva podnese krivičnu prijavu. Prema statistici policije i pravosuđa, 19 slučajeva silovanja je prijavljeno 2008. u odnosu na sedam prijavljenih slučajeva 2007. godine.

Nasilje u porodici i drugi oblici nasilja nad ženama predstavljali su stalan i uobičajen problem. Prema procjenama NVO, jedna od četiri žene je bila žrtva nekog oblika porodičnog nasilja. NVO „SOS“, koji je vodio SOS liniju za žrtve porodičnog nasilja, prijavio je da je tokom prvih šest mjeseci godine radio sa 87 lica (uključujući i 25 muškaraca). Nijedan od slučajeva koje su prijavili muškarci nije se odnosio na fizičko nasilje nad njima već je prije bilo riječi o zahtjevima za podršku u porodičnim sukobima. Posmatrači koji prate nasilje u porodici prijavili su da postoji visok stepen nasilja nad ženama i djecom. Ne postoji zakon o sprečavanju nasilja u porodici; umjesto toga, vlasti su primjenjivale odredbu zakona koja zabranjuje fizičko nasilje u porodičnom okruženju, ali ova odredba ne uključuje psihološko nasilje.

Mediji su izvijestili da je tokom prvih deset mjeseci godine policija istražila 395 slučajeva mogućeg nasilja u porodici. Policija je podnijela prijave u 394 slučaja protiv 406 lica. U 95% slučajeva počinioci su bili muškarci. NVO „Sigurna ženska kuća“, koja vodi sklonište za žrtve porodičnog nasilja, izvijestila je da je broj poziva tokom godine značajno smanjen u odnosu na isti period prethodne godine. Finansijska zavisnost, zajednički život više generacija jedne porodice i nedostatak podrške šire porodice obeshrabrivali su žrtve da prijave zlostavljanje.

Nasilje u porodici predstavlja krivično djelo koje se kažnjava novčanom kaznom ili zatvorskom kaznom, zavisno od težine djela. Lokalne NVO, aktivne u borbi protiv nasilja u porodici, u velikoj mjeri su se oslanjale na donatorsku pomoć iz inostranstva. Tokom godine, državne agencije, uključujući i policiju, a u određenoj mjeri i sudstvo, poboljšale su svoj odgovor na nasilje u porodici. Međutim, ti napori su i dalje ostali neadekvatni. Po mišljenju NVO, mnoge žene – žrtve nasilja u porodici žalile su se na neadekvatan odgovor centara za socijalni rad na njihova obraćanja za pomoć.

Dana 30. septembra, Upravni sud je ukinuo odluku Sudskog savjeta da suspenduje Milorada Marotića, sudiju Višeg suda iz Nikšića, protiv koga je osnovni tužilac iz Nikšića pokrenuo postupak zbog porodičnog nasilja. Sud je utvrdio da Sudski savjet nije nadležan da odlučuje o postojanju krivičnog djela i da je uskratio Marotiću mogućnost da se brani.

NVO su vodile dva skloništa za žrtve porodičnog nasilja.

Prostitucija i nuđenje seksualnih usluga predstavljaju krivična djela, mada korišćenje usluga prostitutki nije krivično djelo. Prostitucija je postojala ali nije bila široko prisutna.

Seksualno uznemirivanje na radnom mjestu je predstavljalo problem, međutim, upoznatost javnosti sa seksualnim uznemiravanjem je ostala na niskom nivou. Iako je nezakonito, društvo je u velikoj mjeri tolerisalo seksualno uznemiravanje. Iako su se žrtve ustručavale da prijave seksualno uznemiravanje, policija je obično bila efikasna u intervenisanju kada se to od nje zahtijevalo.

Vlada je priznavala osnovno pravo parova i pojedinaca da slobodno i odgovorno odlučuju o broju djece, vremenskom periodu između njihovog rađanja i izboru trenutka u planiranju djece. Zdravstvene klinike i lokalne NVO u oblasti zdravstva slobodno su radile na širenju informacija o planiranju porodice, uz smjernice Ministarstva zdravlja. Ne postoje ograničenja pristupa kontraceptivnim sredstvima. Vlada garantuje besplatne usluge porođaja. Muškarci i žene imali su isti pristup dijagnostikovanju i liječenju seksualno prenosivih infekcija, uključujući i HIV.

Žene imaju ista prava kao i muškarci kada je u pitanju pravo na svojinu, porodično pravo i sudski sistem; međutim, u praksi žene nijesu uživale isti društveni status kao muškarci. Međutim, tradicionalno patrijarhalno shvatanje polova, po kojem žene treba da budu podređene muškim članovima porodice, i dalje je prisutno i dovodi do kontinuirane diskriminacije žena u kući. Na primjer, 84 odsto nepismenih lica su žene. U ruralnim oblastima, žene nijesu uvijek mogle koristiti pravo da upravljaju svojinom, a muževi su povremeno uticali na glasanje svojih žena na izborima.

Zastupljenost žena u vlasti je mala. One i dalje učestvuju sa 6,3 odsto u broju državnih službenika na centralnom nivou, odnosno 11,4 odsto među zaposlenima u lokalnim samoupravama.

Ne postoje zvanični statistički podaci o ženama na rukovodećim radnim mjestima. Neki oglasi za slobodna radna mjesta otvoreno su promovisali diskriminatorne kriterijume, kao što su starost i fizički izgled, za žene koje se prijavljuju za posao. Mali broj žena je zauzimao rukovodeće pozicije u vlasti ili privredi. Međutim, bilo je nekih naznaka poboljšanja; raste broj žena sudija, a bilo je i mnogo žena u profesionalnim oblastima, poput prava, nauke i medicine. NVO ističu da je ženama bilo teško da ostvare imovinska prava u brakorazvodnim parnicama. Trend koji se razvija jeste da muškarci u brakorazvodnom postupku svoju imovinu vode na ime drugih članova porodice ili prijatelja, umjesto na ime svoje žene.

Žene iz romskih zajednica nijesu imale jednake šanse za obrazovanje, zbog tradicionalnih vrijednosti i ograničenja njihovog učešća u društvu. Zbog niskog stepena obrazovanja i teških uslova za život, Romkinje su rijetko posjećivale ginekologa, što ima negativne posljedice po njihovo zdravlje, a negativno utiče i na stopu smrtnosti kod djece.

Iako zakon sadrži opšti princip nediskriminacije žena, on ne tretira direktno princip jednake zarade za rad iste vrijednosti; u praksi, plate žena su bile niže nego plate muškaraca za uporedivi posao. Ostala je duboko ukorijenjena podjela između muških i ženskih profesija. Dana 16. aprila, Vlada je transformisala Kancelariju za rodnu ravnopravnost u sektor u okviru Ministarstva za zaštitu ljudskih i manjinskih prava.

Grupe koje zastupaju pitanja žena radile su na borbi protiv nasilja u porodici kroz kampanje za podizanje svijesti, pokušavale su da poboljšaju pristup žena pravnim službama i organizovale radionice.

 Djeca

Državljanstvo je zasnovano na porodičnim vezama (jus sanguinis). Romi, Aškalije i Egipćani (RAE) često nijesu upoznati sa značajem registracije građana. Mnogima su djeca rođena kod kuće i nijesu ispoštovali rok od 30 dana da prijave rođenje svog djeteta. Iako je ova nedovoljna informisanost vjerovatno glavni razlog za neprijavljivanje, posmatrači ljudskih prava su uočili i druge razloge. Postepeno izdvajanje Crne Gore iz Savezne Republike Jugoslavije, a nakon toga iz Državne zajednice Srbija i Crna Gora, zajedno sa promjenama zakonodavstva u vezi sa državljanstvom, učinili su praktično nemogućim nekim pripadnicima RAE populacije koji su rođeni van zemlje da dokažu vezu sa Crnom Gorom radi sticanja državljanstva. Postojali su i slučajevi u kojima su vlasti od pripadnika RAE populacije tražili vjenčani list da bi registrovali rođenje njihove djece, pa su djeca rođena iz nevjenčanih brakova ostajala neregistrovana.

Po zakonu, obrazovanje je obavezno i besplatno; međutim, po riječima lidera romske zajednice, skoro  trećina romske djece nikada se nije upisala u školu. Od Roma koji završe osnovnu školu, dio koji nastavlja sa srednjom školom i višim obrazovanjem je mnogo manji nego kod neromske djece. Vlada nije uložila adekvatne napore da prati ili podstakne nastavak školovanja romske djece, a bilo je i nekoliko slučajeva u kojima škole nijesu upisale romsku djecu zbog nedovoljnog prostora u učionicama. Ostvaren je određeni napredak; procenat RAE djece koja su se upisala u prvi razred srednje škole je porastao sa 50 odsto za školsku 2008-2009. na 55 odsto za školsku 2009-2010. godinu.

Pojedini Albanci su kritikovali vlasti što nijesu obezbijedile udžbenike iz istorije, muzike i likovne  umjetnosti za albansku djecu u osnovnim školama. Prva privatno finansirana muslimanska vjerska srednja škola je otvorena 2007. godine u Malesiji, blizu Podgorice. Na kraju godine, škola još uvijek nije bila u potpunosti integrisana u obrazovni sistem. Postoji jedna privatna škola na albanskom jeziku koja je u potpunosti integrisana u obrazovni sistem.

Iako se školarina za osnovnu školu ne plaća, učenici su morali da obezbijede za sebe knjige i ostali školski pribor, izuzev porodica koje primaju socijalnu pomoć. NVO programi i dotacije pomogli su u obezbjeđivanju udžbenika i drugog školskog materijala romskoj djeci.

U pokušaju da se smanji broj romske djece koja napuštaju školu, UNHCR i lokalna NVO „Fondacija za stipendiranje Roma“ inicirali su pilot projekat za 15 đaka šestog i sedmog razreda škole u izbjegličkom kampu na Koniku.

Zamjenik ombudsmana ispitivao je žalbe o kršenju prava djece. Njegova kancelarija primila je 53 žalbe tokom godine, koje su se uglavnom odnosile na pravo na obrazovanje djece sa posebnim potrebama, slobodu izražavanja djece i kontakte sa roditeljima nakon razvoda.

Prema istraživanju koje je sprovela NVO „Centar za prava djece“, djeca čija su prava najčešće kršena bila su: djeca bez roditelja, djeca koja žive u institucijama i romska djeca i djeca izbjeglica. Anketa je pokazala da fizičko, emotivno i seksualno zlostavljanje i nasilje nad djecom, kao i ozbiljno zanemarivanje djece, predstavljaju česte pojave, ali se o njima mnogo ne razgovara.

Tokom prvih šest mjeseci godine, centri za socijalni rad primili su žalbe zbog maltretiranja 30 djece iz 19 porodica; 40 djece smješteno je u sklonište za žrtve porodičnog nasilja kojim upravlja NVO „Sigurna ženska kuća“.

O zloupotrebi djece je nedovoljno izvještavano i vlasti su ovom problemu posvetile malo pažnje. Država nema adekvatne kapacitete za djecu koja su bila izložena porodičnom nasilju. U maju je NVO „Djeca iznad svega“ uvela SOS telefonsku liniju, koju djeca mogu koristiti da prijave nasilje ili maltretiranje ili da traže savjet ili pomoć. Zakon ne dozvoljava maloljetnicima da podnesu prijavu za neko krivično djelo bez prisustva roditelja ili staratelja. Usljed toga, vlasti skoro da nijesu imale prijava o zlostavljanju djece i incestu. Tokom 2007, policija je prijavila četiri slučaja seksualnog zlostavljanja djece.

Brak između djece bio je problem, naročito u romskim zajednicama, u kojima se dječaci i djevojčice obično vjenčavaju oko četrnaeste godine. Bilo je teško utvrditi u kojoj mjeri je ova pojava pristuna među maloljetnicima u romskoj zajednici, jer Romi često ne prijavljuju takve brakove. Romska djeca su u lošijem položaju zbog siromaštva zbog čega mnogi vrlo rano, obično oko sedme godine, počinju da rade i kod kuće i na ulicama, kako bi doprinijeli porodičnom prihodu. Romska djeca su takođe bila u gorem položaju u odnosu na ostalu djecu jer su morala da pohađaju školu na jeziku koji im nije maternji a mnoga od njih kod kuće govore romski jezik. Vlasti su uglavnom ignorisale taj problem.

Postoji određena zakonska odredba o silovanju. Kazne za silovanje su veće ukoliko je žrtva maloljetno lice. Dječija pornografija je nezakonita, a kazne se kreću od šest mjeseci zatvora za objavljivanje dječije pornografije do maksimalne kazne pet godina zatvora za korišćenje djece u produkovanju dječije pornografije.

Djeca na ulicama, uglavnom Romi, organizovani su u grupe za prosjačenje na prometnim raskrsnicama,  uglovima ulica, kao i u restoranima i kafićima. Tokom godine, policija je optužila 10 lica za organizovanje prosjačenja i uklonila 76 djece sa ulica; djeca su privremeno smještena u Centar za djecu i omladinu, a onda su vraćena u mjesta svog porijekla u Srbiji, BiH i Crnoj Gori.

Trgovina ljudima

Zakon zabranjuje sve oblike trgovine ljudima; međutim, bilo je izvještaja i o trgovini ljudima preko zemlje, unutar zemlje i, u manjoj mjeri, u zemlju.

Crna Gora je bila prvenstveno tranzitna tačka i, u manjoj mjeri, odredište za trafikovane osobe, uglavnom žene iz Istočne Evrope, Balkana i bivšeg SSSR-a. Većina žrtava je trafikovana radi seksualno i radno komercijalne eksploatacije. Postoje dokazi zasnovani na pojedinim tvrdnjama da se djeca iz drugih zemalja, uglavnom romska, trafikuju preko Crne Gore radi prinudnog prosjačenja. Zapadna Evropa je glavno odredište za žrtve koje su trafikovane preko zemlje.

Vlasti su prijavile da su identifikovale jednu žrtvu trafikinga tokom godine. Trgovci ljudima su sve više izbjegavali da drže žrtve u javnim lokalima kao što su kafići i noćni klubovi i više su koristili skrivenije lokacije, kao što su privatni stanovi, da bi izbjegli otkrivanje. Vladini zvaničnici su prijavili da je broj identifikovanih žrtava nastavio da opada, ističući svoje mišljenje da trafiking nije široko rasprostranjen problem, već je ostao ograničen na pojedinačne slučajeve. Međunarodna organizacija za migracije (IOM) objavila je u septembru da je ukupni nivo trgovine ljudima ostao na istom nivou kao 2008.

Ljudima se trgovalo primarno zbog komercijalne seksualne eksploatacije, ali mnogi posmatrači su vjerovali da je takođe postojala i trgovina ljudima u svrhu radne eksploatacije, naročito u građevinskom sektoru. Žrtve trgovine ljudima su uglavnom bile žene i djevojčice sa obrazovanjem nižim od prosječnog i obično su bile siromašne. U državi su djeca primoravana da prose. Trgovci ljudima su obično bili građani koji ponekada sarađuju sa stranim partnerima i često su povezani sa organizovanim kriminalom. Obično su se koristili prevarom (lažni oglasi za putovanja i posao) kako bi namamili žrtve i posezali za silom i prinudom kako bi odvratili žrtve od bjekstva.

Maksimalna kazna za trgovinu ljudima je 10 godina zatvora.

Policijske racije u noćnim klubovima, barovima i hotelima bili su česta pojava. Tokom godine policija je podnijela krivične prijave protiv četiri lica u dva odvojena slučaja trafikinga. Tokom godine, sudovi su osudili 10 lica u tri odvojena predmeta;  tri lica su dobila oslobađajuće presude.

Dana 15. maja, Osnovni sud u Rožajama osudio je Seada Kurpejovića 15 mjeseci zatvora, a Senada Kurpejovića i Mirsada Dačića na po  godinu zatvora za trafiking ljudi i prisiljavanje konobarice iz Beograda na prostituciju. Hazbija Demić je takođe osuđen u ovom slučaju zbog kršenja odredbi radnog zakonodavstva.

Dana 2. jula, Viši sud u Podgorici je osudio tri trafikanta, članove porodice Matović, na po pet godina zatvora. Dana 5. oktobra, porodica se žalila Apelacionom sudu i predmet je još uvijek bio neriješen na kraju godine.

Dana 21. jula, Viši sud u Podgorici je pokrenuo istragu protiv doktora iz Tivta koji je uhapšen zbog sumnje da je bio umiješan u trafiking. Policija je izjavila da je doktor tražio od pacijentkinje seksualne usluge umjesto normalnog plaćanja. Pacijentkinja je podnijela tužbu protiv doktora, navodeći da mu je pružala seksualne usluge umjesto plaćanja od juna 2008. godine. Policija je posumnjala da doktor podvodi ženu i svojim prijateljima. Vlasti su pritvorile i dvojicu doktorovih saradnika. Tokom godine, državni tužilac je naknadno podigao optužnicu protiv još tri lica.

Radna grupa za antitrafiking, uključujući i predstavnike nekoliko ministarstava, Kancelarije državnog tužioca, dvije NVO, IOM-a i OEBS-a, koordinirala je aktivnosti vlade u borbi protiv trafikinga. Radna grupa podnosi izvještaj potpredsjedniku vlade. Imenovanje novog nacionalnog koordinatora za antitrafiking u februaru dovelo je do energičnijih napora da se odvrate, identifikuju i gone trafikanti. Novi koordinator fokusirao se na trafiking djece, posebno romske djece i siročadi. Susreo se i sa svojim kolegama iz Albanije, Srbije i Hrvatske kako bi razgovarali o prekograničnoj saradnji. Vlada je pomogla međunarodne istrage u vezi sa sa krijumčarenjem ljudi.

Posmatrači i NVO su smatrali da je policija generalno dobro obučena i aktivna u borbi protiv trafikinga, mada su neki tvrdili da je problem kako zadržati obučene službenike policije za anti-trafiking u službi.

Vlada je nastavila politiku izdavanja privremenih viza i obezbjeđivanja skloništa za žrtve trafikinga koje su pristale da svjedoče protiv trafikanata, obezbjeđujući im zaštitu i uzdržavajući se od krivičnog gonjenja zbog njihovih aktivnosti. Takvu zaštitu vlasti su ponudile jednom licu tokom godine.

Aktivnosti policije u vezi sa antitrafikingom predvodio je Odsjek za borbu protiv organizovanog kriminala u Sektoru kriminalističke policije.

Tokom godine, međunarodne organizacije, u saradnji sa lokalnim vlastima, sponzorisale su obuku o problemima trafikinga za policijske službenike (uključujući i graničnu policiju), tužioce i sudije. U aprilu je kancelarija koordinatora izvijestila da je  uspješno implementirala četiri faze regionalnog projekta za razvoj transnacionalnog mehanizma upućivanja, a radila je na pripremi pete faze, kroz razvoj baze podataka o žrtvama i počiniocima.

Dana 9. marta, koordinator je najavio da će lica koja dobiju nove pasoše dobiti i informativnu brošuru o tome kako da identifikuju žrtve i situacije trafikinga.

Tokom godine nije bilo izvještaja o umiješanosti zvaničnika u trgovinu ljudima.

Zakon predviđa neki stepen zaštite za žrtve trgovine ljudima, razlikujući ih od drugih lica koja se bave prostitucijom te podliježu novčanoj kazni, i od migranata bez dokumenata, koji podliježu deportaciji. Vlasti su  generalno  poštovale te razlike, utvrdjujući  procedure za upućivanje žrtava trgovine ljudima socijalnim službama i repatrijaciju uz pomoć IOM-a. Lokalna NVO je vodila jedno sklonište u Podgorici koje je finansirala Vlada. Prema nacionalnom koordinatoru, u periodu od 25. januara do 4. maja  jedna žrtva trafikinga bila je smještena u sklonište.

Kampanje za podizanje svjesti javnosti su nastavljene širom zemlje, a sponzorisala ih je Vlada uz pomoć OEBS-a i IOM-a. One su uključivale konferencije o trgovini ljudima, reklame za podizanje  svijesti u javnim službama i kampanje u školama. NVO su nastavile da organizuju kampanje za podizanje svijesti javnosti. Kancelarija nacionalnog koordinatora održala je niz radionica u osnovnim i srednjim školama radi povećanja informisanosti javnosti, a sprovela je i istraživanje među učenicima o njihovoj informisanosti o trgovini ljudima. Vlada je implementirala postojeći Akcioni plan za borbu protiv trafikinga koji, pored definisanja mjera koje treba preduzeti, određivanja nadležnih agencija i definisanja rokova, sadrži i finansijsku podršku za NVO koje sprovode kampanje za sprečavanje trafikinga i informisanje o ovom problemu. Vlada je usvojila i novi Akcioni plan za period 2010-2011.

Godišnji izvještaj Stejt dipartmenta o trgovini ljudima možete naći na internet adresi www.state.gov/g/tip.

Lica sa invaliditetom

Ustav i zakon zabranjuju diskriminaciju osoba sa invaliditetom prilikom zapošljavanja, u obrazovanju, prilikom pristupa zdravstvenoj zaštiti, u vezi sa pitanjima vezanim za penzije, novčanu pomoć, porodičnu njegu i podršku, u pogledu prava da budu smješteni u adekvatne institucije za smještaj i život, kao i prava na njegovatelje i podršku ili druge javne usluge. Međutim, društvena diskriminacija prema osobama sa invaliditetom je u praksi ograničavala njihov pristup ovim uslugama, a vlasti se nijesu aktivno bavile procesuiranjem slučajeva kršenja ovih prava. Iako su zakoni koji nalažu da nove javne zgrade moraju imati pristup za osobe sa invaliditetom uglavnom sprovođeni, problem su predstavljali neadekvatan pristup starijim javnim objektima i javni prevoz.  Uslovi za osobe sa invaliditetom bili su neadekvatni na biračkim mjestima, iako su vlasti za osobe sa hendikepom ili bolesne glasače koji nijesu mogli doći do biračkih mjesta omogućile glasanje van biračkog mjesta.

Društvo je često žigosalo lica sa invaliditetom i takva lica u velikoj mjeri su zavisila od invalidnine, koja nije adekvatna.

Ministarstva zdravlja, rada i socijalnog staranja, prosvjete, i kulture, sporta i medija su bila odgovorna za zaštitu prava osoba sa invaliditetom.

Nezaposlenost je i dalje bila ozbiljan problem lica sa invaliditetom, iako su poslodavci obično navodili druge razloge za nezapošljavanje takvih osoba. Samo dva odsto od oko 63.000 osoba sa invaliditetom je bilo u radnom odnosu tokom godine. Procjene nakon prvih šest mjeseci godine pokazuju da je broj djece sa posebnim potrebama iznosio od 6.000 do 7.000.

Studija koju je 2008. godine sproveo Program UN-a za razvoj (UNDP), zajedno sa Institutom za strateške studije i prognoze, sadržala je procjene broja osoba sa invaliditetom u obrazovnom sistemu, i ta brojka je varirala od 2 do 10 odsto. Iako su imali pravo na zdravstvenu zaštitu od države, suočavali su se sa brojnim preprekama, uključujući fizičku nepristupačnost većine zdravstvenih institucija, neravnopravan pristup raznim ljekarskim tretmanima, kao i ograničenu raspoloživost protetičkih sredstava, što im je onemogućavalo potpuni pristup adekvatnoj zdravstvenoj zaštiti.

Zaštita  mentalnog  zdravlja nije bila adekvatna. Objekti za liječenje osoba sa mentalnim poremećajima su bili zastarjeli i nedovoljno finansirani. Institucionalna izolacija je produžavala žigosanje  i diskriminaciju tih lica. Lica smještena u institucije su često postajala isključiva obaveza države i često su živjela u izolaciji.

Dana 27. jula, Osnovni sud u Podgorici presudio je da Marijana Mugoša ima pravo da uđe u kancelariju sa psom vodičem. Lokalna vlast u Podgorici je podnijela žalbu protiv te odluke. Mugoša je podnijela tužbu protiv grada Podgorice zbog duševnih patnji, tražeći 130.000 eura (185.900 USD) odštete. Suđenje je održano 5. decembra. Dana 10. novembra, država je usvojila zakon koji dozvoljava psima vodičima ulazak u poslovne prostorije.

Nacionalne/rasne/etničke manjine

Ustav predviđa i individualna i kolektivna prava manjina, i za većinu grupa su ona generalno poštovana u praksi. Međutim, Romi su bili u nepovoljnom položaju po pitanju pristupa socijalnim službama i doživljavali su društvenu diskriminaciju. Lideri Srba, Albanaca i Bošnjaka, kao i Muslimana, nastavili su da se žale na nedovoljnu zastupljenost svojih manjina u strukturama vlasti, sudstvu i državnim preduzećima.

Tokom godine bilo je prijavljenih fizičkih napada na neka lica, a čini se da su razlozi bili etničke prirode. Dana 22. septembra, Vladimir Medović, predsjednik Opštinskog odbora Hrvatske građanske inicijative u Baru, napadnut je u opštini Bar. Medović, koji je u to vrijeme nosio majicu sa hrvatskom šahovnicom, rekao je novinarima da su ga dva nepoznata mladića, obučena u crno, napala dok je šetao kroz Sutomore, blizu svoje kuće. Policija je podnijela prijave protiv dva lica srpske nacionalnosti.

U incidentu za koji se smatra da je odražavao neprijateljstvo zasnovano na etničkim razlikama, policija je zadržala u pritvoru Milana Dobrovića, Mladena Čađenovića i neimenovanog maloljetnika (svi iz Podgorice) zbog bacanja kamenja na konvoj autobusa sa Kosova, iz Bosne i iz Makedonije, 28. juna, u Zeti, blizu Podgorice. Policija smatra da su Dobrović i Čađenović kamenovali i autobuse sa Kosova 7. juna i 21. aprila na istom mjestu.

Istraživanje koje je sprovela NVO „Inicijativa za ljudska prava“ navodi da, uprkos postojanju zadovoljavajućeg zakonskog okvira, raspoloživost informacija na jezicima manjina i zaštita manjinskih kultura i tradicije zahtijevaju poboljšanja.

Prema anketi koju su u oktobru 2008. zajednički sproveli državni Zavod za statistiku, Romski nacionalni savjet i lokalna NVO „Romski krug“, u zemlji je bilo oko 11.000 Roma,  od čega 4.500 interno raseljenih lica ili raseljenih lica, a 6.500  rezidenata koji već dugo borave u zemlji. Mnogi Romi, uključujući interno raseljena lica sa Kosova, živjeli su nelegalno u ranije napuštenim zgradama, često jako daleko jedni od drugih i bez osnovnih uslova kao što su komunalne usluge, zdravstvena zaštita i kanalizacija. Društvene predrasude i negativni stereotipi imali su veliki uticaj na RAE populaciju, koja nije imala političke predstavnike i generalno se držala daleko od politike. Često su im nedostajale lične isprave pa zato i nijesu imali pristup osnovnim socijalnim službama. Stanovnici nekih naselja koja se nalaze na imovini čiji vlasnici žele da ponovo preuzmu kontrolu nad njom, ili u prostorijama firmi koje će biti privatizovane, bili su u riziku od istjerivanja. Međutim, nije bilo prijavljenih slučajeva istjerivanja tokom godine.

RAE populacija je bila suočena sa brojnim problemima u vezi sa socijalnom inkluzijom, uključujući i pristup sekundarnoj zdravstvenoj zaštiti (kao što su operacije i pregledi kod specijalista) koja je dostupna drugim građanima.

Poznati istraživač stanja ljudskih prava Aleksandar Saša Zeković je izjavio da relevantne socijalne i zdravstvene institucije nijesu spriječile niti prijavile smrt dvoje romske djece u Nikšiću, u oktobru 2008. godine i 7. jula 2009.

Prema najnovijim podacima UN-a, oko 40 odsto RAE populacije u zemlji, od čega  70 odsto djece, nemaju izvod iz matične knjige rođenih ilii uvjerenje o državljanstvu. Sedam odsto ovog dijela populacije ima državljanstvo a 11 odsto je podnijelo zahtjev za sticanje državljanstva. Zakon o državljanstvu i prateći propisi izazvali su brojne prepreke pripadnicima RAE populacije u pokušaju da dobiju državljanstvo, s obzirom da mnogi od njih nijesu imali lične isprave (vidi dio 6, Djeca).

Predrasude prema Romima, koji su činili 0.42 procenta stanovništva, bile su široko rasprostranjene i lokalne vlasti su često ignorisale ili prećutno tolerisale njihovo zastrašivanje ili maltretiranje. Prema UNDP-u, 70%  Roma bilo je nepismeno, 50% je bilo nezaposleno, a 36% je živjelo ispod linije siromaštva.

Tokom godine, vlasti su izdvojile oko 600.000 eura (858.000 USD) za poboljšanje uslova za Rome u sklopu „Strategije za poboljšanje položaja Roma u Crnoj Gori 2008-2012″. Prioriteti su uključivali bolje uslove stanovanja, bazu podataka o RAE populaciji, razjašnjavanje njihovog pravnog statusa, unapređenje obrazovanja, očuvanje njihove kulture, zaštitu romske djece i veće učešće Roma u društvenom i političkom životu. Vlada je takođe imenovala novog nacionalnog koordinatora i osnovala komisiju za praćenje implementacije Strategije, koja je uključivala predstavnike Roma i NVO-a. Međutim, koordinator, koji je radio u okviru Ministarstva za ljudska i manjinska prava, nije imao osnovne logističke i informacione resurse, pa je bio relativno neuspješan u ostvarivanju ciljeva definisanih Strategijom. Generalno, nastojanja Vlade tokom godine nijesu rezultirala značajnim poboljšanjima.

Tokom godine, Vlada je nastavila da finansira operativne troškove nacionalnih savjeta, kao izabranih organa koji su osnovani 2007. i 2008. godine, radi zastupanja interesa manjinskih grupa. Vlada je savjetima obezbijedila 900.000 eura (1.287.000 USD) za implementaciju projekata, a sredstva su raspodjeljivana zavisno od veličine svake grupe, tj. Srbima, Bošnjacima, Albancima, Muslimanima, Hrvatima i Romima.

Društvene zloupotrebe, diskriminacija i nasilje zasnovano na seksualnoj orijentaciji i rodnom identitetu

Ustav poziva na poštovanje ljudskih prava po svim osnovama i zabranjuje podsticanje mržnje ili netolerancije po bilo kom osnovu.

Ipak, antipatija prema homoseksualcima je postojala, a ponekad se  odražavala u stavovima lidera. Dana 6. novembra, Ferhat Dinoša, ministar za ljudska i manjinska prava,  rekao je Televiziji Vijesti „Bio bih nesrećan“ kada bi homoseksualnost bila prisutna u Crnoj Gori. Ovi komentari uzrokovali su javnu reakciju, posebno NVO aktivista, od kojih su neki tražili da on odmah podnese ostavku. Međutim,  18. novembra, na sastanku o ljudskim pravima, koji je organizovala Evropska komisija, Dinoša je nastavio da iskazuje ove stavove. Kancelarija ombudsmana je primijetila da bi zemlja trebalo da bude posvećena zaštiti ljudskih prava koja su garantovana Ustavom.

Bilo je rijetkih prijava nasilja i diskriminacije usmjerenih protiv muškaraca homoseksualne orijentacije; nije bilo izvještaja da je Vlada osudila takve radnje. Nije bilo izvještaja da su licima bile uskraćene iste šanse u obrazovanju i zapošljavanju na osnovu rodne orijentacije. Društvena antipatija prema homoseksualcima navela je mnoge od njih da kriju svoju orijentaciju. Štampa je ponekad pojačavala ove stavove objavljivanjem članaka sa negativnim prizvucima o homoseksualnosti.

Dana 1. marta, NVO „Juventas“ je otvorila prvi web portal u zemlji za homoseksualce. U avgustu je Srpska pravoslavna crkva objavila saopštenje u kojem poziva na jednaki tretman za transrodne vjernike.

Tokom godine, NVO „Akcija za ljudska prava“ je procijenila da u zemlji postoji od 30.000 do 62.000 homoseksualaca. Grupa od 14 NVO pisala je Predsjedniku, tražeći od njega da iskoristi svoj autoritet i objasni ljudima da homoseksualno ponašanje nije bolest.

Ostali oblici društvene diskriminacije

Nije bilo izvještaja o nasilju i diskriminaciji protiv osoba sa HIV/AIDS-om; međutim, NVO „Juventas“ je izjavila da su lica sa HIV/AIDS-om stigmatizovana i izložena diskriminaciji. Posmatrači su smatrali da je strah od diskriminacije spriječio mnoge ljude da traže testiranje na HIV.

Dio 7  Prava radnika

 a.  Pravo na udruživanje

Zakon daje pravo  radnicima, osim uniformisanog vojnog i policijskog osoblja, da formiraju nezavisne sindikate i budu njihovi članovi, po svom izboru, bez prethodnog odobrenja ili pretjeranih zahtjeva. Radnici su koristili to pravo u praksi. Otprilike 95% svih zaposlenih  u zvaničnoj ekonomiji su članovi sindikata. Zakon dozvoljava sindikatima da vode svoje aktivnosti bez uplitanja i vlasti su štitile to pravo u praksi. Zakon obezbjeđuje pravo na štrajk, i radnici su ostvarivali to pravo tako što su vodili legalne štrajkove. Međutim, zakon zabranjuje štrajkove vojnog i policijskog osoblja i državnih službenika.

Po riječima nekih sindikalnih aktivista, tokom godine je bilo slučajeva otpuštanja ili suspenzije sa posla zbog sumnje da su ta lica uključena u sindikalne aktivnosti.

b. Pravo na organizovanje i kolektivno pregovaranje

Zakon predviđa pravo na kolektivno pregovaranje; međutim, kolektivno pregovaranje i dalje je bilo na osnovnom nivou. Po zakonu, kolektivni ugovori obuhvataju registrovanu radnu snagu. Zakon zabranjuje diskriminaciju prema sindikatima; međutim, bilo je izvještaja u medijima o diskriminaciji. Zbog kašnjenja u sudskom sistemu, radniku koji se žalio da je neopravdano otpušten može biti potrebno i nekoliko godina da povrati zapošlenje putem suda.

Bilo je nekih prijavljenih slučajeva diskriminacije protiv sindikata. Janko Vučinić, predsjednik sindikata Željezare  u Nikšiću, podnio je tužbu protiv uprave, tvrdeći da su ga otpustili u novembru 2008. godine zbog kritikovanja uprave Željezare. Osnovni sud u Nikšiću je presudio u novembru da Vučinić treba da bude vraćen na posao. Kolektivni ugovor iz 2006. godine koji reguliše prava, obaveze i odgovornosti poslodavaca i radnika se revidira svake godine. Ugovor se odnosi na velike državne i bivše državne firme, a državna administracija i privatni sektor su ga obično koristile kao okvir za odnose na relaciji poslodavac-zaposleni.

Kako je pokazala anketa Međunarodne konfederacije sindikata za 2009. godinu, Savez sindikata Crne Gore je optužio poslodavce da zastrašuju sindikalne aktiviste. Članovi Sindikata kože, obuće i hemijske industrije u fabrici „Lenka“ (u Bijelom Polju) organizovali su štrajk glađu u znak protesta protiv maltretiranja.

Nema izvozno-prerađivačkih zona.

 c. Zabrana prisilnog i prinudnog rada

Zakon zabranjuje sve oblike prisilnog i prinudnog rada; međutim, bilo je izvještaja da su lica trafikovana iz inostranstva i unutar zemlje u svrhu seksualne eksploatacije, a možda i radi radne eksploatacije, posebno u sektoru građevine (vidi dio 6. Trgovina ljudima).

d.  Zabrana dječjeg rada i minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa

Postojali su zakoni i postupci za zaštitu djece od iskorišćvanja na radnom mjestu, uključujući one koji zabranjuju prisilni i prinudni rad, i zakoni kojima se određuju prihvatljivi uslovi rada. Vlada je uglavnom efikasno sprovodila ove zakone i propise u formalnoj ekonomiji. Zvanična minimalna starosna dob za zasnivanje radnog odnosa je 15 godina starosti; međutim, u poljoprivrednim sredinama je bilo uobičajeno da mlađa djeca pomažu svojim porodicama u radu. Romska djeca su se takođe bavila raznim neprijavljenim  poslovima, kao što su  pranje šoferšajbni, sakupljanje predmeta kao što je staro željezo i prodaja starih novina.

Mnoga romska djeca su se takođe bavila prosjačenjem (vidi dio 6. Trgovina ljudima). U Podgorici i na primorju policija je nastavila  inicijativu koja je usmjerena na sprečavanje prosjačenja. Policija je uhapsila i podnijela prijave protiv nekoliko punoljetnih lica zbog organizovanja i prisiljavanja svojih rođaka –  romske djece – da prose. Većina ove djece je bila privremeno smještena u Centar za djecu i omladinu. Policija je tvrdila da ova praksa predstavlja porodično prosjačenje, a ne organizovano prosjačenje. Policija je podnijela tužbe protiv počinilaca, a djeca su vraćena svojim porodicama.

Inspektori iz državne Inspekcije rada su bili odgovorni za sprovođenje zakona o dječijem radu u formalnoj ekonomiji. Inspektori su prijavili da nije bilo kršenja zakona o dječijem radu tokom godine. Ministarstvo ima 40 inspektora koji pokrivaju pitanja rada, mada nemaju resursa da se posvete isključivo ispitivanju pojave dječijeg rada. Vlada nije obezbijedila obuku za podizanje svijesti za zvaničnike koji su nadležni za primjenu zakona o dječijem radu.

 e. Prihvatljivi uslovi rada

Minimalna zarada na nacionalnom nivou od 55 eura (79 USD) mjesečno nije obezbjeđivala  pristojni životni standard radniku i njegovoj porodici. Prema statističkim podacima objavljenim krajem avgusta, prosječna plata je bila oko 461 euro (658 USD) mjesečno i takođe nije bila adekvatna za radnika i porodicu da bi mogli komforno da žive. Minimalna plata se određuje pregovorima između Vlade, Sindikata i Unije poslodavaca koja predstavlja značajan broj preduzetnika. Značajni dijelovi radne snage, naročito u ruralnim oblastima i neformalnom sektoru, nijesu bili obuhvaćeni minimalnom platom. Ministarstvo rada i socijalnog staranja sprovodilo je odluku o minimalnoj zaradi; nije bilo izvještaja u toku godine o poslodavcima koji je nijesu isplaćivali.

Zakon  propisuje pauzu 30 minuta u toku dana, ograničava radne sate na 40 nedjeljno, osim u posebnim vanrednim okolnostima, i predviđa nepreciziranu nadoknadu za rad koji prevazilazi 40 sati nedjeljno. Međutim, sezonski radnici su često radili mnogo više sati. Ne postoji konkretna zabrana pretjeranog obaveznog prekovremenog rada. Mnogi radnici iz privatizovanih ili bankrotiranih firmi su potraživali nezmirena dugovanja na ime plata i otpremnina. Zakon predviđa određena rješenja i stranke su ranije postizale dogovor u pogledu određenih nadoknada. Međutim, to su bili izuzeci. Zakon definiše da poslodavci moraju izdvajati značajna sredstva za penzijski i zdravstveni fond. Kako bi izbjegli ta plaćanja, poslodavci često nijesu zvanično prijavljivali svoje zaposlene.

Tokom prvih devet mjeseci godine, Zavod za zapošljavanje je izdao dozvole za zapošljavanje 14.647 stranaca, od čega su 90 odsto bili sezonski radnici (u turizmu, ugostiteljstvu i građevini). Kvota za nerezidentne radnike iznosila je 39.450 za godinu.

Odredbe Zakona o radu koje regulišu zapošljavanje na određeno vrijeme ne ograničavaju mogućnost produžetka rada na određeno vrijeme datog radnika, što poslodavce dovodi u znatno povoljniji položaj od zaposlenih, posebno žena, starijih radnika i radnika sa posebnim potrebama.

Vlada utvrđuje obavezne propise u oblasti zdravstvene zaštite na radu. Poslodavac je obavezan da prijavi sve teške povrede ili smrtne slučajeve na radnom mjestu; međutim, vlasti nijesu strogo poštovale zakone i propise o bezbjednosti radnika; u praksi radnicima je često nedostajala zaštitna oprema. Tokom prvih osam mjeseci godine dogodilo se 28 teških povreda i sedam smrtnih slučajeva usljed povreda na radnom mjestu. Opterećeni rokovima koje nameću investitori, građevinski radnici (većinom stranci) obično su radili više od osam sati dnevno; ponekada su zbog niskih nadnica radili dodatno na drugim poslovima.

Tokom prvih osam mjeseci godine vlasti su sprovele 7.746 inspekcijskih kontrola i utvrdile 4.489 kršenja propisa o radu. Inspektori rada imaju zakonska ovlašćenja da zatvore preduzeće dok se ne isprave pojave koje su u suprotnosti za zakonom. U slučaju ponovljenih kršenja zakona, vlasnik može biti novčano kažnjen.

Radnici nijesu imali pravo da izbjegnu situacije  koje ugrožavaju njihovo zdravlje i sigurnost, a da ne ugroze  svoje zaposlenje. Kao dio sporazuma sa Evropskom agencijom za zaštitu i zdravlje na radu, Ministarstvo zdravlja, rada i socijalnog staranja je podijelilo 18.000 letaka radi boljeg informisanja o potencijalnim opasnostima.